قىلىشتىڭ قىنالى جىرى

بار قارۋىم – وتكىر وي، قالام عانا.

ق. سۇندەتۇلى

(«ءبىزدىڭ ەلدىڭ سۇلتانى مەن ۇلتانى» توپتاماسىنان)

سەمسەردىڭ تۋىسى

قانى قازاق بولماعانىمەن جانى قازاق سامۋيل مارشاكتىڭ ءبىر ولەڭى بار. «دليا پيانستۆا ەست تاكيە پوۆودى: /پولينكي، پرازدنيك، ۆسترەچا، پروۆودى./ كرەستينى، سۆادبا ي رازۆود، / موروز، وحوتا، نوۆىي گود./ ۆىزدوروۆلەنيە، نوۆوسەلە، / پەچال، راسكايانە، ۆەسەلە. / ۋسپەح، ناگرادا، نوۆىي چين، /ي پروستو پيانستۆو – بەز پريچين…»، – دەپ كەلەدى.

نەسىن ايتاسىز، ءومىردىڭ وزىنەن ويىپ الىنعان جولدار عوي، ءبىر عانا تۇزەتۋ بولىپ تۇر: قازاقتا ارقا-جارقا باس قوسۋ «بەسپريچيننىي» بولمايدى، ول ءۇشىن قالايدا سويىلداي مىقتى ءبىر سىلتاۋ كەرەك. ماسەلەن، ەلدەن جىراقتاۋ ءجۇرۋىم سەبەپتى قازاقتىڭ «التىن جاعاڭ بولسا دا، ەتەك پەنەن جەڭ كەرەك، اسقان باتىر بولساڭ دا، اعايىن مەن ەل كەرەك» دەيتىن ناقىلىن ۇستاناتىن ءوز باسىم ەلگە ءار كەلگەن سايىن داستارقان جايىپ، كوڭىل جەتەر جىگىتتەردى شاقىرىپ، بوي كوتەرەتىن سالتىم بار. اعام ۇيىندە – قارتتىڭ قارا شاڭىراعىندا قايماقتاپ ءشاي بەرەتىن اق جەڭەشەم وتىرعاندا نەسىنە تارتىنايىن.

بۇل جولى ولار تورتەۋ بولىپ كەلدى. كوشەلەرىنە ات تاعىلماعان «وركەننىڭ» مولتەگىنەن ءار كەلگەن سايىن مىندەتتى تۇردە ءۇيدى تابا الماي اداسىپ كەتەتىندىكتەن ادەتتەگىدەي كوشە قيىلىسىندا شىعىپ، ىڭىردە شايتان كوشكەندەي بوپ جەتكەن الاشابىر توپتى قارسىلاپ تۇرمىن. قالىڭقىلاۋ كەلگەن مىنا ءبىر اقسارى – «دوكتىر» اققالي. اۆتوبۋستىڭ دوڭعالاعى ۇرىپ، مۇرنى ساردەلكى سياقتى بۋىلتىقتانىپ قالعان قازانات دەنەلىسى – «بودەنەشى» بورەكەڭ-بورانباي عوي. ءتۇر-تۇلعاسى ءوزىمنىڭ تۇپ-تۋرا انتيپودىم – ول، ارينە، اق جەزدەم ءابىلحان. ال مىناۋ كەسكەن تومارداي تورتپاق تىعىرشىعى كىم بولدى ەكەن؟! مارقۇم قال-اعاڭا  (قاليحان ىسقاقوۆ) جولداستارى بەيتانىس بىرەۋدى تانىستىرسا، و كىسىنىڭ ءبىرىنشى سۇراعى: «بۇرىن بىرگە ءىشىپ پە ەدىك؟» بولادى ەكەن. اناۋ بۇرىن وتىرىستا كەزدەسپەگەندەرىن ايتسا، قال-اعاڭ «ءا، وندا بىلمەدىم» دەپ، باس شايقايتىن كورىنەدى. سول ايتقانداي، بۇرىندارى بىرگە ىشپەگەن سياقتىمىز. ءسىرا، جىگىتتەرگە «زا كومپانيۋ» ىلەسكەن بىرەۋ مە دەپ، ءتۇرى-باسىن بايقاتپاي قاراپ تۇرمىن.

جاڭا ۇيرەتىلگەن جايداق اتتاي ويقاستاي باساتىن جانە اڭگىمەنىڭ ءتىنىن جوعالتىپ الۋدان قورىققانداي تەز-تەز سويلەيتىن جىگىت ەكەن. يت تيگەن بۇتاداي ارىق مەنىڭ كوزىمە سۇيەك ءبىتىمى ىرىدەن گورى شاپەتىلەۋ ءتارىزدى كورىنگەنىمەن، ىعىسپاي كەلىپ قول بەرىپ امانداسقانىندا تەمىردەي قاتتى جالپاق الاقانىنىڭ ۋىسىندا مەنىڭ ساۋساقتارىم اشەيىن قوراپ ىشىندەگى ىسپەشكىنىڭ ءتورت-بەس تالىنداي بوپ قالدى. بورتتىرگەن ءدان سەكىلدى ىسىنىڭكىرەپ تۇراتىن موڭعولويد تۇرپاتتى بەتى سارى ماي سالعان بۇيەنشە جىلت-جىلت ەتەدى. ماڭداي جىرتاقارىس. ال ەندى كوزدەرى بار عوي، كوزدەرى – ولگەن مالدىڭ كوزىندەي جىلبىسقى سۋ كوزدەرمەن تازا ديامەترالدى قاراما-قايشىلىقتا: كوزاينەكتىڭ ارجاعىنان ۇلۋدىڭ اق قاباشىق قابىعىنداي جىلتىراپ، تىنىمسىز وجەت جانارلار ۇشقىن تاستايدى. وتىرىك ايتىپ قايتەيىن، ءتورتىنشى ادام مەنىڭ «شيندلەر تىزىمىمدە» جوق ەدى، سودان دا شەركەشتىگىمە باعىپ، العاشىندا «كۇركەتاۋىقتىڭ قورازىنداي بولىپ ىسىنگەن بۇل قاي تومپىش؟» دەپ، ونشا جاراتىڭقىرامادىم. پۇشپاق بورىك، مانارا شاپان كيگىزىپ، كۇمىس كەمەر بەلدىكپەن بۋىپ قويسا، تۇرعان بايباتشا! بۋرجۋي. نۋ، بايشىگەش…

وڭتۇستىكشە ايتقاندا قۇمبىل جىگىت ەكەن، وسى ويىمدى وقىپ قويعانداي لەزدە قۇبىلجىپ، شاباتانىڭ قالىبىنداي شەلتيگەن ماعان «ماقتاپ الىپ كەلگەن جازۋشىلارىڭ وسى ما؟!» دەگەندەي شەكەلەپ ءبىر قارادى دا، بۇرىلىپ، كەتەرمەن بولۋعا اينالدى. كوزىلدىرىك اينەگىنىڭ ارجاعىندا ەكى كوزدىڭ قاراشىعى قوس اۋىز مىلتىقتان شىعار ەكى وقتاي اتىلىڭقىراپ، جەلكەسىن بەرىپ تۇردى. سول ۋاقىتتا مەنەن دەسى باسىم ءتۇسىپ،  الاپاسى اسقانداي بولدى. سول ارادا «ويباي، ماعان ءيسى اتىراۋلىقتىڭ جاتتىعى جوق» دەپ، ىنگەندەي قايقاڭداپ كەتكەنىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالىپپىن. ايتام عوي، انشەيىندە ىلگەگى جوق اق كويلەكتەي، بىراق جاقتىرماي قالسا تۇكتەرى ءۇرپيىپ شىعا كەلەتىن بۇل اتىراۋلىقتارمەن بايقاپ سويلەسپەسەڭ، بۇتىڭا ءسيدىرىپ جىبەرەدى.

جاڭا تانىسىمنىڭ (ول ءوزىن قىلىشباي سۇندەتۇلىمىن دەپ تانىستىردى) جاي ءبىر ات كۇتەر جوبالعى جىگىت ەمەس ەكەندىگى ۇيگە كەلگەسىن تولىقتاي كورىندى. ادەتتە قازاق داستارقانىندا قوناقتار ۇلكەن-كىشىلىكتى، اتاق-ۇرمەتتى ەسكە الىسىپ جايعاسىپ جاتادى عوي. مەنىڭ وسى فەودالدىق-اقسۇيەكتىك، وتاعاسىلىق جازىلماعان زاڭدى بۇزىپ، مەيمانداردى ەجەقابىل جولىمەن، اتا ۇلكەندىگىنە قاراي ورنالاستىراتىن ءبىر عادەتىم بار-دى. سول بويىنشا تويدى باستايتىن ءالىم بالاسى ابەكەڭ تورگە شىعىپ وتىرعاننان كەيىن وڭگەلەرى – توي-توپىردا بولسا ولجا الاتىن بايۇلى ۇستەلدى جاعالاي تومەنىرەك جايعاستى. بەرىشپەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ، قات-قابات قۇدا بوپ جۇرگەنىمىز تەگىن ەمەس شىعار، قالعان ءۇش قوناعىمنىڭ ۇشەۋى دە ماعان بايلانىسسىز سەبەپپەن سول ءۇشبۋ اتانىڭ سويىنان بولىپ قالىپتى. سوندا ابەكەڭنىڭ وڭ تىزەسىن الا وتىراتىن كادەلى ورىن جاڭا تانىسىما ءتيدى – كەيىن بىلسەم، قىلىشباي سۇندەتۇلىنىڭ تومەنىرەك وتىرعانداردىڭ قاي-قايسىسىنان دا ەكى-ءۇش جاس ىلگەرىلىگى بار ەكەن.

جەڭگەمىزدىڭ باپتاپ پىسىرگەن تۇستىگىن كەزەك-كەزەك ماقتاپ، ومىرتقاعا ورتاقتاسىپ وتىرعان سول ءماجىلىس-ماشىراپ ۇستىندە قىلىشەكەڭنىڭ كىسىنى وزىنە تارتىپ الاتىن الباستى قاسيەتى بارىنشا جارقىراي كورىندى. ەندى كوزىمە بولاتقا كومكەرىلگەن بروندى ءماشىن ەلەستەدى: زارجاق تۋعان بالا ەكەن، سويلەسە ءسوزدى تابادى، جەل سوزگە كىدىرمەيدى جانە سونى وڭمەنىنەن سۇعىپ ايتاتىن دا قالپى بار. شىجباقايلاماي، توبەسىنەن توق ەتكىزىپ تۋرا ايتىپ، كەسەك جاپىراقتايدى، ارا-اراسىندا قىزمەت ادامىنىڭ قوي قايىرعانداي دورەكى سويلەۋى دە كەتىپ جاتىر. اڭگىمەنى شورت ءۇزىپ، كەلتەسىنەن قايىرا سالاتىنى دا جوق ەمەس. اياعىن تىپىڭ-تىپىڭ تەز باساتىنى سياقتى، دىبىر-دىبىر تەز سويلەيدى ەكەن دەپ جوعارىدا ايتتىم عوي، بىراق بۇل ەندى ونىڭ كەمشىلىگى ەمەس، ارتىقشىلىعى ەكەنى وسى كەڭ وتىرىستا اڭعارىلدى. كەيىپكەرىم سياقتى جىلدام سويلەيتىن ءبىر ادامدى بىلەتىنمىن، ول – ماسكەۋلىك بەلگىلى مۋزىكا سىنشىسى، جۋرناليست مارگۋليس. بىراق ميحايل دا، قىلىشباي دا تەز سويلەگەنىمەن، بىرەۋلەر قۇساپ جەلدى كۇنگى جاڭبىرداي سابالاپ بوسقا لاقپايدى، جەلىسىنە ءتۇسىپ وتىرىپ ءماندى، ماعىنالى ءسوز ساباقتايدى. باسىندا يود جەتىسپەيتىن كوك ميلار عوي سويلەپ بولماي، مىرىڭداپ دىڭكەڭدى قۇرتاتىن، ال «قاتقىل ديسكىلەرىنە» كالتسي مەن يود تولىق بارعان كامىل ادامنىڭ ويلاۋ جۇيەسى، وي قورىتۋ ماشىعى كومپيۋتەردەي جىلدام، سوعان ساي بەرىلەر جاۋاپ، ايتىلار وي دا ءبىرىن-ءبىرى سوقپا-سوقپا كيمەلەپ، يتەرمەلەپ، ۇلى مۇحيتتىڭ كوكشۋلان تولقىندارىنداي العا قاراي ۇمار-جۇمار ۇمتىلىسىپ جاتادى. «وقىعانىمنان جازۋىم تەزىرەك» دەپ دجون اپدايك ايتقانداي، ورىستىڭ ميحايلى مەن قازاقتىڭ قىلىشى امەريكان جازۋشىسىنىڭ قالامىن قاعازدان الماي جازۋدان ۋاز كەشەتىنى سياقتى، وي مەن ودان تۋاتىن ءسوزدى كۇيمەگە كوسەم اتتاي قاتار جەگىپ، راحات تاۋىپ جاتاتىن بولسا، وزدەرى ءبىلسىن. قىلىشەكەڭنىڭ وسى ويى مەن ءتىلى قاتار شاپقان پسيحوتيپ قالىبىن قالامداس اعا-ۇستازى قادىر ءجۇسىپ ءازىل ولەڭ تۇرىندە بىلايشا ورنەكتەپتى: «مەنىڭ جۇگىرگەنىمدەي جاي جۇرگەنىڭ،/ مەنىڭ اقىرعانىمداي ءار كۇلگەنىڭ. / تەز سويلەۋدەن ەگەردە بولسا جارىس، / وزىڭدىكى بولار-اۋ بار جۇلدەنىڭ. / ساۋساعىڭ كلاۆيشتە ويناقتاعان، / نە عاجاپ كومپيۋتەردى ويلاتپاعان! / قۇلاعىڭ ءار ايتىلعان اڭگىمەدە، / كوزدەرىڭ جالت-جۇلت ەتىپ جايناقتاعان».

قادەكەڭ بۇل جەردە قىزمەتتەس ءىنىسىنىڭ بويىنان كورگەنىن ەش ۇشقىرلاندىرماي جازىپ وتىرعانى زايىر اقيقات. ياعني بايقامپاز اعامىز ءبىر مەزگىلدە اڭگىمەنى دە، كومپيۋتەردى دە ءبىر ءورىم قامشىداي ۇيىرەتىن سيرەك قۇبىلىستى سيپاتتاعان دا بەرگەن. سوندا ءبىزدىڭ قىلىشەكەڭ ەكى كومپيۋتەردى بىرىكتىرىپ جاساعان، ءبىر مەزگىلدە ويىن دا ويناپ، ۆيدەو دا كورە بەرۋگە بولاتىن الەمدەگى ەڭ جىلدام دەربەس كومپيۋتەر – بريتاندىق 8 Pack OrionX-ءتىڭ جۇمىرباستى، اجالدى پەندەلەر اراسىنداعى تەلۋى (انالوگى) بولىپ شىعادى دا. مىنە، قايدا جاتىر ادام مۇمكىندىكتەرىن زەرتتەيتىن عالىمدار ءۇشىن ماتەريالدىڭ كوزى!..

نە كەرەك، سول جولى ءتۇن ورتاسىن اۋعىزىپ بىرعاۋىم اڭگىمەلەستىك. بەدەرى وشكەن تالاي ۋاقيعالاردى تىرىلتتىك. تاي كەزىندە جوعالىپ كەتىپ، تارلانداپ بارىپ تابىلعان مەن ءۇشىن ەلگە قاتىستى ءسوزدىڭ بارشاسى دا قىزىق. قۇدايشىلىعىن ايتايىن، وسى كۇنگە شەيىن ءوزىم وسى بىلەدى-اۋ دەپ تاۋاريح تاپتىشتەتىپ كورگەن ادامدارىمنىڭ ءبارى بولماعانىمەن باسىم كوپشىلىگى اڭگىمەگە ونشا كوبەڭدەتە بەرمەيتىن، ايتاتىندارى «پالەن دە تۇگەن، ەسەك تە قۇلان»-دى، ال اياق استى تاپقان مىنا حيكاياتشىمنىڭ اياق الىسى بولەك، اۋزىن اشسا لىقسىپ مالىمەت حابار توگىلەدى جانە قاي ساۋالدىڭ شەتىن شىعارمايىن، ءسوزىمدى جەتىم قالدىرماي، ءۇزىپ-جارعان جاۋاپ الام. ونىڭ ۇستىنە تالاي مىنبەدە سوزگە شىعىپ، ىسىلعان قۋ الگىنىڭ بارلىعىن تاقياعا تاس تاستاعانداي ەتىپ دالدەپ، ۇعىمسىز شاكىرتكە كەزدەسكەن ۇستازداي ءتىزىپ، پامدەپ جەتكىزەتىنىن قايتەرسىڭ. ومىردەن ءبىزدىڭ دە كورگەن، بىلگەنىمىز از ەمەس ەدى، بىراق مەنىڭ ەندىگى حابار الىسىم تورسىقباي ەمەس، قىلىشباي بولدى. كەيىن اناۋ ايتقانداي قيىسپاس دوس بولىپ كەتپەسەك تە، ارامىزدا تەتەلەپ تەڭەسكەن ادامداردىڭ اراسىندا بولاتىن اجەپتاۋىر جىلى قاتىناس ورناعاننىڭ سوڭىندا بىرسىندەپ ءومىرحاياتىنا دا ىنتا قويا باستادىم. پىسىقتىق، سۇڭعىلالىق، ءار نارسەدەن حاباردارلىق جالپى جۋرناليستكە، زەرتتەۋشىگە ءتان قاسيەتتەر عوي، بۇل سونىڭ قايسىسى بولدى ەكەن دەپ ءجۇرۋشى ەم، سويتسەم قىلىشىمدا سونىڭ ەكەۋى دە بار ەكەن.

مەن اقمىلتىق جۋرناليست، جەرتەسەر زەرتتەۋشى قىلىشباي سۇندەتۇلىمەن وسىلاي تانىستىم. كەزدەيسوق ەمەس، تاعدىردىڭ رەتتى كەزدەيسوعى ەكەۋىمىزدى تانىستىرىپ قانا قويماي، شىعارماشىلىق ادامدارىنا ءتان ءبىر ورتاق مىنەزدەر ارقىلى تابىستىرىپ، ءومىردىڭ ۇزاق سونار سورابىنا سالىپ اكەتتى.

***

وسىدان تۇپ-تۋرا الپىس ءۇش جىل بۇرىن، مامىردىڭ بەسىنشى جۇلدىزىنا قاراعان تۇنگە سالىم جايىق بويىندا جاتقان ءونبىرىنشى اۋىلدا، فەرما شوپىرى قۇلجاننىڭ سۇندەتىنىڭ جارقوساعى كۇيكىن تولعاعى اششى كەلۋى سەبەپتى اۋىلدىڭ قاتىندارىنىڭ ۇيعارىمىمەن جەلباۋعا اسىلدى.

تاڭ اتىپ، تورعاي انگە باسقان ۋاقىتتا عانا قاعاناعى قارق ەتتى، ساعاناعى سارق ەتتى اپامىزدىڭ. ءجاي سارق ەتپەدى، بالا شەشەسىن ابدەن قيناپ جانە جەر-الەمدى باسىنا كوتەرە «ءان سالىپ» شىقتى. ەڭ سۇمدىعى، تەڭسەلمەنىڭ استىنداعى ماقتاسى تۇيدەكتەلگەن ەسكى كورپەگە ءتۇسۋدىڭ ورنىنا، شاقالاقتى ەتەگىنە وراپ كوتەرىپ العالى تۇرعان كورشىنىڭ ايەلى ءساليانىڭ ەڭبەكپەن شورلانعان كۇستى الاقاندارىن دا، سالپى ەتەگىن دە قوس اياقتاپ شىرەنە تەۋىپ بارىپ، اناداي جەردە قيى جايناپ جاتقان قازاندىق پەشتىڭ اۋزىنا تامان توپ ەتە تۇسكەنى. ءما، ماناعى ماناعى ما، كوزى جىرتيىپ، باسىن وشاققا ۇرىپ، جىلاۋدى ۇدەتتى. شىرت ۇيقىدا جاتقان قازاق ساحاراسىن وياتپاققا سوققان كىشكەنتاي جەز قوڭىراۋدىڭ شىڭعىر-شىڭعىر «سۇيكىمدى» داۋسى جۇرتتىڭ دەگبىرىن العانى سونشا، كىندىك كەسۋگە الدىن الا ازىرلەپ قويعان پىشاعى تۇسكىردى تابا الماي، ءساليا دالاعا قاشتى. اۋلادا قالجاعا دەگەن قارا قويدىڭ تەرىسىن ىرەپ، شەلمايىن سىلىپ جاتقان قاساپشى جىگىتتىڭ قولىنداعى پىشاعىن جالما-جان جۇلىپ الىپ كەلىپ، بالانىڭ جولداسىن ەنەگە جالعاپ تۇرعان كىندىككە سالىپ جىبەرىپ ەدى، قۇداۋاندا، جاڭا عانا زۋىلداپ تۇرعان قارا سەلەبە باسسايشى. ەندى كەشىكسە، ومىردەگىنىڭ بارىنە ءوزىن جاۋاپتىداي سەزىنەتىن الەۋمەتتىك بەيمازالىقپەن قاراشىعى اۋناپ، اقشەلىسى كورىنىپ جاتقان زارجاق بالا كىندىگى موينىنا وراتىلىپ، قىلعىنىپ ولمەك. ەندى زارەزاپ ءساليا وت باسقانداي ويبايلاپ اۋلاعا جانە قاشتى. بۇل جولعىسى باس ساۋعالاۋ: مىنا بالا ءولىپ قالسا قالاي جاۋاپ بەرمەك؟!

سول زامات… يا، سول ساتتە قورادا اۋەدە ۇشقان قىزعىشتاي الىستان قاناتىمەن بايەك بوپ جۇرگەن سۇندەت وتاعاسىنىڭ بۇكىل ءومىرى كوز جانارىنىڭ الدىنان زىرقىراپ وتە شىققانى. اتاسى قاراش… اكەسى قۇلجان… بالا كۇنگى ەلگە كەلگەن كۇيزەۋشىلىكتەر،.. تالايدى جەر تىرەنتىپ وتكەن قۋ سوعىس… كينولەنتانىڭ كادرلارىنداي ءبىر-بىرلەپ سىرعىپ ءوتىپ جاتتى. ءجا، ونى قويشى، بەرىپ تۇرىپ، قايتا اكەتكەن پەرزەنتتەرىنىڭ ماڭگىلىك شور جارا كۇيىگىن ايتسايشى. قازاق بالا سانامايدى عوي، بىراق وسى جەردەگى ءسوز تۇگەل بولۋى ءۇشىن ايتايىق، نەگىزىندە قۇداي سۇكەڭە سو كۇنگە دەيىن ءتورت بالا بەرگەن-ءدى – ەكەۋى ەركەك ءفارزاند، ەكەۋى ناشار بالا-تۇعىن. قازەكەڭ قىز بالانى اۋەدەن تامعان تامشىداي، قولعا ۇستاعان قامشىداي كورىپ، بالا دەمەگەن دەيتىن ءسوز – بىلمەي، بايىبىنا بارماي ايتىلعان ءسوز. جاس بالا ولسە، «تەرەكتەن بۇتاق ۇشىپ، تەڭىزدەن كوبىك شاشىراپتى» دەپ قويا سالعان ەكەن دەگەنى دە شىندىققا ساي ەمەس. «بىرەۋدىڭ شىعار-شىقپاس جانى بار، ەكەۋدىڭ پىشاق سىرتى جالى بار، ۇشەۋدىڭ بۇقاردا جولى، قوراساندا قولى بار، تورتەۋدىڭ اسپانعا سالعان جولى بار» دەپ، ىشتەي ماديىقتانىپ ءجۇرۋشى ەدى، قۇداي كوپسىندى مە، بالالارىنىڭ ۇلكەنى – جەلكىلدەپ جەتىلىپ كەلە جاتقان قوس جاۋقازىن قىزى، الدى بەسكە، سوڭى ۇشكە تولعاندا ەلدەگى شاعىر بىرەۋلەردىڭ كوزى ءوتىپ، تىلىگىپ ءولدى. ودان سوڭعى ۇلدىڭ ءتول باسى وڭايشانى بالاسى جوق ناعاشىلارى تۇيەنىڭ شوقپىت جابۋىنا وراپ اكەتىپ، سول جاقتا شوقپىت-جابۋ اتىمەن ءوستى. وڭايشادان كەيىن كورگەن بۇركىتى – اشامايعا مىنگىزەرمىن دەپ جۇرگەن ۇلى تۋا سالا شەتىنەدى. ەندى، مىنە، راحىمى كۇشتى قۇدايىم جالقۇيرىققا دەپ شەكەسى تورسىقتاي تاعى ءبىر ۇلدى بەرىپ ەدى، ونىسى دا وتقا ءتۇسىپ ولەيىن دەپ جاتىر. نىسپىسىن قوڭىرشا دەپ بادىرايتسا دا، لاشىن دەپ قوقىرايتسا دا، شەبەر قۇداي قاراماي الىپ كەتەتىن ءتۇرى بار عوي. ەندى قايتتى؟!

بالا تۇرماي، زارەزاپ بوپ قالعان اكە جانقىسىلدىدا تاعدىردى وزىنشە ارباماق بولدى. «توعىز بالانى توسەگىندە ويناتقان» باۋىرى قۇتتى اتا-بابا جولىن قيالمەن كوكتەي شولىپ، زارىعىپ كورگەن بالانى امان ساقتاماق بوپ قازاق جاسايتىن ىرىم-جىرىمداردى شىم-شىمداپ ويعا ورالتتى. كوپ قوي، كوپ، قايسىبىرىن ەسكە الىپ تاۋىسارسىڭ: باۋىر ەتى – بالاسى ءۇشىن اتا-انا بايعۇس نەگە بارمايدى، جاڭا تۋعان نارەستەنى قىرىق وشاقتىڭ بۇتىنان وتكىزىپ العان، بىرەۋ وتىرىك ساتىپ الىپ، ساتىبالدى بولىپ كەتكەندەر... كىسىنىڭ جەبەۋشى اڭىنىڭ اتىن ارقالاپ، قاسقىرباي، قۇندىزباي، يتەمگەن اتانعاندار… ءتىل-كوز تيمەس ءۇشىن وشاقباي، قويشىباي، تەزەكباي سەكىلدى جاعىمسىز ەسىم تاعىنعاندار… بەرتىنگى سەرگەيلەر، الەكساندرلار، سۆەتلانالار… تۇرعاندار، تۇرسىندار، ساقتاعاندار… الدە فەرمىباي دەپ قويىپ جىبەرسە مە ەكەن، فەرمىدە تۋدى عوي؟! مۇمكىن شورا كەلىپ قالار. بىراق ول ءۇشىن بالانىڭ شەشەسى جولبارىس ەتىنە جەرىك بولۋى جانە بالا ەرەك بوپ تۋى كەرەك، ال كۇيكىننىڭ نەگە جەرىك بولعانى ءدال ەسىندە جوق، ونىڭ ۇستىنە مىنا شارىلداق بالا ەلدەن ەرەك بولماي شىقسا، ەرتەڭ وسكەسىن بالداردىڭ مازاعىنا قالادى عوي. مۇمكىن شوراعا ۇقساتىپ شوتا دەر. شوتا… شوتا… وسى ءبىر وزگەدەن ەرەكشە ەسىم بالا تۇرماعاسىن كىندىگىن ىرىم ەتىپ شوتاياقپەن كەسكەندەرگە بەرىلگەن دەگەندى ءبىر جەردەن وقىپ ەدى. گۇرجىنىڭ شوتا رۋستاۆەلي دەيتىن اتاقتى اقىنىنىڭ، ءبىزدىڭ شوتا ءۋاليحانوۆتىڭ كىندىگى وسىلايشا شوتپەن كەسىلىپ، سودان شوت-امان اتانعان دەۋشى ەدى. ىم-م… كىم بىلەدى… اۋىلدىڭ جۇگىرمەكتەرى تاعى دا شوتابايدى تياپكىباي دەپ كەلەكەلەپ جۇرمەسە…

وسىنىڭ بارلىعى دا مۇينەتكە جەتپەيتىن ۋاقىتتا مي قىرتىستارىن الاس-كۇلەس ارالاپ ءوتتى. ەڭ سوڭىندا كوز الدىنا قۇندىز ساقالى كەۋدەسىنە توگىلگەن اقساقالدى كىسىنىڭ بەينەسى تارتىلىپ كەلە قالدى. اكەسىن تانىماي جىن ۇرىپ پا؟! سول… قۇلجان باپاسىنىڭ ءدال ءوزى – جاۋار قارداي تۇتەپ، شۋدالانا بىتكەن اۋىر قاباعىن ءبىر قوزعاپ، ۇيگە قاراي ىم قاققانداي بولدى دا، ىرگەدە شىمىرلاپ اعىپ جاتقان جايىق جاققا قاراي عايىپ بوپ كەتتى. جارالى اڭداي اتىلىپ بارىپ، سىلاعىن جاۋىن ەزىپ تۇسىرگەن سامان ۇيىنە جۇگىردى. «ىمدى تۇسىنبەگەن دىمدى تۇسىنبەيدى». توردەگى تۇس كىلەمدە ءىلۋلى تۇرعان قارا قىلىشتى جۇلىپ الدى.

قاراجولاق قىندى ەسكى قىلىش. زامانىندا تاۋ-تاستان قايتپاسىن دەپ زاھارعا سالىپ سۋارعان شاربولات، تەمىر مەن تاسقا قارىماس ناعىز كوك بالداق بولعانى كورىنىپ تۇر. «ەلدىڭ شەتىن بەر، جاۋدىڭ بەتىن بەر» دەيتىن سۇڭگىلى بەرىش توناۋ ءبىر جىلدارى «شەپ قىلۋعا جىگىت بەرمەيمىز» دەپ اتقا قونعاندا قۇلجان باپاسى تاعىنىپ شىققان ەكەن، سول تالايعى اتتانىس-ءتۇسىس، ۇرگىن-سۇرگىننەن ءبىر بەلگى بوپ بالداعىنىڭ ساعالدىرىعىنان جوعارىراق جەرىندە جاۋ قۇرالىنىڭ ءىزى – كەرتىك قالعان. دۇشپاننىڭ توبەسىندە جاسىن بوپ ويناعانى بىلاي تۇرسىن، اسىلعان ادامنىڭ ءجىبىن قولمەن شەشپەي، وسى قىلىشپەن كەسكەن، بوسانا الماي قينالعان ايەلدىڭ توبەسىنە ۇيىرگەن دەپ وتىرۋشى ەدى بىلەتىن شالدار. بۇل ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقالى اۋىرعان ادامنىڭ، اسىرەسە بالانىڭ كوپشىگىنىڭ باسىنا قويادى. قىنىنان الماي قويادى. قىلىشتىڭ دا سەرتى بار. بۇرىنعىدان قالعان جول – وقتالعان سوڭ قايتۋعا، كەزەنگەن سوڭ اتپاۋعا، سۋىرعان سوڭ شاپپاۋعا بولمايدى…

و، قۇدايا توبا، سول مەزگىل الدەنەتكەن ءبىر كۇش قولىنان ەپپەن يتەرگەندەي بولدى – قىلىشتى قىنىنان قالاي سۋىرىپ العانىن ءوزى دە اڭعارماي قالدى. تالاي جىل تورعايكوز تەمىر ساۋىتسىز جەتىمسىرەپ، ءجۇزىن تات باسىپ جاتقان يمەك باس دۇنيە ديدارىن قايتا كورۋى مۇڭ ەكەن، ءۇيدىڭ سىرتىنان اينالا توڭىرەكتى دۇسىرلەتىپ، ۇزەڭگىلەرى سارتىلداپ، اۋىزدىقتارى قارشىلداپ، كۇلىك مىنگەن ءبىر توپ دۇبىرلەتە جوڭكىلىپ وتكەندەي بولدى. مۇنىڭ بارلىعى دا مۇينەتتىڭ ۇشتەن بىرىندەي عانا ۋاقىت الدى، ودان ءارى سۇكەڭ ەندىگى كوپ ويلانىپ تۇرماستان ءبىر شەشىمگە نىق بەكىنىپ، يمەك باستىڭ ءمىزىن سىلاپ كوردى. وزىنەن-ءوزى ەگەۋمەن ەگەگەندەي، بىلەۋمەن بىلەگەندەي، دەم تارتىپ، وتكىرلەنىپ تۇر ەكەن: ەر تۇركىنىڭ قىلىشى سامۋرايدىڭ كاتاناسىنداي ادام دەنەسىن كەسۋگە عانا ارنالعان، ونى ورىنسىز سۋىرۋعا، جەرگە داڭقسىز قاداۋعا بولمايدى دەپ تەگىن ايتىلماعان. قويدىڭ شيكى قۇيرىعىمەن مايلاپ، ەر قارۋىن مەيىرلەندىرىپ السا بولار ەدى، بىراق وعان ۋاقىت قايدا.

جەبەي باسىپ، قازاندىق بولمەگە ءوتتى دە، «يا، اللا، قارعامدى كوزدىنىڭ كوزىنەن، سۇقتىنىڭ سۇعىنان، ءتىلدىنىڭ تىلىنەن ساقتاي گور»، – دەپ تىلەك تىلەنىپ الىپ، زايىبىنىڭ جانىن جاپىراقتاي قالتىراتىپ تۇرىپ، شورت كەستى كىندىكتى. قىلىش تارتۋدىڭ ءتاسىلىن ەشكىم ۇيرەتىپ كورمەگەن-ءدى، الايدا عاسىرلار بويى قاندا، جاندا بۇيىعىپ جاتقان اقپارات بارانكا اينالدىرىپ قانا كەلە جاتقان بۇعان قىلىش دەگەنىڭ ءجۇزى قىلپىلداعان ۇستارا ياكي شاپپا ەمەس ەكەندىگىن ءدال ۇقتىرعانى سونشا، ۇستاپ تۇرعانىنىڭ قايىرىلا باستاعان پىشاق الىپتەس ءجۇزىن قيعاشتاي، وقىس تارتىپ قالدى. قىلكەڭىردەگى تاجال كىندىكتەن بوساعان نارەستە اناسىنىڭ ومىراۋىنا اپارىلعاننان كەيىن ءيىس الىپ، جىلاۋىن دەمدە قويىپ، كوزى جىرتيىپ ۇيقىعا كەتتى. وتاعاسى بولسا كىندىكتى تازا جىپپەن بايلاپ، تۇبىنە كۇل سەپتى. قىز بالا تۋسا وت باسى، وشاق تۇبىنە كومەر ەدى، ەركەك بالانىكىن ءۇي كۇشىك بولماسىن دەپ قىر اسىرىپ لاقتىرادى، نە شاباندوز بولسىن دەپ ات جالىنا، وقىمىستى بولسىن دەپ كىتاپقا بايلار-دى.

سۇكەڭ الدەنەگە سوڭعى جولدى تاڭدادى. الدە تاڭدامادى… بىزدىكى قيسىن عانا. شىنىمىزعا باقساق، تارلان تاريحتا بۇل جونىندە انىق مالىمەت جوق. قاھارمانىمىزدىڭ نىسپىسى كىندىك كەسكەن قۇرالعا ورايلاستىرىلعانى عانا تالاسسىز شىندىق. نەگىزىندە سۇندەت وتاعاسى بالانىڭ ات-ەسىمىن سەمسەردەن شىعارۋدى دا ويعا الىپ قويعان. ەرتەڭ ازامات بولعاندا جۇرت «سۇكەڭنىڭ سۇكەسى» دەپ كادەلەسە دەگەندىك قوي. بىراق بۇل ءىس ارۋاققا – «ءتايت» دەسە تايدىرىپ تۇسىرەتىن ارۋاققا شەت، سەبەبى اتادان قالعان مۇرا سەمسەر ەمەس، قىلىش. ول جاعى جۇرتتىڭ بارىنە ايان. سوندىقتان قازاننىڭ قۇلاعىن ونشا دابىرالاتپاي قاعىپ، ونشا ازانداتپاي ات قويۋ ءۇشىن وڭاشا عانا الدىرىلعان مولدەكەڭە سۇكەڭ جايلاپ قانا «بالانىڭ اتى قىلىشباي بولسىن» دەدى. ال اعايىن-اۋماققا «قىلىشباي دەگەنگە باياعىنىڭ الىبەك باتىرى سياقتى شەشەسىنەن التى قارىس سەلەبەسىن ۇستاي تۋعان بالا ەكەن دەپ قالماڭىزدار. كىندىگى قىلىشپەن كەسىلگەسىن جانە عۇمىر جاسى ۇزاق بولىپ، ەلىن جاۋعا الدىرمايتىن، جەرىن داۋعا سالدىرمايتىن قىلىشتاي وتكىر ازامات بولسىن دەپ ىرىمداپ قويىپ وتىرمىز»، – دەپ  جاريالادى. كوكىرەگى داڭعىل قارتتار سول سوزگە ۇيىپ، ءبىراۋىزدان باتا بەرىپ، ماقۇل ەكەندىكتەرىن ءبىلدىردى. جانە ءبىر قارا قويدىڭ باسى بۇل دۇنيەدەن تايىپ تۇردى.

ال جۇرتتى ۇلارداي شۋلاتا كەلگەن جانە ءبىر ەمەس، ەكى قويدىڭ وبالىنا قالعان قىلىش بالا بۇل كەزدە مامەسىن سولپ-سولپ ەمىپ قويىپ، كوزى كىلبيىپ ۇيقىنى تەۋىپ جاتتى.

سەمسەردىڭ سۋى

قىلىش بالا ءبىر كۇندە ءبىر جاساپ، ەكى كۇندە ەكى جاساپ ەرجەتەتىن ەرتەگىنىڭ باتىرىنداي تەز جەتىلدى. التىن جەردە، الماس بەلدە، قىلىش قىندا قۇر جاتا ما، سۇكەڭنىڭ قاسقا قۇلىنى  جەلىسىندە بۇلقىنسا، مىنا تاۋسىنشاق بالاسى بەسىگىندە بۇلقىندى. باسشى بولۋعا لايىق كىسىلىكتەرىن جانە ابايلىق رۋح سىنىن الدەن تانىتىپ، بىردە كوزى وتاۋلانىپ اينالاسىنا كىديە قاراپ قويادى، ەندى ءبىر اۋىق ءۇيدىڭ اشاسىنا ويلانا كوز تىگىپ جاتقانى.

كۇندەر ءوتىپ جاتتى. ونىمەن بىرگە زاماناقىردىڭ تاستۇينەگى دە بىلدىرتپەي ءوسىپ كەلەدى. 1963 جىلدىڭ قوڭىر كۇزى بولۋى كەرەك، جاسى تولىپ، اۋىلداعى فۋرمانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتادى.

وسى جەردە ءبىر تاريحي شەگىنىس جاساپ جىبەرەيىكشى. اڭگىمە بىلاي.

جايىقتىڭ وڭ جاق جاعالاۋى كەيىنگى ورتاعاسىردا كازاك-ورىستىڭ بوكتەرگىسىندە كەتكەننىڭ سوڭىندا قالىڭ قازاق بىرىڭعاي سول جاق بەتكە كوشىپ، وزەننىڭ اتىراۋ جاساپ تەڭىزگە قۇياتىن تۇسىنان سوناۋ تەكەگە دەيىن ەندەپ جاتقان ەتەكتى ەلگە اينالعان-دى. وسى وڭىردە كونە تاريحتىڭ تالاي التىن بەتتەرى قاتتالعان. «قىز جىبەك» جىرىندا التى ارىس شەكتىنىڭ جاز جايلاۋعا بۇزىلا كوشكەن كوشىنىڭ الدى ور، ەلەك جاعىنان قومدانىپ شىققان بەتى جايىقتىڭ تومەنگى قۇيارلىعىنا دەيىن جەتەتىنى، وسى ماڭدا قىز جىبەك بەس قىز نوكەرىمەن قىزعالداق تەرىپ جۇرگەندە اياۋلى تولەگەننىڭ قازا حابارىن ەستىپ، تالىپ قالاتىنى ايتىلادى ەمەس پە، سوعان قاراعاندا بۇل جەر ەرتەدە قالىڭ شەكتىنىڭ اۋەلگى مايلى جۇرتى بولعان سىڭايلى. ولار كەتكەننەن كەيىن باسى ءبۇتىن قالىڭ بەرىشكە، ونىڭ سەبەك، تۋما، سارى، بايداۋلەت بولىمدەرىنە قونىس رەتىندە بەكىتىلگەن.

سودان بەرى كەڭ اتىراپتىڭ شۇيگىن جايلاۋىنا قازاقتىڭ ۋسادبالارى مەن يمەنيەلەرى – وردالى قىستاۋلار ورنايدى. اۋىل-اۋىل بوپ قوتان ءيىرىپ قونىستانادى. وزەن بويلاپ، سارشۇناق ءىنىنىڭ تۇندىگىندەي بولىپ، ءار جەر-ءار جەردە وتىرعان بۇل ەلدىڭ ەجەلگى اتاكاسىبى – ءتورت اياقتى مالدىڭ تىسىنە ەرىپ، سۇمەسىنە قاراۋ، ءجۇن جايىپ، جاباعى كەپتىرۋ-ءتىن. وزەننىڭ جانابىندا، كولدەردىڭ قاباعىندا وتىرسا دا، «بالىق ۇستاعاننىڭ بايلىعى ەتەك-جەڭى كەپكەنشە» دەپ، جارالمىشتا باۋىزدالعان وسى ءبىر ماقۇلىقتى ۇستاپ، ساۋداعا شىعارۋ كاسىبىنە اققۇلا دەن قويا بەرمەيتىن. بىراق جەۋدەي جەيدى. ناۋقانىندا شوقىر، جايىن، سازان، اققايران، كوكسەركە سەكىلدى بالىقتىڭ نەشە اتاسى قابىرشاقتالادى، قىزىل بالىقتىڭ لاي ءيىس ۋىلدىرىعى دا بار ونىڭ ىشىندە، سويتسە-داعى سورپاسى قانشا جەردەن بال تاتىعانىمەن، قويدىڭ قوڭىرسىعان سورپاسىنىڭ ورنىنا جۇرە المايدى (كەشەگى اشارشىلىقتا حالىقتى بالىق قۇتقارا الماعانى دا سودان – تازا بەلوك قالايدا ادامعا قورەك بولىپ جارىتپايدى، سەبەبى وندا ەتتەگى امين قىشقىلدارىنىڭ كەنەۋلىگى جوق). قىسقاسى، تىرشىلىك كوزى – مال.

كەشەگى كەڭەس تۇسىندا وسى قىستاۋلار مەن كوڭدەر ىلعي ءبىر نومىرلەپ تاستاعان، سوتسياليستىك باقىت قۇشاعىنداعى ءتىز قاتار قالقوزدارعا اينالعاندا دا ەل كادۋىلگى تىرلىك قالپىنان اينىماعان. سول زاماندا قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنان كوبى اۋىلدى جەردە، ەكىجارىم مىڭداي قالقوز-سوپقوزدا تۇرسا، بۇل ەڭ الدىمەن اتا كاسىبىمىزدەن قول ۇزبەگەندىگىمىزدىڭ ارقاسى. ولاردىڭ ارقايسىسى ون بەس مىڭنان قىرىق مىڭعا دەيىن ادام تۇرعان ىرگەلى ەلدى مەكەن-تۇعىن. كوپشىلىگى «مال وسىرسەڭ قوي ءوسىر، تابىسى ونىڭ كول-كوسىر» دەيتىن ۇران استىندا ەڭبەك ەتتى. سونىڭ ىشىندە ەل بۇرىنىراقتا ەسبول دەپ تانىعان، سوڭعى اتاقپەن ءونبىرىنشى اۋىل دەپ نومىرلەنگەن، ياعني ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ اسقان قيىندىقپەن كەسىلگەن كىندىگىنىڭ قانى تامعان «زاۋرال» كەڭشارىنا قاراستى №2 فەرمانىڭ وزىندە عانا سەگىز مىڭ جىلقى، ساۋىندىعى مەن بويداعى ارالاس التى ءجۇز ءمۇيىزدى ءىرى قارا بولعاندا، قويدىڭ باسى جيىرما مىڭنان اسىپ تۇراتىن. جانە جاي قوي ەمەس، اسىل تۇقىمدى مال – قاراكۇلشە. تۋعانىنا ەكى-ءۇش اي بولعان مارقا قوزىنىڭ بۇيرا-بۇيرا ادەمى قاراكۇلشە تەرىسىنەن بۇرىن قازاق ىشىك، تىماق تىكسە، كەڭەس تۇسىندا اسا باعالى ەلتىرى رەتىندە ەكسپورتتالىپ، قالعانىنان كەڭەستىك ايبىندى اسكەردىڭ گەنەراليتەتى قوقىرايتىپ پاپەكى تىكتىرىپ كيەتىن. سايكەسىنشە ورتالىق ەلتىرى باعىتىنداعى ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتارعا ايرىقشا نازار تىكتەمەگەنىمەن دە، نازاردان قاقاس تا قالدىرا بەرمەيدى. فەرما سايىن ەڭبەكشى حالىققا قاجەتتى جاعدايدىڭ ءبارى بار، تۇرمىستىق، مادەني قىزمەت كورسەتەتىن ورىنداردىڭ، الەۋمەتتىك نىسانداردىڭ پايدالانۋعا بەرىلۋى ءجىتى قاداعالانادى. ونىڭ ۇستىنە ەسبول – سوناۋ پاتشا زامانىندا ەكى تەپكىشەكتى ورىس-قازاق مەكتەبى اشىلعان، ودان بەرى دە، اۋىل بىرەر جىل باقساي (قازىرگى ماحامبەت) اۋدانىنىڭ ورتالىعى بوپ، ءتىپتى ءوز اتىن قازىرگى يندەر اۋدانىنا بەرىپ تۇرعاندا وسى ماڭايداعى وقۋ-ءبىلىم ۇيالاعان مەكەن رەتىندە داڭقتالعان قۇتتى قونىس ەدى. وندا كەزىندە الاششىلدار كوركەيتكەن، سوڭىنان ولاردىڭ الدىن كورگەن العاشقى مۇعالىمدەر ساباق بەرگەن ونەگەلى مەكتەپ بار-دى. مىنا قىزىقتى قاراڭىز، ەسبول بۇرىن اۋدان ورتالىعى بولعاندىقتان ونداعى مەكتەپ ونجىلدىق ەدى، ال كەيىن كەلە بولعان ساپقوزدىڭ ورتالىق ۋسادباسى ورتالاۋ مەكتەپپەن وتىردى. كەزىندە جابۋ دوكەسوۆ باسقارىپ، ساۋلە ماساەۆا، ناسيحا ەرمۇحانوۆا، باقتىعالي الدەشەۆ، سەمبى بەرعاليەۆ سەكىلدى بىلىكتى ۇستازدار ساباق بەرگەن فۋرمان مەكتەبى اۋىلدىڭ ءوز بالالارىنا قوسا ماڭايدا جالعىز ءۇي وتىراتىن شوپانداردىڭ ءناسىل-نەسىبىنە دە ساپالى ءبىلىم، سانالى تاربيە بەرۋدى بۇلجىمايتىن بەرىك داستۇرىنە اينالدىرعان-دى. قىلىشباي سول ءبىلىم ۇياسىنا باردى جانە سالعاننان وقۋعا العىرلىعىمەن، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىمەن كوزگە ءتۇسىپ، الدىمەن وزات وكتيابراتشى، سوسىن القىزىل ۇشكىل گالستۋگى جەلمەن جەلبىرەگەن ماقتاۋلى پيونەر اتاندى. مۇنىڭ اياعى ءبىر كلاستىڭ بۇيداسىن باسى ءبۇتىن يەلەنۋىمەن ءتامامدالدى. ول كەزدەگى سىنىپتا بىرنەشە كورنەكتى لاۋازىم بولاتىن، ول – كلاستىڭ ستاروستاسى، ونىڭ ءۇش (كەيدە ءتورت) ورىنباسارى – زۆەنو جەتەكشىلەرى، تازالىقشى، قابىرعا گازەتىنىڭ رەداكتورى مەن سۇگىرەتشىسى، كەرنەيشىسى جانە بارابانشىسى. البەتتە، ستاروستا سولاردىڭ بارلىعىنىڭ ۇستىنەن قارايدى، ول سونىمەن بىرگە مۇعالىمدەردىڭ سۇيىكتىسى، – مەن بۇعان بۇرىنعى كلاسس بارابانشىسى رەتىندە كەپىلدىك ەتە الامىن. مىنە، سول بولاشاق بارابانشى مەكتەپكە ەندى ىلىگىپ جاتقان شاقتا، سودان ءجۇز جيىرما شاقىرىم جەردە ءبىزدىڭ قىلىشەكەڭ دۇردەي ستاروستا بولىپ سايلانعان ەكەن. بىزگە جەتكەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، بيلىك باسىنا كەلە سالىسىمەن، سودان ون بەس جىل بۇرىن جانى جاھاننامعا اتتانعان «مۇرتتى كوسەم» سەكىلدى بۇكىل بيلىكتى قولىنا جيىپ العان. نەمەسە پارلامەنتتى كەرەك قىلمايتىن قازىرگى پرەزيدەنتتىك بيلىك سياقتى.

سويتسە-داعى، قىلىش بالا جالپى اۆتوريتالىق رەجيمدەرگە ءتان ادەتپەن ءتارتىپ، تارتىپتىلىك ماسەلەسىن نازاردان ەش قالدىرماعان، دەپ حابارلايدى تاعى دا سول اۋىل «ءارحيۆى». اتاپ ايتقاندا، ول ستاروستا سايلانعان كۇننىڭ ەرتەسىنە كلاستىڭ تازالىقشىسىن وزىنە شاقىرىپ الىپ، ونىڭ نازارىن مىنا ماسەلەگە اۋدارادى.

«اۆرورا» ۇنىمەن اسقاقتاي ساڭق ەتكەن رەۆوليۋتسيا دابىلىنا بيىل ارتىق-كەمى جوق ەلۋ ەكى جىل. ەكى-ءۇش ۇرپاقتىڭ دەرلىك عۇمىر جاسى. سوۆەت وكىمەتى قازاق دالاسىنا اۆتولاۆكا مەن تۋبەركۋلەز عانا اكەلدى دەۋ ارينە دۇرىس ەمەس، بۇل – تاريحقا قيانات. بىراق سونىمەن بىرگە وسىدان بەس مىڭ جىل بۇرىن ويلاپ تابىلعان ءتىس پاستاسى اۋىلعا ەندى عانا كەلە باستاعانى ياكي ەلىمىزدە 1951 جىلدان باستاپ شىعارىلىپ كەلە جاتقان تەلەۆيزوردىڭ وسى 1969 جىلى فەرمىدە اتى بولماسا زاتى جوق ەكەندىگى، قالقوز ورتالىعىندا ىلۋدە بىرەۋ ۇشىراساتىنى (باسقارما، پارتورگ جانە باسبۋحتىڭ ۇيىندە عانا تۇرعانى) وتىرىك ەمەس قوي (العاشقى تەلەديدار فەرما ورتالىعىنا كەلەسى، 1970 جىلى عانا كەلەدى). اۋىلداردا ەلەكتر توعى جوق، جۇرت باياعىسىنشا بىلتەشاممەن وتىر. حالقىڭنىڭ كوپشىلىگى شىمنان ويىپ تۇرعىزعان جەرتولەدە تۇرادى. قىسقاسى، قازاقتىڭ تۇرمىس-كۇيى اسا اجارلى ەمەس، الايدا بۇل جاعداي تازالىق ساقتاۋ، بوي كۇتۋ ماسەلەسىنە اسەر ەتە الماۋى ءتيىس، سەبەبى اتا-بابامىز بۇدان دا جامان كەزىندە تويعا بارعان، تويىس تازالانىپ جۇرگەن. ال بۇگىنگى كلاسس جاعدايىندا گيگيەنا ماسەلەسى ەش سىن كوتەرمەيدى، اسىرەسە وسى ءسوز مەكتەپ جانىنداعى ينتەرناتتا جاتىپ وقيتىن شوپان بالالارىنا قاتىستى، – دەپ ءسوزىن ساباقتادى جاڭا ستاروستا.

تازالىقشى وسى مىندەتتى ءبىرىنشى سىنىپتان بەرى ابىرويمەن اتقارىپ كەلە جاتقان، اۋىلداعى ۇلماش ادىلباەۆا دەيتىن قىزى-تۇعىن. سۇندەت اعايدىڭ مىنا باقا بولعىر بالاسى سول تالايعى ەڭبەگىن ءبىر-اق ساتتە تاريح جۇزىنەن سىزىپ تاستارداي سىزدانا سويلەگەنىنە شامدانىپ:

– سوندا ءسىز بالالاردىڭ كويلەكتەرىنىڭ جاعاسى كىر، ۇشتارى قىرقىلعانىن، تىرناقتارى ءوسىپ، استى كىرلەنىپ جۇرەتىنىن مەنەن كورىپ تۇرسىز با؟ – دەپ شامالى شىرپىندى. – ودان دا زورىن ايتايىن، بىراق وسىنىڭ بارلىعى دا ينتەرناتتاعى بالداردىڭ كىناسىنەن ەمەس!

جاڭا ستاروستا «مىناۋ نە دەپ تۇر؟» دەگەن كىسىشە قاباعىن قيعاشتاي كەرىپ، ۇلۋدىڭ اق قاباشىق قابىعىنداي جىلتىراعان تىنىمسىز وجەت جانارلارىنان ۇشقىن تاستادى. تازالىقشى قىز جان-جاعىنا قارانىپ الىپ، قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن ىستىق دەمىمەن كۇيدىرە-مۇيدىرە سىبىرلاعاندا بارىپ، مول دەنەسى سەلك ەتىپ، ۇشىپ تۇرەگەلدى.

بيت! ينتەرناتتا جاتاتىن بالالاردىڭ ۇستىندە باستىڭ قارا ءبيتى، كيىمنىڭ اق ءبيتى ءورىپ جۇرگەنىن تازالىقشى قىز تالاي كورگەن. «نەگە؟» دەسە، ايتاتىندارى: «مونشا جوق». نەگىزىندە بار، بىراق التى ايدان بەرى قازاندىعى بۇزىلىپ، ىستەن شىعىپ تۇر. ال ينتەرنات ۇيىندە ەڭ بولماسا جىلى سۋعا شومىلىپ الاتىن جاعداي جاسالماعان. باستىقتار بۇلاردان سىعانداردىڭ تاياقپەن باسقا ۇرىپ بيگە ۇيرەتكەن ايۋ بالاسىنداي ەتىپ ساباق سۇراۋدى ياكي سوناۋ ساپقوز ورتالىعىنا دەيىن دەدەكتەتىپ اپارىپ، ءتۇرلى ساياسي-مادەني شارالارعا قاتىستىرۋدى عانا بىلەدى.

«باقا بولعىر بالا» دەنەسى قاتتى تۇرشىگىپ، كەشىنە كورگەن-بىلگەنىن اكەسىنە ايتتى. باسقا بىرەۋ بولسا قاباعىمەن تىيىپ تاستار ەدى، ال جاستايىنان جەتىم وسكەن سۇكەڭ قۇرت قايناتسا، كوبىگىن جالايتىن ەركە كەنجە ورنىنداعى مايقۇيرىعىن (قىلىشتان كەيىن سەرىك دۇنيەگە كەلگەن-ءدى) جانىنا وتىرعىزىپ قويىپ، ۇلكەن كىسىلەرگە اڭگىمە ايتقانداي الىستان ءسوز شالدى.

– ءبىزدىڭ حالىقتى كەزىندە تاتارلار «ساسى قازاق» دەپتى، ول ءسوزدىڭ قايدان شىققانىن بىلمەيمىن. قوي كورمەسەك تە، قي كوردىك قوي دەمەكشى، مەنىڭ بىلەتىنىم، ءبىزدىڭ اتا-بابامىز كوشىپ-قونىپ، جايىن جۇرگەن كۇننىڭ وزىندە دە بويلارىن كۇتىپ ۇستاعان. باستىڭ ءبيتىن، سىركەسىن كەروسين، سكيپيدار قوسىپ جۋىپ ولتىرگەن. ءبىزدىڭ دالامىزدا بۇرىن اۋرۋ تاراتاتىن ميكروب كەم كەلگەن عوي. وندا مونشاعا تۇسپەسە دە، كىرلى كيىم كيسە دە مۇمكىن ەدى. كوزدىڭ شاراسىنداي تۇنىپ جاتاتىن ءمولدىر سۋلى وزەن-كولدەر مونشانىڭ ورنىنا جۇرەتىن. سونان سوڭ قازاقتىڭ بىلەتىن ادامدارى مونشا قان-ءسولىڭدى سىعىپ الىپ قويادى دەپ، ۇيدە جىلى سۋعا شومىلعان، ساقار قايناتىپ جاساعان قارا سابىنمەن كىرىن ەزىپ، ەركەكتەر جۇمىر قوعالاق تاسپەن دەنەسىن ىسقىلاتىپ، قۇرىس-تۇرىسىن تارقاتقان. ال ونداي ءۇي جاعدايى جوق ۋاقىتتا باياعى ۇرىمداعى تەرما دەيتىن ورتاق مونشا كەرەك. سونىڭ ىشىندە قالالى جەرلەردە، ينتەرناتتاعى قويشىلاردىڭ بالالارى ءۇشىن مونشا اۋاداي قاجەت نارسە. مىسالى، اداي دەيتىن حالىق سۋعا جىلىنا ەكى-اق رەت – كوكتەمدە، سوسىن كۇزگە قاراي تۇسكەن. «بالىق بولىپ كەتەمىز» دەپ. ايەلى قويىمەن بىرگە قوزىلاپ جاتاتىن قويشىعا «قاسقا ءتىس قۇنانىم-اي، قالقوزدىڭ ورىندايىق پلانىن-اي!» دەپ ولەڭ ايتقىزۋ ءۇشىن دە جاعداي جاساۋ ءجون. «ءتانى ساۋدىڭ – جانى ساۋ» دەگەن ءسوز سىمعا تارتقان كۇمىستەي ادەمى، جىلتىراق ءسوز بولىپ قالماۋى لازىم. ەندەشە، مونشانىڭ جارتى جىلدان اسا ۋاقىت ىستەن شىعىپ تۇرۋى وعات ءىس، ارينە. وعات دەمەكشى، قايبىر حالىقتارعا مونشا بويداعى وعاتتى شىعارىپ تۇرۋ ءۇشىن دە كەرەك، ال بيت قاراماسا وتىرا المايتىن قازاققا مونشاعا ءجيى ءتۇسىپ تۇرماسا بولمايدى، – دەپ، ءسوزىنىڭ اياعىن ءزىل ارالاس ازىلگە جىعا اياقتادى.

قىلىشباي ول كەزدە «بيت قاراماسا» دەيتىن تىركەستىڭ «ءسوز تەرمەسە» دەگەن استارلى ماعىناسى بارىن بىلمەيتىن، سودان دا ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسىنا جارماسىپ، اقىل زەرەك شىعارعان قورىتىندىمەن:

– مەن مۇنى قالايدا جازۋىم كەرەك! – دەپ كەستى. ءىشى شىلدە تۇسسە جىبىمەيتىن كوكمۇز شەندىلەردى ءبىر جاعىنا شىعارامىن دەگەندەي دالا قاققان قوڭىرقاي ءجۇزى قابارجىڭقىراپ وتىرىپ ايتتى.

سۇكەڭ ادەپكىدە «مىنا جۇگىرمەك جوعارىعا ارىز ىزعىتپاقشى ما؟!» دەپ شىمىرىگىپ قالعان. وڭ-سولىن تانىپ قالعان ون ۇشتەگى بوزىمباي اكە قاباعىن سەزە قويدى.

– جوق، اۋداندىق گازەتكە جازام. تۇپ-تۋرا تەڭدىك جاۋىروۆتىڭ وزىنە جىبەرەم!

ە، سولاي ما ەدى!؟ دابىلداتقىڭ كەلەدى ەكەن عوي...

سۇكەڭ ورنىنان سوزالاڭداي تۇرىپ، ورىستەن قايتقان مالدى قورالاۋعا كەتتى. «بۇعاناڭ سەنىڭ قاتقان جوق، بالاققا ءجۇنىڭ جەتكەن جوق. ساعان ۇلكەندەرمەن الىسۋعا ءالى ەرتە» دەگەندى كوزىمەن ۇقتىرا كەتتى. تاعى مىسىقتاي شاقار نەمەنىڭ نيەتىن اشىق قولداماسا دا، سول قاباعىمەن-اق، ماعىنالى ۇنسىزدىگىمەن-اق العاشقى اكەلىك شىلبىرىن بەرە كەتتى. «بالام-اي، سول مونشاڭنىڭ جۇمىسىنا رابوچكوم ۇيعارىمىمەن جاۋاپتى بولىپ بەكىتىلگەن مەن ءوزىم ەدىم عوي» دەپ ايتا المادى. مەيلى، اققا تاۋەكەل ءىس.

ءتيىپ كەتكەن جەرى تاربيە ەسكىنىڭ ادامدارى ۇرپاعىن سولاي تاربيەلەيتىن…

***

   اكە الدىنان وت العان قىلىش ستاروستا سودان قيلى-قيلى ويعا بوكسىن. كۇندە كەشكە جاتقاندا تەرەڭ ويلارعا جۇمادى. ارينە، اكەنىڭ باتاسى بوس قالدىرمايدى. بىراق باتا دەيتىندەي باتا دا بەرىلگەن جوق قوي. ال ەكىنشى جاعىنان وسى ون ۇشكە كەلىپ، ات جالىن تاراعان شاعىنا دەيىن ادىلدىكتىڭ، اقيقاتتىڭ اتاسى ءولدى دەگەندى دە ەستىمەپتى. كلاستاس جان دوسى عالىمجان نۇرىشەۆ ايتاتىنداي، بۇل ماسەلەلەر كۇن تارتىبىنەن تۇسە قويماعان.

ەكى دوس بۇل شاقتا كولبەپ جاتىپ كىتاپ وقيتىن، گازەت دەسە ءولىپ تۇراتىن جانە «سمەنامەن» سۇگىرەت تۇسىرەتىن ءبىر اۋرۋ تاپقان-دى. بالا بىتكەن وقىعانىن توقيدى عوي، سولاردىڭ كوپشىلىگى بالداۋرەن شاقتا ولەرمەن پاۆكا كورچاگين مەن اكەسىنە شەكتى ىمىراسىز پاۆليك موروزوۆتان قۇرىق اكەتەتىن. ءدال وسى جولى بالا قىلىشتىڭ نيەت قويعان ويىنا پاۆليكتىڭ جالاۋلى ەرلىگى ءدوپ كەلەتىندەي كورىندى. تولقىن جالدانىپ بۇيرالانعان قاراكۇل ەلتىرىسىنىڭ قىزىعىن ارىدە ورتالىق كورەدى. ودان قالدى بەرىدە جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەر مەن باسكوتەرەرلەر «اتاسىنىڭ مالىن جاۋداي شابادى». باياعىدان بەرگى اتا عۇرىپپەن قاراعاندا، اعايىندى، ءتىپتى اۋىلداستى سىناۋ – شەننەن شىققان، سوكەت ءىس. بىراق ءادىلشىل، تۋراشىل «ايدارلى التىن» سوۆەت وكىمەتى، قالامدى قارۋعا تەڭەگەن وكىمەت سونىڭ بىرەۋىنە دە قاراما، الا ءجىپتى اتتاعاندى، جالاقى الىپ جۇرگەن جۇمىسىنا تاياق ۇشىنان، نەمكەتتى قاراعان ادامدى سىن ساداعىمەن اياماي تۇيرە دەپ ۇيرەتەدى. «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى» دەيدى. جان-جاعىڭا زەر سال، ۇزاق اڭداپ، تەرەڭ بارلا، جاس ءتىلشى دەيدى. ماسىلدىق بەلەڭ الىپ تۇر. ەڭبەك ەتۋگە، وي ويلاۋعا ماسىلدىق. جۇمىستان ۇيگە تىشقانشا تاسيتىن ماسىلدىق. قازىردە جىمقىرۋ دەلىنىپ جۇرگەن مەملەكەت مۇلكىن تالان-تاراجعا سالۋ. جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ مەملەكەت قارجىسىن ۇرلاۋ، پارا الۋ. بۇگىنگىلەر سياقتى كەڭىردەكتەپ جەمەيدى، وڭەشتەرىنە وگىز قۇلاپ جاتقان جەمقورلىق ەمەس، اشىق اسامايدى، ايلامەن بۇركەڭكىرەپ جەيدى، شيكىدەي، شايناماي-تالعاماي قىلعىتىپ جىبەرسە، شامادان اسسا توگىلەتىنىن بىلەدى. سەبەبى، وكىمەتتىڭ ەمەۋرىنى سولاي: قازىنا سىباعاسىنان ءبىر سىدىرعى ءجىپ الساڭ دا  بىلدىرتپەي ال، ءبىلدىرتتىڭ بە، اياۋشىلىق كۇتپە – ەكى كوزىڭ توركوزدىڭ ارجاعىندا جىلتىرايتىن بولادى. كەڭەستىك جۇيەنىڭ ءبىر-بىرىنە شالىس كەلىپ قالاتىن، بىراق تەرەڭ تۇبىندە قاشاندا ادام بالاسىنىڭ جانىنان ەسكى مۇرجانىڭ كولەڭكەسىندەي ەربيىپ قالمايتىن پەنداۋي وسالدىقتارىن ءجىتى ەسكەرگەن قاعيداتتارىنىڭ ءبىرى وسىنداي-دى. بۇل ادام بالاسى وڭاي ولجاعا سۋىق قولىن سوزۋدى ءبارىبىر قويمايدى، بىراق سونى تەجەپ، شەكتەپ وتىراتىن كۇش كەرەك دەگەندىك.

مىنە، سولاي. جايىق جاعاسىندا جايىن جاتقان ساپقوزدىڭ اكىمقارالارىنىڭ اراسىندا وسىنى قاپىسىز ۇعىنىپ، شارۋاشىلىقتىڭ قوڭ ەت، مايلى سۇبەسىنە تۇمسىقتارىن قاداپ قويىپ، بىلدىرتپەستەن تەسپەي سورىپ جاتقان سۇلىكتەر جوق ەمەس-ءتى.

بالا قىلىش وسىنىڭ ءبارىن ويشا سالماقتاي كەلىپ، ءبىر كۇنى تاڭ الدىندا نىق ءبىر شەشىم قابىلدادى. «كوپپەن كۇرەسەتىن زامان كەلدى. شىلىق جەڭە مە، ءبىز جەڭەمىز بە؟» دەدى ول تەرەزەدەن سەبەزگىلەپ تۇسكەن ويماق ساۋلەلەرگە قاراپ ويلانىپ جاتىپ.

تاريحي شەشىم سولاي قابىلدانعان. ەرتەڭىنە ارتى جەر يىسكەمەيتىن قۇلان اياق ەسبولدان جەتى شاقىرىم ءونۇشىنشى اۋىلعا – ساپقوز ورتالىعىنا جاياۋلاپ بارىپ قايتتى. كىتاپحاناعا سوعىپ، ونداعى مەديتسينالىق ادەبيەت بولىمىندەگى سورەلەردى قوپارىستىرىپ ءجۇرىپ، ۇلىقسان «كيتوبتىڭ» بىرەۋىنەن بيت-بۇرگەگە قاتىستى مالىمەتتەردى تاپتى. پەديكۋلەس اۋرۋىنىڭ تۇڭعيىعىنا ءتۇستى. بيت ورمەيتىن جالعىز-اق كيىم – جىبەك ماتادان تىگىلگەن كيىم دەگەن جەرىنە كەلگەندە كۇلكىسىنەن كىتاپحانا عيماراتى تەڭسەلىپ، جەر قيمىرلاعانداي بولدى. بەستىڭ ءشايىن ءىشىپ وتىرعان كىتاپحاناشى اپايلار شاشالدى. «ويباي-اۋ، ءبىزدىڭ اۋىلداعى قايداعى جىبەك كيىم؟!»

ءىڭىر الەتىندە ۇيگە جەتتى دە، ءشايىن دە ىشپەستەن، اقشاممەن جارىسا شابىت شىراعىن جاعىپ، ەتپەتتەپ جاتىپ قالامعا باعىندى، قاعازعا تابىندى. قىسىلشاڭدا تەز جازىپ تاستايتىن جۋرناليستىك ماشىق كەيىن قارا تاجىريبەمەن كەلدى عوي، ال تىرناقالدىسىن جازۋ وعان وڭايعا تۇسكەن جوق. تەمىر ساپۇشى كوستەڭدەگەن ون ءۇشىنشى ءنومىرلى اعاش قالامسابىن كوك سيالى ساۋىتقا قايتا-قايتا ماتىرىپ الىپ (شاريكتى اۆتوقالام ءونبىرىنشى اۋىلعا ءالى جەتە قويماعان), جازعانىن قايتا-قايتا جىرتىپ، نە جازساڭ دا كوتەرە بەرەتىن بيشارا قاعازدى دەستە-دەستە شىعىنداپ، تۇنىمەن قالام تەبىرەنتتى. كەستەسىن كەلىستىرىپ جاتپاستان ياكي «ەزوپ تاسىلىمەن» تاسىلشەڭدەمەستەن، شيراتقان قىل شىلبىرداي شيىرشىق اتىپ، اشۋعا تىعىلىپ سويداقتاتتى. ەرتەڭىنە كەرەگە كوز داپتەردىڭ ءۇش بەتىنە جازعان وتىنىڭ الدى، سۋىنىڭ تۇنىعى – فەلەتون دەۋگە دە، پامفلەت دەپ اتاۋعا دا كەلەتىن اشكەرەلەۋ شىعارماسىن قارلىعاش قانات كوك كونۆەرتكە سالىپ، مۇقيات جەلىمدەپ، سىرتىنا ماحامبەتتەگى اۋداندىق گازەتتىڭ ادرەسىن جازدى دا، رەداكتوردىڭ «تاپ وزىنە» جولداپ جىبەردى.

***

اپتا ارالاتىپ، اۋداندىق «مالدى ءوڭىر» گازەتى جاس ءتىلشىنىڭ «اۋىلدا مونشا جوق» دەگەن ايقاي تاقىرىپتاعى سىن ماقالاسىن ەكىنشى بەتىنە قاسقايتىپ جاريالادى.

ول كەزدە اۋىلداردا گازەت اتاۋلى پۇشپاعىنا دەيىن وقىلاتىن. قىرعا بارساق قوي سەمىز، ويعا بارساق وي سەمىز-ءدى. نەمەسە وقىعاندارى وقىمايتىندارعا ايتادى، ايتەۋىر، نە كەرەك، بىرەۋدەن بىرەۋ ەستىپ، سۇق حابار تۇرلەنىپ، سان قۇبىلىپ جەتىپ، تۇسكە جاقىن اۋىل تۇگەل قۇلاقتانىپ بولدى. بىرىنەن ءبىرى تىڭداپ، قۇشتارلانا اڭگىمەلەيدى. اسىرەسە وت الا كەلگەن، سابىننىڭ بۇلقىنشاعىن سۇراي كەلگەن قاتىندارعا كەرىم تاقىرىپ بولدى.

گازەتتى الدىمەن قولعا العانداردىڭ ءبىرى، البەتتە، اۆتوردىڭ ءوزى ەدى. جۇرەگى اتقاقتاي سوعىپ، ماقالانىڭ سوڭىندا تۇرعان اتى-ءجونىن قايتا-قايتا وقيدى. ەندى شە، تاۋاريحقا ءوزىنىڭ عانا ەمەس، اتاسىنىڭ دا اتى ىلىگىپ تۇر عوي (ول كەزدە قۇلجانوۆ بولىپ جازىلاتىن). كەشكىلىك اكەسى جۇمىستان كەلگەسىن، ءۇي-ءىشى جينالىپ، بىلتە شامنىڭ جارىعىمەن «گرومكوچيت» جاسالدى. تاسقا باسىلعان ءسوزدىڭ قۇدىرەتى-اي، قۇلجان تۇقىمىنان جازۋشى شىققانىنا جانە انشەيىن «ناما جازۋ» ەمەس، بالاپانداي قابىرشاعىن جارىپ شىعا ساپ مىناداي ايدىك سىن ماقالا بەرگەنىنە ءۇي-ءىشى، اعايىن-جۇراعات تۇگەل قۋانىسىپ، شۇكىرلىك ايتىستى.

بۇلار وسىلاي تۇرسىن، اۋىلدا ءام كەڭسە جاقتا نە بولىپ جاتىر ەكەن، سوعان كەلەيىك.

نە بولسىن، «ءوز اكەسىن ءوزى قاراقتاعانى نەسى، بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ؟!» دەپ اۋىزدارىن سىلپ ەتكىزەدى ايەلدەر. «الاتاۋداي اتاعا ۇل قىشقىرعان زامان بولدى عوي، – دەپ كۇرسىنىسەدى شارۋاقور ەرەسەكتەر. – ەجىرەي ۇل، بەدىرەي قىز، كەكىرەي كەلىن». شالدار سيرەك ساقالدارىن شوجىمدەپ ساۋادى: «جارىقتىق موڭكە بي بولجاپ كەتىپتى عوي بۇل كۇندى. «ات جاقسىسى اربادا بولار، جىگىت جاقسىسى ساۋدادا بولار، جاس بالشىقتان ءۇيىڭ بولار، جاس بالادان ءبيىڭ بولار دەپ». كوزى قاراقتىلارى كەڭسە جاقتىڭ اۋانىن اڭداپ، ءيىس تارتىپ، ءالىپتىڭ ارتىن كۇتىستى.

كەڭسە جاقتا نە بولۋشى ەدى شۋلىعاننان باسقا. زاپپەرمى ەسىم جاتىر ۇيدە ويبايلاپ، «قاپ، ساقالدى قولدان بەردىم-اۋ!» دەپ. ەرتەسىنە تاڭەرتەڭ باسقارمادان سۋىت شاقىرۋ كەلگەندە بارىپ ەڭسە تىكتەپ، «بار بالەنىڭ باسى» سۇندەتتى الدىعا سالىپ، جان-جاعىنان اكتىپكە قورشاتىپ، ءبارى ءونۇشىنشى اۋىلعا بەت قويعان.

ول كەزدە گازەتتىڭ قاھارى كۇشتى. ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ ءبىر ناقىلىن «كەلدەك قالام ۇشىندا كوك نايزانىڭ سۇسى بار» دەپ ءسال وزگەرتىپ العان كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ كەسكەن ءتارتىبى بويىنشا باستاۋىشتان ورتالىققا دەيىنگى ءباسپاسوز بۋىندارىندا جارىق كورگەن كەز-كەلگەن سىن ماتەريال اياقسىز قالمايتىن. مىندەتتى تۇردە جاۋاپتى ورگاندار تاراپىنان قارالىپ، كىنالى لاۋازىم يەلەرى جازاعا تارتىلىپ، سىن يەسىنە مەرزىمىندە جاۋاپ بەرىلەدى. «گازەتپەن ءبىر شىبىندى، ءبىر ساپقوز ديرەكتورىن ولتىرۋگە بولادى» دەپ ەل اڭىزدايتىن ۋاقىت. شىبىندى قايدام، بۇ جولى نۇرماحان اۋدانوۆتىڭ باسىن بۇلت شالعانى، باسى كەتپەسە دە توبىعى ىسەتىنى انىق ەدى. توبىعى ىسكەن ادام قاراپ تۇرا ما، سۇكەڭە قوسىپ زاپپەرمىنى توبىعىنان ءبىر قاعىپ، ۇشىرىپ ءتۇسىرۋى ابدەن مۇمكىن.

بۇلار وسىلاي بارا بەرسىن، ءونبىرىنشى اۋىلدا نە بولىپ جاتىر ەدى، ەندى سوعان كەلەيىك.

ەرتەڭىنە، ۇيدەن اساۋدان ۇيرەتىلگەن مال سىقىلدى قالپاعىن وسقىرايتا كيىپ شىعىپ كەتكەن قىلىش بالا ساباقتان ورالسا، ماسساعان، بەزگەلدەك، كەشەگى كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيدەن دىم قالماعان. اكە قىستىڭ كوزى قىراۋدا ورتالىققا، ۇكىم شىعارىلاتىن سۋىق وتىرىسقا سۋىت اكەتىلگەن. كەشەگى 37-ءنىڭ زوبالاڭىن كورە قالعان ماقپال كازەكەيلى شەشەگە وسىنىڭ ءوزى اتىشۋلى «ۇشتىكتىڭ» ونبەس مۇينەتتىك ءولىم ءماجىلىسى بولىپ ەلەستەيدى. «قاراپ جۇرمەي، قايداعىنى شاقىرىپ! ەندى اكەڭ تۇيگىش كورەتىن بولدى، سايگەكتەلىپ قۋعىنعا تۇسەتىن بولدى» دەپ قامىرىعادى. بۇل:

– اپا-اۋ، قورىقپا، كوپ بولسا جينالىستا ءبىر سىلكىلەپ الار، – دەپ جۇباۋراتسا:

– قايداعى سىلكىلەۋ، استىنداعى ءماشىندى تارتىپ الادى! – دەپ، تاپ ءبىر قوراداعى جالعىز ساۋىندى سيىرىن جەتەكتەپ اكەتىپ بارا جاتقانداي بوي بەرەتىن ەمەس اقكوز ادايدىڭ قىزى. «زىلقاباق، ويباي، زىلقاباق زامان كەلە جاتىر!»

زىلقاباعى نەسى دەپ ءتور ۇيگە بارىپ جاتىپ الدى. بىراق قاراعايدان قۇلاعان ەر تارعىن سياقتى قاشانعى جاتسىن، ورتالىققا كەتكەن ايعىر توپ ورالادى-اۋ دەگەن قارساڭدا شىداماي ورنىنان تۇرىپ، قوراعا بارىپ تىعىلىپ وتىردى. شاپالاق دەگەنىڭ انشەيىن نارسە، اشۋلانبايتىن، ال اشۋلانسا باباسى يساتاي سياقتى، كوكدولىسى ۇستاپ، كوتەرىلىپ كەتكەن كەزدە اكەنىڭ قولىندا پلانتاتوردىڭ بيشىگىندەي ىسقىرىنىپ، جونىڭدى جالاي قوياتىن جالپاق بىلعارى بەلبەۋدى ايتسايشى. اسىرەسە دوعا باس ايىل جاعى… قولعا تيەتىندەي كۇن تۋا قالسا، ۇزىن اققان جايىقتىڭ قالىڭ قورىسىن بەتكە الىپ زىتا جونەلمەك باتىرىڭ.

دەپۋتاتسيا كەشىكتى. اڭشىنىڭ كەشىككەنىنە سۇيىنەر-سۇيىنبەسىن بىلمەي، جاس ءتىلشى كوزى بوزارىپ، قورانىڭ جارتىلاي اشىق ەسىگىنەن اۋىل سىرتىنداعى بەتەگەسى بوزارعان سايىن دالاعا، ساعىم قىدىرعان جالپاق جونعا كوزدەرى بوتالاپ ۇزاق-ۇزاق قارايدى. وقتىن-وقتىن تاناۋىن جەلگە توسىپ، قۇلاعىن تىگىپ، ءماشىننىڭ دارىلداعان داۋىسى شىعار ما ەكەن دەپ دىبىس اۋلاپ قويادى. وزەندى قۇرساۋلاعان مۇزدىڭ ايازعا شىداماي، اينەكتەي شاتىرلاعان دابىسىنان بوتەن ەشتەڭە ەستىلمەيدى. جاعى سوپايعان، ءيىنى تۇسكەن، ويى ويقى-تويقى. قايتسىن ەندى، الدى – ءورت، ارتى – جار بولسا. جايىنا قاراپ جۇرمەي، نە جىنى بار ەدى مونشانى جازىپ؟! ەل ىشىندەگى شىلقىعان ادىلسىزدىك مۇنىڭ نەسىن العان؟! اشىعىن ايتساڭ اعايىنعا جاقپايسىڭ، اقيقاتىن ايتساڭ اكىمدەرگە جاقپايسىڭ. اكەسىندەي كىسىلەرگە… جوق، اسقار تاۋداي اكەگە اقىل ايتىپ نەسى بار ەدى!؟ توڭ مويىن، تومار جەلكە، بىلعارى باس شەنەۋنىكتى جونگە سالار بۇل ما؟!.

اكەسى كەشتەتىپ كەلدى. ۇيگە كىرە سالا، سارى قۇناجىن، تورى اتپەن مۇزداياق «كامپان» بوپ وتىرعان مۇنى جابۋ بالا جۇگىرتىپ شاقىرىپ الدى. قىدىربەكشىلەپ «قارا قىپشاق قوبىلاندىدا نەڭ بار ەدى، قۇلىنىم؟!» دەپ داۋىس سالا ما دەپ ەدى، جوق، «ءوزۋىڭدى، «باتىر بالا بولاتبەك» سەن بولدىڭ عوي (اكەسىن تاپ جاۋى رەتىندە كورسەتىپ بەرگەن سوۆەتتىك جاس پيونەر بولاتبەك وماروۆتى ايتقانى), اكەڭدى سىناپ، اتاعىڭ ەلگە تارادى. كەل، شايعا قارا»، – دەپ كۇلىپ، ۇستەل باسىنان ورىن نۇسقادى.

سويتسە، جاعداي بىلاي بولعان ەكەن.

شىنىندا دا، مويىن بۇرعىزباستاي ورىندى دالەل، بۇلتارتپاس فاكتىلەردىڭ نەگىزىندە سومدالعان قول باسىنداي ماقالانىڭ سالماعى ساپقوز باسشىلىعى ءۇشىن قوس بەتتى الىپ، شىرەنىپ جاتاتىن سىن ماقالالاردان كەم سوقپاپتى. ماسەلە مونشادا عانا ەمەس. ماسەلە مىناعان جوعارىداعى ۇكىمەت-قۇريات قالاي قارايدىعا تىرەلىپ تۇر. كوممۋنيزم تابالدىرىعىنان اتتاپ باسقالى تۇرعان، بيت-بۇرگە ىمىراسىز كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە ءبىرجولا جوق بولىپ، تاريح ەنشىسىنە وتكىزىلدى دەپ راپورت ۇرىلىپ جاتقان مىناداي اقجارىلقاپ زاماندا ءبىر ەمەس، باقانداي جيىرما سوۆەتتىك ۇلگىلى پيونەردىڭ ۇستىنەن كوپ مولشەردە اق جانە قارا ءتۇستى پارازيتتەردىڭ تابىلۋ فاكتىسى الدا-جالدا بۋرجۋازيالىق سىنامپازداردىڭ قولىنا تۇسە قالسا، ونىسى قۇمداعى كەڭەستىك كەسىرتكەلەردىڭ ءىزىن كەسىپ، سۋداعى سوۆەتتىك جىلانداردىڭ ءتىسىن ساناپ وتىرعان «گولوس امەريكي»، «سۆوبودا» راديولارى ارقىلى بەرىلە قالسا، نە بولاتىنىن تەك كوزگە ەلەستەتۋگە بولادى – تۇكپىردىڭ تۇبەگىندە جاتقان «زاۋرال» كەڭشارىنىڭ اتى قادىرلى لەونيد ءيليچتىڭ بايانداماسىنا ىلىگىپ، تاريحقا ماڭگىلىك قارا جازۋمەن جازىلىپ قالماق. جانە وسىنىڭ ءبارىن بۇلدىرگەن كىم دەيسىز عوي – مونشاعا جاۋاپتى ادامنىڭ ءوزىنىڭ باۋىرساقتاي بالاسى.

سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ كابينەتىندە وتكەن پارتيا، كەڭەس جانە كاسىپوداق ۇيىمدارىنىڭ بىرلەسكەن توتەنشە جينالىسىندا ۇستەل قۇشاقتاعان مىقتىلار وسىنىڭ ءبارىن توندىرە كەلىپ، كوممۋنيست سۇندەت قۇلجانوۆتىڭ ماسەلەسىن ءدال وسى قازىر، ءدال وسى جەردە «مايشاممەن» قاراپ جىبەرىپ، ءتيىستى جازا قولدانۋدى ۇسىنىپ، تابانداپ وتىرىپ الدى. ءبىر-بىرىمەن ىلىكتەس، اشنا اكىم-قارالار، اۋىلسوۆەت توراعاسى مەن جۇمىسشىلار كوميتەتىنىڭ توراعاسى بالاسىنا دۇرىس تاربيە بەرە الماعان سۇندەتتى جۇمىستان شىعارىپ، استىنداعى ماشينەنى تارتىپ الۋدى ۇسىنسا، ساپقوز پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ودان ارمەن كۇشەيىپ، پارتيادان شىعارۋدى تالاپ ەتتى. «بىزگە ورىستىڭ بيتىنەن گورى ءوزىمىزدىڭ سىركەلەر قاۋىپتى» دەپ سيمون پەتليۋرا قالاي ءدال ايتقان دەسەيشى.

ءحال جامانعا اينالدى.

رەسەيدە قازان توڭكەرىسىن جاساعان لەنين دەيتىن كىسى بولعان. مۇمكىن ەستىگەن شىعارسىزدار، كەرەمەت ويشى ادام (ويشى بولماسا دۇنيەنىڭ تەڭ جارىمىنىڭ دامۋ باعىتىن باسقا ارناعا بۇرا الار ما ەدى). رەۆوليۋتسيانى ماسكەۋدە قارسىلاعان اعىلشىن بارلاۋشىسى روبەرت بريۋس لوككارتتىڭ جازۋىنشا، سول ۆلاديمير يليچ سوۆناركوم ءماجىلىسى ۇستىندە، ادەتتە تروتسكي ءبىرىنشى بولىپ ورتاعا ۇسىنىس تاستاپ، وعان كوميسسارلاردىڭ بىرەۋى تاپ بەرىپ، ەكى جاق داي-داي ايتىسقا تۇسكەن شاقتا تىزەسىنە قويعان بلوكنوتىنا الدەنەلەردى ءتۇرتىپ قويىپ، قىسىق كوزدى، شىقشىتى شىعىڭقى، موڭعول رەپەتتى ءجۇزىن تومەن سالىپ (اكەسى تۇركى چۋۆاش بولعان) وزىمەن-ءوزى وتىرادى ەكەن دە، ەڭ سوڭىندا تاسشاينار كوميسسارلاردىڭ بىرەۋى تۇرىپ، «ال ەندى ۆلاديمير يليچ كەسىگىن ايتسىن» دەگەندە بارىپ جازۋىن دوعارىپ، ءبىر-اق اۋىز سوزبەن ماسەلەنىڭ شەشىمىن ايتادى ەكەن. ۋاجدىلىگى سونشا، جاڭا عانا بىتىسپەستەي بولىپ تۇرعان تاراپتار تىنشي قالاتىن كورىنەدى.

بىزگە ۇزىك-ۇزىك جەتكەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ساپقوز ديرەكتورى اۋدانوۆ الگى تاريحي جينالىس ۇستىندە ءوزىن ءدال سول پرولەتاريات كوسەمىندەي ۇستاپتى. بەلسەندىلەر ادەتىنشە سۇق ساۋساقتارىن شوشايتىپ، تالاسا-تارماسا جارىسسوزگە شىعىپ جاتقان شاقتا بىلجىر وي، بىتەۋ قۇلاق تىرلىككە ىتىرىنعانداي، شىقشىت ەتى ويناپ، ءۇن-ءتۇنسىز وتىرىپتى دا، شەشەندەر سولىقتاعان شاقتا كەسىمدى ءسوزىن ءبىر-اق ايتىپتى. الدىمەن قاراماعىنداعىلار سىلكىنسىن، سەرپىلسىن دەپ وتكىر ەتىپ، جاندارىنا باتىرىڭقىراپ ءبۇي دەپتى:

– وسى سەندەر، بارلىعىڭ دا، مالشىلاردىڭ ارقاسىندا جەر باسىپ، سەميا اسىراپ وتىرسىڭدار. جەكەدەگى مالدارىڭدى قىرداعى باقتاشى مەن مالشىعا قوسىپ قوياتىندارىڭدى جەردەگى مەن جاسىرعانمەن، توبەدەگى «ديرەكتوردىڭ» الدىندا جاسىنعا شىعارا المايسىڭ.  سويتە تۇرا، مالشى قاۋىمنىڭ شىن مۇڭ-مۇقتاجىن قىزدىرمانىڭ قىزىل ءسوزىنىڭ توپانىنا كومىپ، اۋادان ۋادە، توزاڭنان ءتىلحات بەرۋدى بىلەسىڭدەر. مونشانىڭ ىستەن شىققانىن، مەكتەپتىڭ قۇرتتاپ بارا جاتقانىن، بالالاردىڭ مويىنى ىرعايداي، ءبيتى تورعايداي بولعانىن سەزىپ-بىلە ءجۇرىپ سەندەر ءۇنسىز قالعاندا، تىشقانداي بالا شىداماي، مايدان اشىپتى. «زاڭ-ەكە، پارتيا-ەكە، كاسىپوداق-ەكە، بۇعان نە ايتاسىڭ؟!» دەپ. بىلە بىلسەك، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ بورىشىمىزدى التىنشى كلاستىڭ وقۋشىسى اتقارىپ، ۇلكەن ەرلىك جاساعان. ايتپادى دەمەڭدەر، وسى بالا كەيىن ەل باسقارادى. وسى جاعىنان كەلگەندە سۇندەت قۇلجانوۆتىڭ مۇنداي بالانى تاربيەلەپ وسىرگەن ەڭبەگى جۇمىس بارىسىندا جىبەرگەن كەمشىلىكتەرىن جويادى، ءتىپتى وسى جاعداي باقپا قوناق ويسىز بالا ءوسىرىپ وتىرعاندارعا ۇلگى، ونەگە ەتىپ كورسەتۋگە ابدەن لايىق دەۋگە اۋزىم بارادى…

جاعدايدى ۋاقىت بيلەگەن زامان عوي، سوعان قاراماستان نۇرەكەڭ شىندىقتىڭ بەتىن كولەگەيلەگەن نارسەنى سىپىرىپ تاستاپ، وزەگىن جارىپ، باۋىرىن ءتىلىپ، بەتكە سوققان. ءبىرىنشى باسشى وسىلاي دەپ تۇرعاننان كەيىن جيىلىس ءۋاجدى سوزگە توقتاپ، سۇندەت قۇلجانوۆتى جازالاۋدىڭ ورنىنا، ونى كوتەرىپ، زاپپەرمىنىڭ ورىنباسارى – اعا جۇمىسشى قىزمەتىنە تاعايىنداۋعا ۇسىنىس جاسايدى جانە ونىمەن شەكتەلمەي، ءبىر جالاقى كولەمىندە سىيلىق اقشا بەرۋ، سوچيگە كۋرورتتىق ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ جولداماسىن ۇسىنۋ جونىندە شەشىم الادى. مونشا دەيتىن مۇعجيزاعا ەكىباستان بۇكىل كۇش جۇمىلدىرىلدى.

سول جولى اۋدانوۆتان باسقا ديرەكتور، بۇگىنگىنىڭ بارىنە باياعى قورجىننىڭ تۇبىنەن قارايتىن بىرەۋ بولعانداي عوي، ماسەلە باسقاشا شەشىلەر ەدى. «جاقسى باسشى – ەلگە قۇت» دەگەن وسى. جارىقتىقتار، حالىققا «ءاي كاپىر» اتانباي، سوڭىنا ءسوز ەرتپەي كەتتى عوي سولار.

سۇكەڭ وسىنىڭ ءبارىن ءۇي-ىشىنە قىسقاشا بايانداپ ءوتتى دە، قوراداعى بويدى العان سۋىق ەندى شىعىپ دىردەكتەپ وتىرعان «بولاتبەگىنە» قاراپ:

– ال ەندى، بالام، توقتاپ قالما، ماقالاڭدى قارشا بورات، – دەپ باتاسىن بەردى.

قازاقتا ونشا كەزدەسە بەرمەيتىن قاسيەت – بالاسىنىڭ ارمان-ماقساتىنا ونىڭ وزىمەن بىرگە سەنۋ…

سەمسەردىڭ ءدامى

ادىلدىك اقىر ءتۇبى وڭعا باستى عوي. ەندى ايتا بەرۋگە بولادى، باياعى كەزدەرى مەنىڭ دە باسىمنان وسىعان ۇقساس ءبىر كەپ وتكەن. بىراق ون ۇشىمدە ەمەس، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىن تۇگەسىپ كەلىپ، اۋىلداعى اۋداندىق گازەتتە پراكتيكا وتكەرگەن جازدا ءوزىمىزدىڭ كاسىپشىلىكتەگى كومسومول جۇمىسىن سىناپ ماقالا جازدىم. مەن – كەشىرەك تۋعان كورپەلدەش، قىلىشباي – ەرتەرەك تۋعان مارقا. دەگەنمەن، ەكەۋىمىزدى تۋىستىراتىن ءبىر جاعداي – سول جولى قىلىش سياقتى مەن دە ماتەريالدى الىستان اربالاپ جاتپاستان، ەسىكپە-ەسىك كورشى تۇراتىن كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى جاڭىل ۇمبەتاەۆادان الا قويدىم. وسىلاي دا وسىلاي، جاڭىلدىڭ جازىعى جوق، جالىنداپ تۇرعان جاس قىز، بار گاپ جاستار ۇيىمىنا باعىت سىلتەيتىن، ەڭ باستىسى، قارجىلاي كومەك كورسەتەتىن كاسىپوداق ۇيىمىندا دەيمىن. ەڭ عاجابى، سىنىمنىڭ نىسانى – كاسىپوداق توراعاسى دا الىستا ەمەس، وسى ءبىزدىڭ «زاڭ توبەدە»، ۇيمە-ءۇي كورشى تۇراتىن دۇيسەن جاقاشەۆ ەدى. كورشىلىگىنىڭ ۇستىنە، رۋ جاعىنان قۋالاعاندا دا جاقىندىعى بار. كلاستاس دوسىم مارات جاقاشەۆقا ەرىپ بارىپ، ءراۋاش اپامنىڭ ىرىمشىك-قۇرتىن تالاي جايعاعانمىن. ماقالا شىققاسىن، البەتتە، ول جاققا بەتتەي الماي قالدىم. دوسىمنان دا ايرىلدىم. تاڭەرتەڭگى ءشاي ۇستىندە اپام مارقۇم قاتتى رەنجىدى. ەسەسىنە تاتەم (باپامدى تاتە، ال ونىڭ اعاسىن باپا دەيتىنبىز) مەن جاعىنان تابىلدى. مۇنىسى جۇرەگىمدى جىلىتتى. بىراق بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن باجايلاسام، سونىم ابەستىك بولعان ەكەن. جاستىق كوڭىلدىڭ ىنتىعۋى دا اسىرە بولا بەرەمە، تالاپتىڭ اتى ارىنداپ، ءار قيانعا سالعان شاق كوزسىز بە، كىم بىلەدى، ايتەۋىر سول جولى توسىن شەشىمنىڭ بەت قاراتپاس كوكىرەگىمەن ءاي-ءتۇي جوق پەرىپ كەتكەن ەكەنمىن. جاستىق كىسىنى قياعا دا شىعارادى، قۇزعا دا لاقتىرادى دەگەن وسى بولۋى. مۇنى جازىپ وتىرعانىم: مەن سونداي ەدىم دەۋ ەمەس، بالكىم قىلىشباي دا كەزىندە وسىعان ۇقساس ءبىر سەزىمدى باستان وتكەرگەن شىعار دەگەندىك. ايتەۋىر باتىرلىقتىڭ دا ەبى مەن ورنى بار ەكەنىن كەيىن ءومىر ۇقتىردى عوي. تاياق جەيتىن جەردى بىلەتىن بولدىق. ەڭ باستىسى، تازالىق ءۇشىن كۇرەسۋدەن بۇرىن اۋلانى دا، قوعامدى دا ۋاقتىلى سىپىرىپ وتىرۋ قاجەت ەكەنىن تۇسىندىك.

بۇل جولدا ءسوز، ءسوز ونەرى – ۇلكەن قارۋ. دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن العاشقى ماقالاسىمەن وسى اقيقاتتى اعاتسىز تۇيسىنگەن جانە اكەسىنەن باتا العان قىلىش ەندىگى جەردە ءسوز ساۋىپ، سويلەم باعۋعا بەلىن بۋىپ، بىلەگىن ءتۇرىپ كىرىستى. تىم كوپ جازىلعان جازۋ، تىم كوپ وقىلىپ قويعان كىتاپ بالانى بالالىق مىنەزدەن اجىراتقان دا شىعار، بىراق ومىرلىك شىندىق سولاي: باسقا بالالار استارىنا سيىردىڭ جاپاسىن قويىپ سىرعاناقتا جۇرگەندە، ءبىزدىڭ قىلىش بەس ساۋساعى مايمەڭدەپ، تەرەڭنەن قۇراستىرىپ ناماجازۋلار جازىپ وتىرعان. باسقا بالالار سىرعاناقتان سوڭ قۇيرىعىن قاسقىر تارتىپ كەتكەندەي جاماۋ قۇيرىق كيىممەن جۇرگەندە، ءبىزدىڭ قىلىشەكەڭ ءسۇزىلىپ قاتىپ كيىنىپ جۇرگەن. قايتسىن ەندى، تانىلىپ كەلە جاتقان جاس قالامگەر. «ون ۇشىندە حالىق قامى ءۇشىن قابىرعاسى سوگىلىپ، جۇيكەسى جۇدەگەن ازامات» دەيتىن اتاعى جانە بار. «شىنشىل» دەگەن باعاعا قىلاپسىز يە بولىپ تۇر. بىرقاتار جۇرت ەكى كوزى وتتاي جايناپ، اسىعىنان جەر قازىپ تۇرعان سىعىردان قويداي ىعىسادى. ۇستارا-قالامىن تىزەسىنە سىرت-سىرت جانىپ، اكەسىنەن باستاپ باسقارماعا شەيىن مۇرتىن باسىپ، ساقالىن الىپ وتىرعان بالامەن، بالا ەمەس-اۋ، بالەمەن ءتىپتى «پالەنشەكەڭ» اتانىپ جۇرگەن ەلدىڭ باس ادامدارىنىڭ ءوزى جاقسى بولعىسى كەپ تۇرا ما، قالاي؟! جانىندا جىلۋى جوق، سۇپ-سۇر شەنەۋنىكتەرىڭ دە بەتتەرىنە قان جۇگىرىڭكىرەگەندەي بولىپ، سىنىڭقىراپ قالادى. سەگىزىنشى كلاستىڭ وقۋشىسىن فەرماداعى ءارتۇرلى بۋىن باسشىلارى بەينە ءبىر اۋداندىق گازەت ءتىلشىسى كەلگەندەي سونادايدان كۇتىپ الىپ، قىزمەت ورىندارىن ارالاتىپ، جاندارىندا جۇرەدى (مىسالى، «قاراكولشە – باعالى ءونىم» رەپورتاجى). ولار عانا ەمەس. بۇل جاڭادان ۇشتالىپ كەلە جاتقان قىنابى التىن قىرقارىن اسىنىپ، قارشىعاداي جۇتىنىپ، كوشەگە قىلاڭ ۇرىپ شىعا كەلگەندە، ساكىلدەك قىز قۇرعىرلار ەرىندەرى كۇلكىمەن قاۋىز جارىپ، شەكەر كوزدەرىن ءبىر توڭكەرىپ وتەتىن بولدى. كۇلمەي كۇمىرا بولعىر كەيبىرەۋى بۇل اسفاھاني الماسىن قىناپتان قىلت ەتكىزە شىعارىپ، جىلت ەتكىزە سۋىرعان شاقتا بۇرىنعى «پيونەرسىڭ ءالى» دەيتىن ءسوزىن ۇمىتىپ، سىڭق ەتە قالاتىنىن قايتەرسىڭ. ادىلسىزدىك اتاۋلىعا ون ۇشىندە اتوي ساپ قارسى شاپقان ەسبولدىق دون كيحوتتىڭ زاۋرالدىق دۋلسينەياسى بولۋدان كەتارى ەمەس وزدەرى.

باياعىدا ايەل حالقى ءراسپۋتيننىڭ ءبىر قاراعانىنان قاراشىقتارى توڭكەرىلىپ، شارۋالارى ءبىتىپ كەتەدى ەكەن. بۇگىنگە دەيىن قولدا بار اۋىزشا دەرەكتەر قىلىشبايدىڭ ءبىر نازار قىلعانىنان كەيبىر ايەل جىنىستىلار سونداي ءبىر ەكستاتيۆتىك جاعدايعا جاقىنداپ قالاتىنىن كورسەتەدى. ءجا، ونىڭ جايىن مۇندا جازىپ ورىن المايىن، سەبەبى، وسى شەتىن ماسەلەنىڭ شەتىن باسۋدىڭ ءوزى – اۆتورى بەلگىسىز شىعارمانىڭ يەسىن تابۋمەن، ياعني اتريبۋتسيامەن اينالىسقانداي ءبىر بولىمسىز تىرلىك بولار ەدى. بۇل تاقىرىپقا جالعىز-اق قوسارىمىز – كەزىندە مەنى سپورتپەن اينالىسۋ وتپەلى جاس كەزەڭىنىڭ حيكمەتتەرىنەن ساقتاپ قالعانى سياقتى، جاپوننىڭ سەگۋنىنداي قىلىشىنىڭ وتكىرلىگى الدىمەن زەردەسىن وتكىرلەگەندىكتەن قىلىشبايدىڭ بويىندا وقتا-تەكتە وشاڭ ەتىپ باس كوتەرىپ قالاتىن، جاۋقازىندى تۇبىنەن قازىپ جەۋدىڭ اڭسارىنىڭ باسىنا سۋ قۇيىلعان. سەلەبەسى قىنىنا سىيانۋى، قىنى باسىنا سىيانۋى سەبەپتى دەر كەزىندە تىيىلعان. ايتپەگەن كۇندە ءاداميزات ءار ءتۇرلى ساتىداعى باسىلىمداردا ەلۋ جىل بويى بويى ۇزدىكسىز جارىق كورگەن 530 اتاۋلى جۋرناليستىك ماتەريالداردى تۇشىنىپ وقۋ باقتيارلىعىنان ايرىلار ما ەدى، قايتەر ەدى…

ءۇشبۋ ماتەريالدارعا قاراپ وتىرعاندا، ءبىزدىڭ قىلىش تا جازۋداعى العاشقى ادىمدارىنىڭ ءبىرىن قازاق قالامگەرلەرىنىڭ باسىم بولىگى سياقتى ولەڭمەن باستاعانىن بايقايمىز. قۇيتاقانداي كەزىندە تەلپەگىن قولىنا الىپ ولەڭگە باسقان تۇياق جىراۋ، ەسەت قاراۇلى، ماحامبەت، مۇرات، ودان بەرگى ىعىلمان، قۇمار شىققان ەلدىڭ ۇلانى ەمەس پە قايتسە دە. اپىل-تاپىل باسقان مىنا ءبىر ولەڭى (سۇلتان-ماحمۇتتىڭ «شاكىرت ويىنا» ەلىكتەپ، «وقۋشى ويى» دەگەن ات قويىپتى، رۋحى دا سونداي) جەتىنشى كلاستا جۇرگەنىندە جازىلعان ەكەن: «اسپان، ايلى اراي – ءتۇن، / سۇيسىنە ويمەن قارايمىن. / گاگارين سالعان اق جولعا، / قۇس جولىن اپپاق بالايمىن…» اۋلاداعى ساكىدە تۇنگى تۇنجىر اسپانعا كوز تىگىپ، بالا قيالىمەن بايىپ جاتقاندا ويعا كەلگەن شۋماقتار عوي. قىلىشتا بالالىق قيالدى قاناتتاندىراتىن وسىنداي ەكپىندى ۇيقاسىم ولەڭدەردىڭ ونشاقتىسى بار. ودان ءارى بىرتىندەپ سۇيىلىپ بارىپ، جوعارى كلاستاردا پىشاق كەسكەندەي سىپ تىيىلادى. ەسەسىنە نوۆەللا، اڭگىمە دەپ ايدارلانعان قاراسوزدىڭ باسى كوبەيەدى.

مەن بۇل جەردە قىلىشبايدىڭ پروزاسىنا سىن بەرىپ جاتپايمىن. سەبەبى ولار قالامدى ەرمەك ەتەتىن ارقانداي ادامنىڭ ەلىكتەۋ، سولىقتاۋ كەزەڭدەرىندە مىندەتتى تۇردە بولاتىن العاشقى ءوزىن-ءوزى بايقاۋ، سىناپ كورۋلەر عانا. مەنىڭشە، قىلىشتىڭ جازۋشىلىق جولعا ءبىرجولا تۇسپەي كەتۋىنىڭ وزىندىك بىرنەشە سەبەبى بولۋلى. بىرىنشىدەن، كەيىپكەرىمنىڭ كىتاپ وقۋدى بالالارعا ارنالعان ادەبيەتتەن باستاعاندىعىنا ۇلكەن كۇمانىم بار. ءبىر كەزدەگى ءوزىم سياقتى مارشاكتاردى، چۋكوۆسكيلەردى، مۇزافار الىمباەۆتاردى اتتاپ ءوتىپ، بىردەن قالىڭدىعى كەرەقارىس «گراف مونتە-كريستولارعا»، ءتورت توم «اق جايىقتارعا» سەكىرسە ءوزى ءبىلسىن. بۇل – جالپى كوركەم شىعارماشىلىقتىڭ ادەپكى ۇستاز دەيتىن ۇياسىنىڭ بولماۋىنان تۋاتىن كەمشىلىك. ەكىنشى جاعىنان، بىزدەر كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قۇربانى عانا ەمەس، سالماقتى نارسەنى جاقسى دەپ، كوڭىل كوتەرەتىندى جەڭىل، ءۇستىرت، ياعني ناشار دەپ تاپقان جانە جانرلارى قاتاڭ بولىنگەن كەڭەستىك وداق ادەبيەتىنىڭ بيىك يدەالدارىنىڭ قۇربانىمىز. وسىنىڭ ءوزى ىشىندە قىلىش بار، بالكىم ءوزىم دە بار بىرقاتار بولاشاق جازارماندى جاڭا قالام جاساقتاي باستاعان شاعىندا ءسوز ونەرىنىڭ كاۋسار بۇلاعى – بالالار ادەبيەتىنە سوقتىرماستان، ناعىز ادەبيەتتەن الىستاتىپ الىپ كەتكەن سياقتى. ايتپەگەن كۇندە قىلىشباي سۇندەتۇلىنان ءتاپ-ءتاۋىر پروزاشى شىعىپ قالۋى مۇمكىن ەكەن. ونىڭ مەتونيميالىق پرينتسيپپەن جازىلعان تىرناقالدى «قارلىعاش ۇياسى» نوۆەللاسىن، ودان سوڭعى «سۋرەت سىرى»، «شەشىم» دەيتىن دۇنيەلەرىن وقىپ وتىرعاندا وسىنداي ويعا تىرەلە بەردىم. سوڭعى ەكەۋىنىڭ جانرلىق جىنىسى «اڭگىمە» دەپ ايقىندالىپتى، بىراق ولارعا قايتكەندە دە تازا پروزادان گورى كوركەم وچەركتىك پروزا دەگەن ايقىنداۋىش كوبىرەك كەلىڭكىرەيدى. ونىڭ سەبەبى الگى دۇنيەلەر ءونبويىندا پروزالىق ەلەمەنتتەردىڭ تولىپ جاتقانىنا قاراماستان، سيۋجەتتەرى ومىردە توركىنى بار ۋاقيعالاردان شىعارىلعان جانە ەڭ باستىسى سالقىن اقىلدىڭ قالىبىنا قاتىرىلعان. اشىعىن ايتقاندا، مۇندا اقىندىقتىڭ دا، جازۋشىلىقتىڭ دا ايقىن ءبىرىنشى شارتى بولۋى ءتيىس، الگى «الىپ كەتىپ»، «اكەلىپ تاستايتىن» بەلگىسىز تىلسىم كۇشتىڭ – باس قاڭعىپ، كوز تۇنىپ جازاتىن ەرەكشە ءحالدىڭ جازۋعا قاتىسقاندىعى ونشا اڭعارىلمايدى. قىلىشبايدىڭ مىقتىلىعى سول، وسى جاعدايدى، ياعني ءوزىنىڭ جوقتان جونىپ ەشتەڭە جازا المايتىنىن تۇيسىك جىتىلىگىمەن قاپىسىز ۇعىنىپ، ىشتەي قازىقباۋ ەتىپ شالۋى، ءوزىنىڭ دەڭگەيىندەگى ولەڭ-اڭگىمەنى قويىپ، ادەبيەتتى ءتۇسىنىپ وقيتىن ساۋاتتى وقىرمان بولىپ قالۋدى ءجون كورۋى. براۆو، قىلىش! سەنى گازەت اقىنى بولىپ كەتۋدەن قۇداي ساقتادى ما، الدە ءوزىڭدى ءوزىڭ ساقتادىڭ با، ول جاعى ماعان ءمالىمسىز، بىلەتىنىم – مىناۋىڭ كوركەم ادەبيەتتى حوببيگە اينالدىرىپ جۇرگەن بۇگىنگى بازبىرەۋلەردىڭ كوزىنە شۇقىپ كورسەتەتىندەي-اق ۇلگى ەكەن. «يۋپيتەر كىسىنى جازالاعىسى كەلسە، ودان اقىن جاسايدى» (گەنريح گەينە) …

وسىلايشا قىلىشباي جۋرناليستيكا دەيتىن قىزىق تا تاۋقىمەتتى كاسىپتىڭ سوقپاعىنا ءبىرجولا تۇسكەن (ول كەڭەس زامانىندا ماماندىق دەپ كادەلەنگەن بۇل كاسىپتىڭ يەلەرى اكۆالانگتارمەن، اسپازدارمەن بىرگە عۇمىر جاسى ەڭ شولاق كاسىپتەردىڭ العاشقى ۇشتىگىنە كىرەتىنىن بىلمەيتىن جانە توپشىلاۋدىڭ ورنىنا ءبىر كەزدە ءوزىن «پۋبليتسيست» دەپ ەسەپتەگەن زاڭگەر، ساياساتشى لەنين سىقىلدى ءالى كۇنگە «ديپلومى بويىنشا تاريحشى، ال ماماندىق بويىنشا ءجۋرناليستپىن» دەپ وسى ەڭبەگى زور، تۇزى سور تاعدىرى ءۇشىن ماقتانادى). سوسىن دا عوي جاس تەكەشىك الگى مونشا فەلەتونىنىڭ ارتىنشا «مىلتىعىنىڭ بىلتەسىن» جوندەپ الىپ، وت الىپ قوپاعا تۇسكەنى، مەكتەپ بىتىرگەنشە «مالدى ءوڭىردىڭ» بەتىن بەرمەي حات-حابار، ماقالا، سۋرەتتەمە، رەپورتاج، سىقاق، پروبلەمالىق ماتەريال سىندى ارقيلى جانرلارداعى دۇنيەلەردى سۇيكەكتەتكەنى. ال ەندى بار ما، باقىلاۋ اڭعارعىشتىعى كۇشتى بولا تۇرا جاس ءتىلشىنىڭ الگى باسى داۋعا قالا جازداعان «مونشا حيكاياسى» سياقتى اششى، اشىق سىنعا بۇدان كەيىن اتتاپ باسپاۋى ويلاندىرادى. سەگىزىنشى سىنىپتا ءجۇرىپ جازعان، «ماسەلە قويادى» دەيتىن قوسالقى اتى بار ماقالاسىندا عانا سوتسياليستىك قوعامداعى جاڭا سالت، جاراستى داستۇرلەردىڭ ورنىن تولعاپ كەلىپ، اۋىلداعى وردەندى ەڭبەك ارداگەرى اپايدىڭ زەينەت دەمالىسىنا شىعۋى ەلەۋسىز قالعانىن، قولىنا گۇل شوقتارى ەمەس، پەنسيا قاعازى عانا تيگەنىن جول اراسى ايتىپ، بىرەۋلەردى اتىن اتاماي تۇيرەپ وتەدى. باياعى «مونشاداعىداي» ارىن، قىزۋ جوق، كەدىر-بۇدىر شىندىق جوققا ءتان، الدە «كۇشىگىندە تالانعان يت جالتاق بولادىنىڭ» كەرى كەلىپ تۇر ما؟!

ادەپكىدە سولاي ويلاعانمىن، بىراق ماقالانى تۇگەل وقىپ شىققاننان كەيىن قاۋاشاعىم ىشىندەگى بوز بىلامىققا بىردەڭە بارعانداي بولدى – بالا ارادا وتكەن ەكى جىلدىڭ ىشىندە جازۋ ونەرىندە بەت تارتىپ ماشىقتانعان، وسكەن، وسكەلەڭدەگەن ەكەن. «قۇيرىعىن تەۋىپ ويناپ تۇر» دەۋشى ەدى مۇندايدا مارقۇم راحاڭ. سويلەسكەن ادامىن كونسەرۆىنىڭ قالبىرىنداي وپ-وڭاي اشىپ، ايتقىزباسىن ايتقىزاتىن ۇزدىك قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا قالامىن ءدوپ سەرمەيدى، ءومىر دەرەگىن، ومىرلىك فاكتىنى پەرنەلى، ادەمى سوزدەرگە وراپ جەتكىزۋگە تالپىنادى. سايلاپ العان ساداعى – اقيقاتتىڭ اق جولىنان دا اۋىتقىمايدى، سىن جانە ءوزارا سىن قىزۋ قولداۋ تاۋىپ تۇرعانىن دا ەسكەرۋ بار، بىراق سونىڭ ءبارىن ماقساتى سىن ايتۋ بولعان كونەنىڭ سىنشىسىنداي ارىدەن تارتىپ، تولعاپ، ءيىپ اكەلەدى. قانشا ايتقانمەن دە ول زامانداعى جۋرناليست – ەڭ الدىمەن پارتيانىڭ سولداتى، كومسومولدىڭ ورەنى (قىلىشەكەڭ ادەتتە پيونەرلىك پەن كومسوموليانىڭ اراسىندا كەلەتىن وتەلەك – «ءجايىنجاس» كەزەڭىن بەلدەن باسىپ، جەتىنشى كلاستا-اق كومسومولدىڭ تولىق ەكپىندى مۇشەسى بولىپ العان، سول كەزدەگى سلەنگپەن ايتقاندا، قىپ-قىزىل بەلسەندى، «مەن – كومسومول، سۇراپىلدى كەزەڭنىڭ، / وت جالىنى لاۋلاعاندا تۋعانمىن» ياكي «پارتيانىڭ سارا جولىن سۇيەمىز، / كوممۋنيزم – ارمانىمىز ەڭ بيىك!» دەپ كەلەتىن جولدارىنان نە جازساڭ دا كوتەرە بەرەتىن كومپىس قاعازىڭنىڭ ءوزى ۇياتتان قىپ-قىزىل بولىپ كەتەتىن ناعىز تاسشاينار ءوتورىم ەدى). سودان دا ونىڭ بۇل كەزەڭدەگى قالام الىسىنا تۇتاس العاندا كوتەرىڭكى لەپ، اسىرەقىزىل ستيلمەن كوزقارىقتىرىپ جازۋ ءتان. قويعان تاقىرىپتارى دا ءدال «ءورىسبايدىڭ ءورىسى كەڭ»، «باسپاقباي شىققان باسپالداقتار» بولماعانىمەن دە، سوعان جۋىقتاۋ ءتۇسىپ جاتادى. قايتەسىڭ ەندى، باستان وتكەن بەلگىلى جاعداي عوي، اگيتپروپقا الدانىپ، جارىمەستەرىنە ءتۇبى تەسىك كوزەگە قۇم تولتىرتىپ قوياتىن باعزى اتلانتيدانىڭ جۇرتى سياقتى جالعان قوعامدا جالعان ايتپاي تۇرا المايسىڭ. سونىڭ وزىندە دە قىلىشتىڭ ەرتەرەكتە جازعاندارىنىڭ ىشىنەن «الدىڭعى قاتارلى» اقىل-وي شىرەپ تۇرعان وزگەشە ءبىتىمدى دۇنيەلەردىڭ ۇشىراسۋى عانيبەت. وندايلارى كوپ بولماعانىمەن، جىلىكتىڭ جىقپىلىنداعى جىلتاڭ قاراعىنداي، جاس قالامگەردىڭ تۇتاس تۇرقىنا وزگەدە جوق ءبىر ايرىقشا ءوڭ بەرىپ تۇرادى. «اناما قولقاناتپىن» دەيتىن شاعىن عانا زامەتكانى الايىق. قىز بالا سياقتى اپاسىنىڭ ءۇي شارۋاسىنا كومەكتەسكەنىن ءتىل ۇشىنا مازاق ەتىپ الا بەرەتىن جولداسىنا قايتارعان جاۋابى: «ءوز جۇمىسىم بولعاننان كەيىن قىزى نە، ۇلى نە، ءبارىبىر ەمەس پە، اتا-اناعا ءومىر بويى قىزمەت ەتۋ – بورىش» دەپ كەلتىرەدى. وسى سەنتەنتسيانى جولداسىنا اۋىزبا-اۋىز ايتا سالسا دا بولار ەدى عوي، جوق، اۆتور ءۇشىن بۇل ءسوز قوعام ايناسى – گازەت بەتىنە شىعۋى ماڭىزدىراق. نەمەسە جوعارىداعى پەنسيونەر اپاي جايلى جازعانىندا كەلىپ-كەلىپ، مەكتەپتەردە ءوتىپ جاتاتىن ديسپۋت، كەشتەردىڭ تاقىرىبىن ەستي-ەستي قۇلاق، كورە-كورە كوز جاۋىر بولعانىن ەسكەرتەدى. تابيعاتتى ءسۇيۋدى، ونىڭ تىلسىم سىرلارىن اشا ءبىلۋدى ۇيرەتەتىن، حالىقتىق سالت-داستۇرلەردى جادقا ورالتاتىن كەشتەردى كوبىرەك كورسەك دەيدى. «اقىلشىڭ ءارى سەرىگىڭ» دەيتىن كەلەسى ماقالاسىندا وسى ويدى كىتاپ توڭىرەگىندە تەرەڭدەتكەن. سەلوداعى قورى 7246 كىتاپتان تۇراتىن جەرگىلىكتى كىتاپحاناعا ايجارىم ۋاقىتتىڭ ىشىندە جاڭادان ون بەس وقىرمان قوسىلۋىن از دەيدى (فاكتىلەردىڭ دالدىگىن قاراڭىز!), بۇل كەمشىلىكتىڭ سەبەبىن تاعى دا مەكتەپتەردە وقىرمان كونفەرەنتسيالارىنا، ديسپۋتتارعا جەتە كوڭىل بولىنبەۋدەن كورەدى. جازۋىنشا، وقۋشى ءۇشىن ادەبي كىتاپ وقۋدىڭ كومەگى زور. بەسەنەدەن بەلگىلى نارسە عوي، بىراق سونى ودان ءارى نىقتاۋىن قاراڭىز. كىتاپتى ءتۇسىنىپ وقي بىلسەڭ، ونداعى وبرازدار مەن وقيعالار جەلىسىنە ءمان بەرسەڭ، مەكتەپتەگى پروگراممالىق ساباقتى مەڭگەرۋ جەڭىلدەيدى. ونىسىن گوركيدىڭ «كىتاپ – دوسىڭنان ارتىق» دەگەن سوزىمەن جوپتەپ قويادى. بەينە ءبىر توعىزىنشى كلاستىڭ وقۋشىسى ەمەس، كوپتى كورگەن اققاپتال مۇعالىم ساباق ۇيرەتىپ تۇرعان سياقتى. ادەتتە بىلمەيتىنى، وقىماعانى جوق «قاربىز» باستار ەكى كىسى باس قوسقان جەردە بۇلتتىڭ سۋ مەن گازدان تۇراتىنىن، جىلى اۋا اعىنى سۋىعىمەن كەزدەسكەندە قۇيىن پايدا بولاتىنىن، كوكاراي-كەمپىرقوساقتىڭ جاۋىن تامشىلارىنىڭ اۋادا سىنۋىنان تۇزىلەتىنىن ەجەلەپ ايتا بەرۋشى ەدى. ال مىنا اۆتور ءويتىپ انىقتامالىقتاردان وقىپ الۋعا بولاتىن جالپى ماعلۇماتتاردى العا جايىپ وزەڭدەمەيدى، بىلىكسىز بىلگىرسىمەيدى، ۇگىت بايان قىلمايدى، – ءبارىن دە جيىپ قويىپ، ەڭ الدىمەن ادامدى دۇرىستىققا بۇيىرىپ، بۇرىستىقتان تىيعىسى كەلەر قالىپ تانىتادى. باسقانى بىلمەيمىن، ءوز باسىم قىلىشبايدىڭ جازعاندارىن، سونىڭ ىشىندە ونىڭ قولىنان ەرتەرەكتە قورىتىلىپ شىققاندارىن وقىپ وتىرعاندا قالامگەرلىكتىڭ مەكتەپتىك، ۇستازدىق ماعىناداعى ءرولىن كورگەندەي بولامىن. كەڭەس كەزىندەگى ءرولى دەۋدەن بۇرىن، بىردەمە-بىردەمەسىمەن بۇرىنىراقتا، ايتالىق، احاڭنىڭ (احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ) «قازاق ازاماتى ماڭايىندا نە بولىپ جاتقانى ءۇشىن جاۋاپتى» دەيتىن ءبىر اۋىز سوزىمەن تۇيىندەلەر الاش كەزەڭىندەگى اعارتۋشىلىق رۋحتى ەسكە سالعانداي.

ەڭ اۋىر مايدان

«الاش قايدا-ا، قىلىشباي قايدا-ا!» دەسەڭىز، قاتتى قاتەلەسەسىز.

تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە اتىراۋ جەرىندەگى تالاي تاريحتىڭ بەتى اشىلدى عوي. سولارعا ايتقىزساڭىز، بۇل ولكە، سونىڭ ىشىندە جايىق جاعاسىنىڭ ءبىز ءسوز قىلىپ وتىرعان وسى ءبىر تۇسى كەتپەنتۇياق قايراتكەردىڭ تالايىن قۇنداقتاعان قۇنارلى توپىراق بولىپ شىعادى. ەسبول ءوڭىرى – زامانىندا قارانى قالتاقتاتقان، تورەنى جالتاقتاتقان اتاقتى جۋان ءسىڭىر، كۇدىس بەل ەسەن بەرىش شويتاس ءبيدىڭ مەكەنى  (قازىرگى سەگىزىنشى اۋىل), ءمۇسىرالى بولىستىڭ (مەكەنى – قاراشىعاناق اۋىلى) بەل نەمەرەسى، قازاقتىڭ جوعارى ءبىلىمدى العاشقى مال دارىگەرلەرىنىڭ ءبىرى، ەسبول ەكى كلاستى ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ تۇلەگى، باتىس الاش-وردانىڭ ساعىز ۇيەزىنە قاراستى قاراباۋ بولىستىق جەرگىلىكتى ماھكەمەسى (زەمستۆو) باسقارماسىنىڭ توراعاسى بولعان عۇبايدوللا بەرديەۆتىڭ، ەسبول مەكتەبىنىڭ جانە ءبىر تۇلەگى، ساعىز ۇيەزى زەمستۆو باسقارماسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان قازمۇقاش ىبىراشەۆتىڭ، بەلگىلى اعارتۋشى، تاريحشى-شەجىرەشى ىبىراش قورقىتوۆ پەن جازۋشى-دراماتۋرگ بەرىك قورقىتوۆتىڭ (قازىرگى سەگىزىنشى اۋىل) تۇلەپ ۇشقان جەرى. كۇنباتىس الاش-وردانىڭ بەلدى قايراتكەرى، رەسپۋبليكانىڭ العاشقى حالىق اعارتۋ كوميسسارلارىنىڭ ءبىرى بولعان اسپانديار كەنجين دە ءتۇبى راكوشتىك بولعانىمەن، 1897-1900 جىلدارى ەسبول مەكتەبىندە وقىعان. ارناۋلى ءبىلىمدى العاشقى اگرونومدارىمىزدىڭ ءبىرى، باتىس الاش-وردانىڭ جانە ءبىر قايراتكەرى سالىمگەرەي قاراتىلەۋوۆ تۋىپ-وسكەن جەر دە ەسبولدان تاقا الىس ەمەس، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى، شەكتىلەر مەكەندەيتىن تاڭداي اۋىلى. وسىلار سياقتى «مولداعا وقىپ تاربيە العان، ورداعا كىرىپ جول كورگەندەر» (حالەل). ايتا بەرسە، كوپ-اق، ونىڭ ءبارىن ءتىزىپ جاتۋدى قاعاز كوتەرمەيدى. ال ەندى سولاردان جۇعىن قالماۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى كەشەگى اشارشىلىقتىڭ زاردابى ءالى كۇنگە قانىمىزدا، گەندىك جادىمىزدا ءجۇر عوي (كوپ قازاقتىڭ وڭازالانىپ تاماققا تويمايتىنىن ايتام). مەكتەپتە بىزگە «سۇلتان-ماحمۇت» دەگەن ءسوزدى قوس ءسوز ەتىپ، اراسىن سىزىقشامەن ءبولىپ جازۋدى ۇيرەتەتىن، كەيىن بىلسەك، بۇل حالەلدىڭ سينگارمونيزم زاڭى ەكەن. قىلىشبايلار دا سول سياقتى كەشەگى قازمۇقاش، عۇبايدوللالاردىڭ الدىن كورگەن شاكىرتتەردەن وقىدى. وقىمىستىلىق، بىلىمدارلىق، اعارتۋشىلىق سەكىلدى قاسيەتتەر اۋاعا سىڭەدى، ول ارقىلى قانعا كەلەدى، جۇرەككە قوناقتايدى. كەشەگى الاشتىڭ جالعاستى بولىگىنىڭ بويىندا دانەكەر بولىپ جاڭا جاعدايدا السىنداپ قايتادان ءوسىپ-ونەدى. «توپىراعى قۇنارلى»، «قاسيەتتى» دەپ كادەلەپ جاتاتىنىمىز دا سونداي جەرلەر. ەگەر ولاي بولماسا ەسبول اۋىلىنان عانا عالىمجان نۇرىشەۆتەي ەكونوميست-عالىم، جوعارى ءبىلىم بەرۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋشى ء(بىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ بالا كۇننىڭ بال-شىرىنىن بولىسكەن دوسى عالىمجان جۇمابايۇلى 2012 جىلى اۆتوموبيل اپاتىنان قازا بولدى), بۇركىت بايمۇحانوۆتاي بىلگىر ماتەماتيك جانە، البەتتە، قىلىشباي سۇندەتۇلىنداي اقبەرەن شىعار ما ەدى؟! جاۋھاردىڭ ۇشىپ تۇسكەن جاڭقاسى دا جاۋھار.

بايقاساڭىز، ءبىز وسى جەردە «اقبەرەن» سوزىنە انىقتاۋىشتار جالعاماي وتىرمىز. جۋرناليست، تاريحشى ياكي اكىمشىلىك قىزمەتكەرى قىلىشباي دەپ ارا-دارا اتامادىق. مۇندا ءمان بار.

ءبىز جوعارىدا قىلىشبايلاردىڭ ءنار العان ورتاسى، ارقا سۇيەگەن نەگىزى، ۇلگى كورگەن مەكتەبى رەتىندە اتاپ وتكەن الاششىلاردىڭ قارەكەت مۇراتى – قاسپاعى كەتپەگەن قىر قازاعىن جالپى مادەنيەتتىڭ بۇتاعىنا مىنگىزۋ، تاقىردان كوتەرىپ، تۇعىرعا جەتكىزۋ بولاتىن. الدىمەن قولىنا قالام ۇستاتىپ ساۋاتتاندىرۋ، سوسىن كوڭىلىن قويىپ، كوزىن اشۋ. وزدەرى مۇنى «قارا قازاقتىڭ سۇيەگىن اعارتۋ» دەگەن. «اعارتۋ»، «پروسۆەتيتەلستۆو» دەپ جۇرگەنىمىز سودان شىققان. حح عاسىردىڭ العاشقى قىرىق جىلىندا الاشتىقتار قاشان اتىلىپ كەتكەنگە دەيىن بۇل مىندەتتى ءتامامداپ بولدى: قارا قالتاي قازاق باششاسىنان كەششەسىنە دەيىن ساۋاتتاندى. كەڭەس تۇسىندا بۇرىن تىزگىن-نوقتا كورمەي كەلگەن اردا حالىق اۋىزدىقتالىپ، مادەنيەتكە كوندىگىپ، بۇرىن-سوڭدى كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن قوعام – بايى، ورتاشاسى، كەدەيى جوق، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك جويىلعان جاڭا قوعام جاسالدى. گوموگەندىك قوعام ءسوتسياليزمنىڭ داۋسىز جەتىستىگى مە، جوق پا، ول جاعىن بىلمەيمىن، كوزىم انىق جەتەتىن نارسە – قارا سۇيەكتەر اعارىپ، اقسۇيەكتەر جوعالعان بىرتەكتى قوعام دا، قارا تانىپ، حات جۇگىرتكەن ساۋاتتىلىقتىڭ قۇر اتاعىنا جىعىلۋ دا، جالپى تاۋسىلمايتىن كەن – ءبىلىم، بۇلاردىڭ بارلىعى دا انا ىشىندەگى ءۇش قاراڭعىلىقتا – قۇرساقتا، جاتىردا، قاعاناقتا – جاراتىلعان ادام پەندەنى قاراڭعىلىقتان اقي-تاقي قۇتقارا المايدى ەكەن. ادام بالاسى جەردەن وكشەسى كوتەرىلسە كۇشىنەن ايرىلاتىن انتەي سەكىلدى، تامىرىنان اجىراسا بىرتەكتى قوعامىڭنىڭ ءوزىن ءدۇدامال ءدىن، شالا ساۋات، شاتا ءتىل كەۋلەپ، اعاش وزەگىنەن شىرىگەندەي الەۋمەت رۋحاني مەشەلدىككە ۇشىرايدى ەكەن. كانت ايتقان «پروسۆەششەننىي سۆولوچتار» – اۋليە اش-شايتان (استافيراللا!).

بۇگىندە كەڭەس زامانىندا ەكونوميكادا ستاگناتسيا ورىن العانىمەن، مادەنيەتتە تۇرالاۋ بولعان ەمەس دەگەن وي ايتىلىپ قالادى. بولسا بولار، مادەنيەت شىنىمەن دە كەرەمەت گۇلدەنىپ تۇردى عوي. بىراق ءدال سول كەزەڭ – 1970-1980-ءشى جىلدار ارالىعى – كەڭەستىڭ عانا ەمەس، جالپىادامزاتتىڭ ءمۇشايرا-مادەنيەتىنىڭ ادام ايتقىسىز ورلەۋ ەراسى بولدى ەمەس پە. الگى ءداۋىر تاريحتىڭ ەنشىسىنە قالاي ءوتتى، الەمىڭمەن بىرگە كەڭەستىك گۇلدەنگەن مادەنيەت تە سولاي سىلق ەتە قالدى جانە اينالدىرعان ونشاقتى جىلدىڭ ىشىندە قوعام باياعى توعىشارلىق تاز كەپەشىن قايتا كيدى – الاشتىقتاردىڭ ەسىل ەڭبەگى زاياعا شىعىپ، قازاق قايتادان وقىرماننان تىڭداۋشىعا (ايتىس پەن ارزان «پوپسادان» باسقانى بىلمەيتىن، وقىمايتىن تىڭداۋشىعا) اينالدى. نەگە بۇلاي بولدى؟ جاۋاپ بىرەۋ: حالىقتىڭ زەردەسى مىقتاپ بايلانعان، يمانى جوعالعان. رۋحاني مايەگىنەن اجىراعان. وزەگىنە قۇرت تۇسكەن.

مىناداي ءبىر اڭگىمە بار.

1979 جىلى قىلىشباي گۋرەۆ پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن ءبىتىردى. وزگەلەر كوك ديپلوم، قىزىل مۇرىنمەن شىعىپ جاتقاندا بۇل قىزىل ديپلوممەن كوكمۇرىن بولىپ شىقتى. ۆيكتور سادوۆنيچي سياقتى قىزاناقتاي ديپلوم مەن كوگىلجىم نەكە قيعىزۋ كۋالىگىن ءبىر مەزگىلدە قولىنا الدى: جيىرما ءۇش جاسار قابىلان جىگىت وقۋمەن بىرگە انەۋ ءبىر ءۇش قادىرسىزدىڭ بىرەۋى – جىگىت-جەلەڭدىككە دە نۇكتە قويىپ، وزىمەن بىرگە وقىعان گۇلبادانمەن كوڭىل قوسقان-دى جانە باسقا جەردىڭ ەمەس، ءوز قورىعىنىڭ اققۋىن قولعا قوندىردى – گۇلبادان قىزىلقوعانىڭ «كومسومول» كەڭشارىنداعى (قازىرگى قونىستانۋ كەنتى) جايىق بەرىش داۋلەت سارباەۆ دەگەننىڭ قىزى.

وشاقباەۆ سياقتى «وپىق جەمەيتىن» قىلىش بۇل جولى دا قاتەلەسپەپتى: العانى ەر جىگىتتىڭ باسىن قادىرلەي بىلەتىن اتا-انانىڭ قىزى بولىپ شىقتى. جىگىتتىڭ ءتورت سيپاتىن: قىرانداي العىرلىقتى، ارىستانداي ايباتتى، قاسقىرداي وجەتتىلىكتى، نارداي توزىمدىلىكتى جانە وسىعان قوسا يتالعىر زاماندا وتە-موتە كەرەك مالتابارلىقتى بويىنا بىردەي جيعان كۇيەۋىنە گۇلەكەڭنىڭ دە كوڭىلى ءبىتتى. ءبىر جاعدايعا عانا كونىڭكىرەمەي ءجۇردى: تاڭداعانى قاشاندا قۇيىنداتىپ جۇرەدى جانە ءبىر جاققا بارا قالسا، ەكى ارانىڭ اپشىسىن قۋىرىپ جىبەرەتىن ءجۇرىس جىلدامدىعى سونشا، ول اتتانعاندا بۇل قازانعا سالعان ەتتىڭ كوبىگى تاراپ ۇلگەرمەي جاتىپ قايتىپ كەلەدى. سودان دىگىر-دىگىر «تاماق قايدا؟». موڭعولدار قۇساپ شالا-سوقتا قىلىپ جەمەيدى، ال ەتتىڭ بىلقىپ پىسۋىنە كەمى ەكى-ءۇش ساعات ۋاقىت كەرەك. زايىبى بۇعان دا ۇيرەندى، ۇيرەنبەي قايدا بارادى، كورىپ تۇرىپ شىققان ءوزى عوي…

سول جىلى قىلىشباي جولدامامەن كورشى نوۆوبوگات اۋىلىنداعى (قازىرگى حاميت ەرعاليەۆ اۋىلى) امانگەلدى يمانوۆ اتىنداعى مەكتەپكە مۇعالىمدىككە جۇرەتىن بولدى. گۇلباداننىڭ جاساۋىنان بولەك، سۇكەڭ ەنشىگە دەپ ءبىراز مال اتاعان، ىشىندە قاشار-قۇناجىن، سوعىمدىق وگىز، ۋاق جاندىق بار ەداۋىر مالدىڭ باسى قۇرالىپ قالدى. اس جەلىندى، شالدار بەت سيپادى، اكە باتا بەردى، اپا جىلاپ-سىقتادى دەگەندەي، ەندى جول جۇرەتىن ۋاقىت تايادى. بىراق قىلىشى قۇرعىر بىلق ەتەر ەمەس.

– نە اڭگىمە، بولاتبەگىم؟ – دەيدى سۇكەڭ بالاسىنىڭ كوزىنىڭ اعى كوبەيىڭكىرەپ، ايعۇلاقتانىپ وتىرعانىن سەزىپ. بىلگەندەي-اق ويلاپتى.

– باپا، مالىڭدى قايتىپ ال، – دەپ قاراپ وتىر.

سۇكەڭ شوشىپ كەتتى:

– ە، نەگە؟! اتا-باباڭنىڭ جولى. ەنشىڭ…

– سول ەنشىڭە انا قىلىشتى بەرسەيشى.

– قاي قىلىش؟! – دەيدى سۇكەڭ ساسقانىنان، ءداپ ءبىر جاڭگىر حاننىڭ قارۋ-جاراق كوللەكتسياسىن ۇستاپ وتىرعانداي، وتىرىك بىلمەگەنسىپ.

– مەنىڭ كىندىگىمدى كەسكەن قارا قىلىش شە؟!

سۇكەڭ سىرعاقتاتا باستادى:

– بەرمەستى سۇراپ قالدىڭ-اۋ. جوسىپ جۇرگەن بالىقتى قىلىشپەن شاۋىپ الا بەرەتىن اۋىلدىڭ ەسەرلەرىنىڭ قولىندا كەتپەسىن دەپ، ساندىق تۇبىندە سەدەتتەپ ساقتاپ كەلە جاتىر ەدىم. بالدار اۋىرىپ قالعاندا عانا الىنادى. جوق، بەرە المايمىن.

قىلىشەكەڭ سالى سۋعا كەتىڭكىرەپ، وسىندايداعى ۇيرەنشىكتى جۇبانىش مەكەنىنە – شىم قوراعا بارىپ وتىردى. جايىقتىڭ الىسىراقتا جاعاعا ىرپ-ىرپ سوققان تولقىندارىنىڭ دىبىسى، جالماۋىز وگىز شاعالالاردىڭ جەمگە تالاسىپ شاڭقىلداعان داۋىستارى كەلەدى قۇلاققا. ءبىر مەزگىلدە ارحيمەدشىلەپ «تاپتىم! تاپتىم!» دەپ اتىپ تۇرەگەلىپ، اۋىلدىڭ ورتالىعىنا – دۇكەنگە قاراي قۇستاي ۇشتى. وندا عالىمجاننىڭ شەشەسى – دۇكەنشى دامەتكەن اپاي بار، وندا اناۋ باتا جۇرمەيتىن كوكمويناق بار. ءبىر جاشىگىن اكەلىپ، اكەسىنىڭ الدىنا سىلق ەتكىزىپ قويا سالىپ ەدى، شىركىن، مال كوزى... تويىس، «موسكوۆسكايا» ىستىق قوي، بۇل جولى سۇكەڭنىڭ شەگەلەرى كادىمگىدەي بوساڭقىراپ قالدى:

– قايتەيىن، بۇتكىل قۇلجان اۋلەتىنەن ۇزدىك شىققان ءوزىڭ ەدىڭ. الساڭ، ال. بىراق جوعالتىپ الما. نەمەرەلەرىم… بالكىم شوبەرەلەرىم… تۇماۋراتا قالسا، كوپشىگىنىڭ باسىنا قويعايسىڭ…

ۋاعدا وسى بولدى. سول قىلىش الىگە دەيىن قىلىشبايدىڭ قالاداعى ۇيىندە ساقتاۋلى تۇر. بالا اۋىرعاندا شىعارىلادى... سوسىن قىلىشەكەڭ بىرەۋلەرگە ىزالانىپ، قارا داۋىلىن ازان دا قازان ساپىرا باستاعاندا قىنىنان سۋىرىلىپ، ءمىزى تەكسەرىلەدى. ال سۇكەڭ بولسا توقساننىڭ ۇشەۋىن بۇكتەپ، كارىلىكتىڭ باسىنا تەۋىپ ءجۇر. اكە مەن بالانىڭ دىتتەگەن ويى بىرەۋ: نارىققا، جەكەشەلەندىرۋگە كەلمەيتىن جالعىز ەنشىمىز بولىپ قالىپ وتىرعان قازاقى قالپىمىزدى – قارا قىلىشىمىزدى قولدان شىعارماۋ…

***

  ي-ي، ايتا بەرسەڭ ءسوز كوپ. الاشتان قالعان ميراستىڭ ءبىرى – الەۋمەتتىك امبەباپتىق-تۇعىن. ولجاس سۇلەيمەنوۆ لۇعاتىمەن ايتقاندا، ءبىر مەزگىلدە ءارى «وسۆەتيتەل»، ءارى «پروسۆەتيتەل» بولۋدى بۇيىرعان داعا، ميسسيا. قاراپايىم تىلگە كوشىرگەندە، ەلگە وي ءتۇسىرىپ، دەم سالعان باقسىداي وياتىپ، شامىرقاندىرىپ شيرىقتىراتىن كۇزگى تاڭنىڭ جەلىندەي اعارتۋشىلىقتى وتان نامىسىن، ۇلت ارىن جوقتايتىن كۇرەسكەرلىككە تەلۋ، وي باسشىلىق پەن اقىلگويلىكتى بۇقاراشىلدىققا كوسەم جەكتىرۋ. يدەيالىق جانىپ قانا قويماي، بىرەۋدىڭ جىگەرىن جانۋمەن عانا شەكتەلمەي، سول ۇلكەن ىستەردىڭ باسىندا بولۋ، جەكە شىعارماشىلىققا ساياسي شىعارماشىلىقتى – قوعامدىق جۇمىستى ءوز قولىمەن اتقارۋ داعاسىن ۇشتاستىرۋ. ايتتى-ايتپادى، كوپتى مويىنداتۋ ءۇشىن تەك كوكتەن قاراپ تۇرۋ كەرەك. اسىرەسە قازاققا كەلگەندە.

قىلىشبايدىڭ ەڭبەك جولىنىڭ قۇم جولىنداي بىتپىلدىق، ءتىپتى شاشىراڭقىلاۋ كورىنۋىنىڭ جۇرت بىلە بەرمەيتىن (سونىڭ ىشىندە ونىڭ ءوزى دە اڭعارماۋى مۇمكىن) وسىنداي تۇڭعيىق تەرەڭى بولۋى مۇمكىن. بۇعان دەيىن ايتتىق قوي، بۇل اتقا ەرتە قونعان جىگىت دەپ. اسىرەسە يدەولوگ باسشى رەتىندە. نۇرماحان اۋدانوۆتىڭ وسى تاراپتا نە دەگەنىن ىلگەرىدە كەلتىردىك. اۋزىنا قۇداي سالعان ەكەن، سولاي بولدى دا قويدى – قىلىشباي اكىم بولدى. اكىم بولعاندا دا «ءبىرتۇرلى» اكىم بولدى. ەندى ايتا بەرۋگە بولادى، ول سالعاننان اعارتۋشى، بۇقاراشىل اكىم رەتىندە كورىندى، ياعني الاششىلداردىڭ ەسكى دە جاڭا تۇرپاتىن انىق تانىتتى. بارىنە كىنالى – سول باياعى «اينالى نەيروندارى». ميداعى وقىپ-ۇيرەتۋ ىسىنە جاۋاپ بەرەتىن جۇيكە تالشىقتارىنىڭ توبى. ءبىر قىزىعى، قىلىشتىڭ نەيروندارى – ەشكىمگە ۇقسامايتىن، ءوزى سياقتى بىرەگەي نەيروندار. مەكتەپ ءبىتىرىپ، ەندى قايدا بارام، قايدا وقيمىن دەگەن سۇراق تۋعاندا جۇرت ەسىنەن تانا عاشىق بولىپ جاتقان الماتى جاقتى، ءتىپتى گۋرەۆكە، ودان دا جاقىن پايتاقىت ماسكەۋدى اتاماعان. الدەنەگە وبلىس ورتالىعىن نۇسقاعان. ايتپەسە قىلىشتاي «قاربىز باستىڭ» ءبىلىم-ونەر بەسىگى الماتىڭدى دا، ماسكەۋىڭدى دە ون وراپ الۋعا بىلىگى دە، ءبىلىمى دە جەتەتىن. ەكىنشىدەن، باۋىر باسقان جۋرناليستيكانى ەمەس، الدەنەگە تاريحشى ماماندىعىن تاڭداعان. سەبەبى، ول كەزدە وبلىستىق ينستيتۋتتا اتاعى زور، ەڭبەگى سور جۋرناليست ماماندىعىنا وقىتاتىن فاكۋلتەت بولمايتىن، ءسوز باققاندار تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتىن اينالدىراتىن، ال جۋرناليست بولعىسى كەلگەن مەن سياقتى جالاڭاياقتار پويىزدىڭ توبەسىنە وتىرىپ، الگى ۇلكەن قالالاردىڭ بىرەۋىنە تارتىپ كەتەتىن. ال قىلىش پويىزدىڭ توبەسىنە وتىرعىسى كەلمەدى. قارىستان سۇيەم جاقىن دەپ ەلدە قالىپ، اكىم بولعىسى كەلدى. شەكپەن سۇيرەتكەن ءجاي اكىمقارا ەمەس. ەلىنىڭ باسىن وڭعا قاراتۋ جولىندا ەسەلى ەڭبەك ەتەتىن جانە سول سۇرلەۋدە قولىندا بيلىگى بار اعارتۋشى اكىم، ەلدىڭ كوركى دە بوركى يدەولوگ باسشى بولعىسى كەلدى (شىنى كەرەك، ءبىر جاعىنان ايراندى ىشكەن كۇيىندە، تاۋىقتى پىسكەن كۇيىندە كورەتىن قالالىق بولعىسى دا كەلمەدى، ەكىنشى جاعىنان گۇلبادانىنىڭ ۇلكەن قالادا بەتىن سىرلاپ، قاسىن تالداپ جۇلىپ وتىرعانىن كوز الدىنا ەلەستەتە الماي-اق قويدى). ەلدى ءسۇي، ەلدىڭ قىزدارىن ءسۇي. قۇتتى قونىس، قۇيقالى اتامەكەنىڭدى ءسۇي.

ءسويتىپ، الىسقا كەتە المايتىنىن، كەتسە دە ءبارىبىر ەلدى ويلاپ، ءىشى تولىپ جۇرە المايتىنىن سەزگەن قىلىش التىن ۇياسى – بىلق ەتپەس ءتۇپ قازىعىندا قالا بەردى. شىركىن، تۋعان ولكە – تۇنعان تاريح قوي. شەجىرە شەرتىپ جاتقان شۇعىلالى جەردە تۋىپ، اقىن ياكي تاريحشى بولماۋ مۇمكىن ەمەس. «تاريحى جوعالعان ۇلتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەيتىن ءاليحان ۇلاعاتى ول كەزدە قىلىشتارعا جەتپەگەن، بىراق العىر بالا وسىنى تۇيسىكپەن-اق سەزىنۋشى ەدى. تاريح مۋزاسى – كليو حانىمدى ول وسىلايشا تاڭداعان جانە ومىرىندەگى ەڭ اۋىر مايدان – ناداندىقپەن كۇرەس مايدانىنا دا سول تۇرعىدا، اعارتۋشى-تاريحشى، جۋرناليست-تاريحشى تۇرعىسىندا تۇرىپ شىققان.

جوعارىدا قىلەكەڭ ەڭبەك جولىن قازاقتاعى ەڭ ءبىر قادىرلى ماماندىق – مۇعالىمدىكتەن باستادى دەدىك قوي. بىراق مەكتەپتە كوپ جاساعان جوق، ۇزاماي باياعى ءوزى بەتىن بەرمەيتىن اۋداندىق گازەتكە (ەندىگى اتى «جايىق شۇعىلاسى») ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ كەلدى. 1980-ءشى جىلداردىڭ باسىندا ونى ماحامبەت اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىندە كورەمىز. وسى جىلدارى ىسكەرلىگىمەن، تاباندىلىعىمەن، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىمەن تانىلدى. ءسويتىپ جوعارى جاقتىڭ كوزىنە ىلىگىپ، وبلىستاعىلار اۋزى ەپتى، اياعى دا، قالامى دا جەلدى جىگىتتى 1985 جىلى ماسكەۋدە وتكەن ستۋدەنتتەر مەن جاستاردىڭ ءحىى فەستيۆالىن ازىرلەپ وتكىزۋ شتابىنا، سول كەزدەگى ەل استاناسىنا جىبەرەدى. بلكجو ورتالىق كوميتەتىنىڭ شتاتىنا الىنىپ، بەس اي سوندا جاتىپ، جۇمىس جاسايدى. «مەن ءبىر بەيبىتشىلىك اڭساعان اق كەپتەر» دەپ مارقۇم ارىپتەسىمىز امانعالي دايراباەۆ ايتپاقشى، ءوز ءداۋىرىنىڭ ءدۇبىرلى ۋاقيعالارىنىڭ ءبىرىن كوزىمەن كورىپ، ىشتەي ارالاسادى. التىن ۇزبەندى پايتاقىتتا، گرانيت جامىلعان نەۆا جاعالاۋىندا، مولداۆانىڭ ۋنگەن قالاسىندا بولعانىن، بوتسۆانالىق، زيمبابۆەلىك «قارا مارجانداردى» قالاي ميلاندىرعانىن «جالىنداپ جاستىق الاۋى»، «جاستىقتىڭ جاۋقازىن مەرەكەسى» ماقالالارىندا تامىلجىتىپ جازادى. ول كەزدە شەتكە، شەتتەن ىشكە تىشقان جورعالاتپايتىن تەمىر داربازالى ەلدە جانە دە ساياسي-يدەولوگيالىق احۋال شيرىعىڭقىراپ تۇرعان شاقتا ءىرى ساياسي ناۋقاندى ابىرويمەن اتقارىسقان قىزمەتكەردى جەردە قالدىرمايتىن (1957 جىلى ماسكەۋدە وتكەن العاشقى فەستيۆالدان كەيىن ەل استاناسى مىڭداعان قارا بالدارعا تولىپ كەتكەنىن ايتساق تا بولار) – جۇيە بويىنشا قىلىشەكەڭ «اقپىز، قارا، سارىمىز، باقىتتىمىز ءبارىمىز» ماسكەۋ ساپارىنان ورالىسىمەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات بولىمىنە نۇسقاۋشى بولىپ تاعايىندالادى. ول كەزدە بۇل ۇلكەن قىزمەت. اۋپارتكوم نۇسقاۋشىسىنىڭ كلاسسيكالىق ءتيپى – سىرتتا كۇن شىجعىرىپ تۇرسا دا ۇستىنەن كوستيۋمىن، موينىنان گالستۋگىن شەشپەيدى، قولىندا مىندەتتى تۇردە قالىڭ داپتەرى، توسقالتاسىندا اۆتوقالامى بولادى جانە بۇل ەكەۋىن بۇگىنگى سمارتفون سياقتى قايدا بارسا دا تاستامايدى. بار ورگتەحنيكا سول بولسا قايتەدى ەندى. ءسۇيتىپ ءجۇرىپ كومپيۋتەر، موبيل قۇرالدارمەن تولىق جابدىقتالعان قازىرگى اكىم اپپاراتى جابىلىپ اتقاراتىن شارۋانى ءبىر ءوزى تىندىرادى. وسىنداي قات-قاباتتا تاجىريبەسى تولىسا كەلە، الدىن الا جاسالىپ قويعان كادرلىق رەزەرۆ ءتىزىمى بويىنشا جۇمىستىڭ «جەكە ۋچاسكەسىنە» جىبەرىلەدى. ودان ءارى قاجەتتى قىزمەت تەپشىكتەرىنەن وتەدى.

قايتا قۇرۋ تاناۋراپ تۇرعان 1988 جىلى قىلەكەڭە دە سونداي «قويدىڭ كەزەگى» كەلىپ جەتتى. ونىڭ جايىقتىڭ ەكى بەتىندە تۇس كيىزدىڭ ويۋىنداي ويدىم-ويدىم بوپ جاتقان كوپ اۋىلدىڭ ءبىرى – اقجايىق سەلولىق كەڭەسىنە (اتقارۋ كوميتەتى دەيدى) توراعا بولىپ باراتىنى بەلگىلى بولدى. ءتارتىپ بويىنشا اۋپارتكوم حاتشىسى شاپاۋوۆانىڭ قابىلداۋىندا، «باتا» العالى وتىر. تالشىن اپاسى بارىن سالىپ ۇشكىرىپ جاتىر، قىزمەتكەرىنىڭ قىزۋقاندى مىنەزىن جاقسى بىلەتىندىكتەن اسىرەسە سالماقتى بولۋ ماسەلەسىن، قايتا قۇرۋ جاعدايىندا ءار سوزگە ەسەپ بەرۋ قاجەت ەكەندىگىن قاداڭقىراپ ايتادى. بىراق ءبىر عاجابى، اشەيىندە اۋىزدىعا ءسوز، اتتىلىعا جول بەرمەيتىن قىلەكەڭ بىلق ەتەتىن ەمەس. اۋزىنا سۋ تولتىرىپ العانداي. اكىم اپاسى سويلەي-سويلەي شارشادى.

– وۋ، نە ايتاسىڭ بۇعان؟ بىردەڭە دەسەيشى ەندى…

قىلەكەڭ وزىنەن كەلەر جەل ءسوزدىڭ نەسىن اياسىن:

– نە ايتام، قازىردەن باستاپ ءوزىمدى-ءوزىم قايتا قۇرىپ وتىرمىن عوي، – دەيدى.

تالشىن عيناياتقىزى كۇلىپ: «تۋھ، ساعان داۋا جوق ەكەن، بار، جۇرە بەر»، – دەپ قولىن سىلتەپتى.

قىلىشباي سول كەتكەننەن تابانداتقان جەتى جىلعا اۋىلدا قالدى. ول ءبىر كورۋگە دە قيىن، كونۋگە دە قيىن يتالعىر جىلدار ەدى. ونىڭ ۇستىنە ەل ىشىندە نەشە ءتۇرلى ادامدار بار عوي. ايتالىق، داۋكەستەر… قىرتتار… مىلجىڭدار… مىرىڭبايلار… ەزبەلەر… ەزگەندەر… قۇدايدان بەزگەندەر… ت.ب. جانە ت.س.س. ونىڭ ۇستىنە اتىراۋلىقتار باۋكەڭ (باۋىرجان ومارۇلى) ايتاتىن «اركىممەن ۇرىسساڭ دا، اكىممەن ۇرىسپاساڭشى» دەيتىن، «يۋجاندار» ءۇشىن قاتاڭ تارتىپتەي قاعيداتتى ونشا مويىنداي بەرمەيدى. مۇنداعىلار زەكىپ سويلەگەندى بازىنانىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ بىلەدى. كەزىندە قىلىشبايدىڭ ءىلىپ تۇسەتىن تاپقىرلىقتارىن ءبىر كىسىدەي جيناستىرعان جۋرناليست، مارقۇم قۇتتىكەرەي سماديار ءوزى جاقسى كورەتىن ءىنىسىنىڭ اكىمدىك داۋىرىنەن ءبىر قىزىق اڭگىمە شالاتىن.

زەينەتتەگى قۋانىش دەيتىن ەگدە كىسىنىڭ كەڭسەگە باسپاتورەلەي كىرىپ، «وسى سەن، اكىم بالا، ماعان نەگە مەدەل بەرمەيسىڭ؟ تىلدا جۇمىس جاساپ ءولىپ قالا جازدادىم. مايدانگەرلىككە سەن تەڭەستىرمەسەڭ دە، ءوزىمدى ءوزىم تەڭەستىرىپ قويعانمىن. داباي، دۇكەنىڭنىڭ تىزىمىنە قوي مەنى!» دەپ ايقاي شىعاراتىنى جايلى (ول كەزدە سوعىس ارداگەرلەرىنە كوزى از تاۋارلار كەزەكسىز بەرىلەتىن).

قىلىشەكەڭ بىراق اسىقپايدى – تالشىن اپايىنىڭ باياعى تەگىن اقىل-كەڭەسى بويىنشا «سۋپەرتوزىمدى قىزمەتكەرگە» اينالعان ول قۋەكەڭنىڭ بوكسەسىن ماقپال بۇلىقتى جايلى كرەسلوعا بوكتىرىپ قويىپ، وزىندە بۇرىن جوق ادەتپەن ماڭىزدانىپ، اۋىز بولمەدەگى حاتشىسىنا بارادى دا، سەيفتە شاڭ باسىپ جاتقان «سسسر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۇرىلعانىنا 50 (ۆاريانت: 60) جىل» دەگەن ەسكى مەدالداردىڭ بىرەۋىن قاعازىن تولتىرىپ الىپ كەلۋدى جانە كەڭشار اكتيۆىن تۇگەل جيناۋدى بۇيىرادى. سوسىن كابينەتىنە قايتىپ كەلىپ:

– وسى ءسىز اۋليە بولارسىز، قۋەكە! – دەپ كەلۋشىنىڭ قۇيرىعىنىڭ استىنا جۇمساق كوپشىكتىڭ بىرەۋىن تاستاپ كەپ جىبەرەدى.

قۋەكەڭنىڭ استىنداعى ماقپال بۇلىقتى بىلعارى ورىنتاق سىقىرلاپ-اق كەتەدى. «اۋليە» دەگەنى مايدانگەرلىكتەن دە ارتىعىراق جاعىپ بارادى. تەك بالا توقتاپ قالماي، ايتا تۇسسە ەكەن.

– ايتسام، – دەپ ءسوزىن ساباقتايدى اكىم بالا، – تۇنەۋ كۇنى، توعىزىنشى مامىردىڭ الدىندا تىل ەڭبەككەرلەرىنە تاپسىرىڭدار دەگەن نۇسقاۋمەن مەرەكەلىك مەدال كەلگەن ەدى. – وسى جەردە ءماندى كىدىرىس: – سول تىزىمدە ءوزىڭىز دە بار ەكەنسىز. مىنە، يسپولكوم مۇشەلەرى دە كەلدى، ەندى وسى وتاننىڭ اسكەري ناگراداسىن وزىڭىزگە سالتاناتتى تۇردە تاپسىرىپ قويۋعا رۇقسات ەتىڭىز.

قۋەكەڭ ەكى ۇرىقتى، پەرىپ كەتپەلەۋ كىسى – مىنا ءسوزدى ەستىپ، ۇشىپ تۇرەگەلدى. توسىندە – وتتاي قىزىل مەدەل. كوپتەن كۇتكەن، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان كۇن بۇل. جۇرت «ەندى ءسىز سوعىس ارداگەرىسىز» دەپ ۇلارداي شۋلاپ قۇتتىقتاپ جاتىر. ول ول ما، اكىم بالا اعاسىنىڭ مىنا قۋانىشىن كوپ بولىپ اتاپ وتپەككە ورىنباسارىنىڭ جولداسى تىلەكتەسكە قازانعا اس سالۋدى دا تاپسىرىپ قويعان (اكىم ورىنباسارىنىڭ ءۇيى كەڭسەگە جاقىن-تىن). اس كەلگەنشە دەپ مەدەل «جۋىلىپ» جاتىر. ءبارى دە قالىپتاعىداي ەدى، ەگەر اۋلاعا شىعىپ كەتكەن ءۇر جاڭا مايدانگەر «مىلتىق قايدا؟ اتامىن. توزبەيمىن مىنا مازاقتارىڭا!» دەپ ىشكە الاقۇيىن جۇگىرىپ كىرمەگەندە. كەيىن انىقتالعانىنداي، قارتىڭ تىسقا شىقسا، اۋلادا ءبىر بالا ويناپ ءجۇر دەيدى – ورىنباسارىنىڭ داۋرەن دەيتىن التى جاسار ۇلى. جانە ءجاي وينامايدى، مايدانگەر بولىپ وينايدى. كەۋدەسىنە ءبىر سىلدىرماقتى تاعىپ الىپ، قارىنداسىنىڭ قۋىرشاقتارىن قازداي ءتىزىپ قويىپ، ءوزىن قۇتتىقتادى. «و، داۋكە، مىنە، ەندى ءسىز دە ارداگەر بولدىڭىز!» دەپ قارعاداي شۋلايدى قۋىرشاقتار. جاقىنداپ كەلىپ قاراسا، ماما ميا، بالانىڭ كەۋدەسىنە تاعىپ العانى – ءجاي تەڭگە-تانا ەمەس، ءدال وزىنىكىندەي مەدەل: «سسسر قارۋلى كۇشتەرىنە … جىل»!

– قايدان الدىڭ مۇنى، داۋرەنجان؟ – دەپ بالانىڭ تامىرىن ءجايلاپ باسىپ كوردى. بالانىڭ ءتىلى تاس جارىپ تۇر.

– ە، ۇيدەگى كىلەمدە مۇنىڭ نەشە اتاسى ءىلۋلى تۇر، اتا، –دەيدى، ۇلكەن كىسىنىڭ وزىنەن شارۋا سۇراعانىنا داسەردەي بوپ كۇپىنىپ.

قۋەكەڭنىڭ ۇيگە اتىرىنىپ كىرىپ، مىلتىق ىزدەپ جاتقان سەبەبى سول ەكەن. ابىروي بولعاندا، ەسىنە قۇرداسى سۇكەڭنىڭ قارا قىلىشى ءتۇسىپ كەتىپ، جىنىن الدىرعان باقسىداي جىم بولا قالىپتى، دەيدى بىزگە جەتكەن تارلان تاريح. وسىلايشا قىلەكەڭ گۇلباداننىڭ جانە شيەتتەي بالالارىنىڭ باعىنا ءبىر ولىمنەن امان قالعان.

جالپى قولدا بار دەرەكتەر بۇل جىلدارعى قۇلجانوۆتى قىزمەتىن ۇلكەن اعانىڭ باسشىلىعىمەن، ءىنىنىڭ قوسشىلىعىمەن، اقساقالدىڭ توعاشىلىعىمەن اتقارعان بۇقاراشىل، حالىقشىل ازامات رەتىندە، ءجاي ەرقارا اكىم ەمەس، ونسىز اۋىلدا ەشبىر كەڭەس وتكىزىلمەيتىن، ەشبىر داۋ-داماي بىتپەيتىن اكىم-بي رەتىندە بايىپتاتادى. ايتكەنمەن وقپانى پەن قاقپانى ءار قادامىن اڭدىعان اكىمشىلىك قىزمەتتى الىپ تا جىعۋ، شالىپ تا جىعۋ وڭاي شارۋا ەمەس. اسىرەسە اۋىلدىق جەردە. تولەگەننىڭ ءبىر ولەڭىن ءسال وزگەرتىپ ايتساق، «اكىم بوپ عۇمىر كەشىرۋ، وڭاي دەيمىسىڭ، قاراعىم؟! ۇشىندا تۇرۋ ول ءوزى، ۋشىققان ءاربىر جارانىڭ...». ەلدىڭ كوركى دە، بوركى دە اكىم دەدىك قوي. ايتۋعا عانا وڭاي. كوركى – حالىققا جاعامىن دەمەي، ۇناي ءبىلۋ. القى بولساڭ، تۇكىرىپ تاستايدى، ءتاتتى بولساڭ، جۇتىپ قويادى. تىم بيىك كەتسەڭ، قۇلاعاندا سۇيەگىڭ سىنادى. تىم الاسارساڭ، توبەڭنەن اركىم جۇرەدى. ابزالى – اقىڭدى ەشكىم جەمەس تەڭ ورتاسى. ال ەندى وسى ورتانى تەڭبە-تەڭ ۇستاپ تۇرۋ – قيىننىڭ قيىنى. ونىڭ ۇستىنە قاس قىلعانداي قىلەكەڭنىڭ ەل باسقارعان كەزى توقسانىنشى جىلدارعا شاپپا-شاپ كەلىپ قالدى عوي. جاعدايدى ۋاقىت بيلەگەن، ۇڭگىرلىك كاپيتاليزم باسا-كوكتەپ تورگە شىعىپ جاتقان قيراكەزىك، قيىن كەزەڭ. ەسكىنىڭ قامىتىن ءۇزۋ، جاڭانى قابىلداۋ دەيتىن قوس بىردەي مىندەت ارتىلدى ەڭسەگە. اپىرم-اي، «سەندەرگە زاماندى اينالدىرىپ اكەلەم» دەپ راببىڭ قالاي ايتقان دەسەيشى – بەيىمبەت جازعان وتىزىنشى جىلدارعى ساناداعى پسيحولوگيالىق كۇرت وزگەرىستەر اينالىپ سوققانىن قىلەكەڭ جۇلىنتۇتامىمەن سەزدى. «ويان، قازاق!» دەپ قالاي ايتام، ءوزىمدى وياتاتىن بىرەۋ كەرەك» دەمەكشى، بىردەڭە ۇيرەتەيىن دەسەڭ، ەستيار دەگەنى نوقتاسىن كەرىپ دالاعا قارايدى. جاستارى كوشە تەگىستەپ، سولەكتەۋدى بىلەدى. قىسقاسى، قىزمەتىڭە ادالدىعىڭدى عانا ەمەس، ازاماتتىق ارىڭدى دا سىنعا سالدى بۇل نارىق. ەكى جاعداي ۇلكەن سىن بولدى، ەكەۋىنەن دە تاقتايداي سىدىرىلىپ، تاسپاداي ءورىلىپ شىققان سوڭ عانا باسشىلار مۇنى ءتاۋىر قىزمەتكەر رەتىندە تۇشىندى، ال بۇقارا حالىقتىڭ بۇل شاقتاعى پىكىرى... ول ەندى قىلەكەڭ ءجۇرىپ وتكەن كوشەدە يت ءۇرىپ، قاز قاڭقىلداپ جاتاتىندىعىمەن ىسپات ەتىلەتىن.

الگى قوس سىناقتىڭ ىلكىسى – شىرىڭكەشىلەرمەن، ياعني قالاعا الىپ كەلە جاتقان مالىڭ مەن ءونىمىڭدى جولشىباي قالا اۋزىندا كۇتىپ الىپ، ازداعان تيىن-تەبەن ۇستاتىپ، سيپانكە قىلىپ قايتاراتىن جۋان بىلەك، وپىرەم رەكەتشىلەرمەن الىسىپ، ءتىپتى اتىسىپ ءجۇرىپ، بازار-دۇكەندەرگە توتە جول اشقانى. ەكىنشىسىنىڭ سيپاتى توتەن، ياعني تابيعي اپات ەدى، ونى دا ەڭسەردى. ەلدىڭ كوزىنە كورىنگەنى دە وسى ەكىنشى ەرلىگى (رەكەتتەرمەن تاسا جەردە اتىساتىن جانە ونىسىن جاريا ەتۋگە بولمايدى عوي).

ءالحيسسا، 1994 جىلدىڭ كوكتەمىندە اتىراۋ جەرىنە بۇرىن بولماعان ۇلكەن سۋ كەلدى. جايىق پەن وعان قۇياتىن ءام قۇيمايتىن ءىرىلى-ۋاقتى وزەندەردىڭ اڭعارى مولشەردەن كوپ تۇسكەن شىق-شىلام، ەرىگەن قارمەن لىقا تولىپ، ونىڭ سوڭىنان بۇرقانا تاسىپ، اينالا توڭىرەكتى قاراڭ قالدىرا جازداعانى بار. سول جىلعى تاسقىن ءسوز بولعاندا ادەتتە ويىلدى جىرىپ، قىزىلقوعانىڭ حالقىن امان الىپ قالعان ەسەنگەلدى نۇرشاەۆتىڭ ەسىمى الدىمەن اۋىزعا الىنادى. ول ءوزى سولايى سولاي. سونىمەن بىرگە جايىقتان اقتارىلعان تاسقىنعا توسقىن قويعان جاعالاۋ اۋىلدارى اكىمدەرىن دە ۇمىتپاۋ لازىم. ويىلدىڭ كوبىرەك ايتىلاتىنى، بۇرىن ونداي مىنەز كورسەتە بەرمەيتىن، سوعان ساي سۋ توقتاتۋدىڭ قامى دا جاسالا قويماعان بۇل وزەندى جاعالاپ وتىرعان ەلدى ءتىلسىز جاۋدان الىپ شىعۋ ءبىر جوسىن ەرلىك بولسا، سۋ بوگەۋ شارالارىنىڭ باسى بۇرىننان قايرىلعان، الايدا سونىڭ ءوزى ەسەپسىز تاسقىن سۋعا بوگەت بولا الماعان 94-تەگى جايىق بويى حالقىنىڭ قيمىلى وزىنشە ءبىر جوسىن ەرلىك ەدى. اريزونا مەن ەدىلدەن كەيىن الەمدەگى ءۇشىنشى ۇزىن وزەن بولىپ سانالاتىن جايىقپەن ويناۋعا بولمايدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە ىشىندە قىلىشباي بار جاعالاۋ اۋىلدارى اكىمدەرىنىڭ سول كۇندەرى نۇح پايعامبار سىندى سۋ كەشكەن، لاي كەشكەن ايىر شاپتان كەلەتىن ساپتاما ەتىكتەرىن مۋزەيگە قويسا دا ەش ارتىقتىعى جوق ەدى، وكىنىشتىسى، سولاردىڭ ءبىر دە بىرەۋى تاريحي مۇرا رەتىندە ساقتالماعان، ەسەسىنە الگى كۇندەردىڭ وشپەس داڭقى گازەت بەتتەرىندە تاڭبالانىپ قالىپتى. مىنەكي، سونىڭ بىرەۋىن الىپ، وقىپ كورەيىك.

«تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ سىرىن، سەبەبىن بىلگەن ادام – باقىتتى ادام» دەيدى ويشىل-دانىشپاندار. ادامزاتقا تالاي زيان شەكتىرگەن سۋ تاسقىندارى جونىندە ەرتەدەگى اڭىزدار مەن ەرتەگىلەر جەلىسىنەن قۇرىلعان ءدىني تاۋرات شەجىرەسىندە ونىڭ جانتۇرشىگەرلىك زارداپتارى بەينەلەنىپ، جازىلعان»، – دەپ ارىدەن تولعاپتى اۆتور. ودان ءارى ساتىلاپ بەرگى ۋاقىتقا تۇسەدى: «قاي كەزدە دە حالقىمىزدىڭ بۇكىل تىرشىلىگى تابيعاتقا تاۋەلدى بولعاننان سوڭ ءاربىر جىلدىڭ، ءاربىر ماۋسىمنىڭ ەرەكشەلىگىن كوڭىلگە توقىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ وتىرعان. سودان دا بولار، كونەكوز قاريالار يت جىلىن «قاۋىپ-قاتەر جىلى» دەپ ەسەپتەپ، ودان بەكەر سەسكەنبەسە كەرەك».

حوش دەيىك، سوندا مۇنىمەن نە ايتپاقشى جازارمان؟ ە، ءبىر قىستىڭ ەرەكشەلىگى ەكەن ايتپاعى، ياعني، سول يت جىلى قاتتى اياز بەن ناۋرىزداعى اق بوران قىستىڭ اياعىن ۇزارتىپ جىبەرگەنىن، ەدىل مەن جايىق ارالىعىنا قار نورمادان ەكى ەسە ارتىق تۇسكەنىن، سوڭىندا وسى ەكى اراداعى ەلگە «ءور سۋى» دەيتىن كىلكىگەن سۋدىڭ استىندا قالۋ ءحاۋپى تۋعانىن داقپا-داقتاپ ايتا كەپ، سەلو اكىمشىلىگى كەڭشارمەن بىرلەسىپ، وبلىس ورتالىعىنان قيما بەتى ءبىر مەتر، ۇزىندىعى وتىز مەتر كەلەتىن الىپ قۇبىرلار، قۋاتتى تراكتورلار، توننا-توننا ۇن الدىرعانىن حابارلايدى. جەكە مال قىرعا شىعارىلعان، جاعالاۋدا ۇزىندىعى التى شاقىرىم، ەنى ءتورت ءجۇز مەتر دامبى سالىنعان، جاعاعا قۋاتتى پروجەكتورلار ورناتىلىپ، سۋدىڭ مولشەرى، سۋ جىرىپ كەتۋى مۇمكىن وسال جەرلەر انىقتالىپ، بۇل جونىندە تاۋلىگىنە ەكى رەت راديو ارقىلى حابارلانىپ وتىرعان.

سوعان قاراماستان مامىردىڭ 14-22-ءسى ارالىعىندا، سەگىز كۇن ۇدايى سۋ مولشەرى ساعاتتاپ ءوسىپ، اقىرى جەتىنشى اۋىل مەن كوروۆنيك ەلدى مەكەنىن الىپ تىنادى. قارايعان قورا، قىستاۋ، جەمشوپ، ترانسفورماتورلار مەن ناسوستار كىلكىگەن سۋدىڭ استىندا قالادى. جاعدايدىڭ قيىنداعانى سونشا، وبلىس اكىمىنىڭ ءوزى تىكۇشاقپەن ۇشىپ كەلگەن. اتىراۋلىقتار بارجامەن كۇش-قۇرال جىبەردى. سەلو ورتالىعىن اشالاپ قورشاپ، ازارالدامەن امان الىپ قالادى. سوندا بازبىرەۋلەر تىرپ ەتسە ناعىلسىن. جۇرت جۇمىلىپ، ءتىلسىز جاۋمەن كۇرەسىپ جاتقاندا باس ساۋعالاپ، ۇيدە بودەنەشە بۇعىپ قالعاندار دا، وزەن تاسىعاندا ويپاڭدارعا تولعان سۋ جايىلمالاردان سازان قۋالاپ كەتكەندەر دە بولماي قالعان جوق، دەپ اشىنادى اۆتور. ءوزى سونداي جۇرتشىل. حالىق دەگەندە اۋزىنان جالىن شىعادى. بۇقارانىڭ كۇشى ەل باسىنا تۇسكەن قيىنشىلىقتا كورىنگەنىن قايتا-قايتا جازادى جانە وسى ورايدا تاسقىن سۋدىڭ بەتى تەحنيكادان، ونىڭ كۇشىمەن كوتەرىلگەن دامبى، توسەلگەن قۇبىرلاردان بۇرىن حالىقتىڭ قارا تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا قايتارىلعانىن دارالاپ كورسەتۋمەن بولادى. سۋ العاش كەلە باستاعاندا-اق اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جالپى جيىنىندا قابىلدانعان قامىستى توقىمالار توسەۋ ءادىسىنىڭ زور كومەگى بولعانىن ايتادى. تۇرعىنداردان جىڭعىل، قازىق ازىرلەيتىن ارناۋلى توپ قۇرىلعانىن كورسەتەدى. اۆتور بۇل تازا حالىقتىق ءادىستىڭ قارابۋرا دەيتىن اتىن انىقتاپ ايتپاعانىمەن، اڭگىمە جەرگە ارقان توسەپ، ۇستىنە قامىس، سابان، توپىراق ارالاستىرىپ سالىپ، شامالى سۋ قوسىپ، بۋاتتاپ، جان-جاعىنان اعاشتان، جىڭعىلدان جونىلعان قازىقتارمەن بەكىتىپ، وزەن ارناسىنىڭ جىرىلعان جەرلەرىن تىعىندايتىن، اۋىلدىڭ شەتىنە اشالاپ ۇيەتىن ەجەلگى ءتاسىل جونىندە بولىپ وتىرعانى كورىنىپ تۇر. وسىنى اۆتور «كوپ تۇكىرسە – كول»، قول كۇشىمەن قىرۋار جۇمىس ءبىتتى» دەگەن جالعىز سويلەممەن ءتۇيىپ، مايدان تاعدىرىن قىلىش پەن قىلىش ايقاساردان بۇرىن ارتتاعى حالىق شەشىپ قوياتىنى سياقتى، تابيعي اپاتتىڭ دا تاعدىرىن حالىق شەشىپ قوياتىنىن ۇقتىرادى.

حاباردى جالپىدان جالقىعا، كۇردەلىدەن جەكەگە كوشىرە، قالىڭداتا بەرەتىن «پيراميدا» تاسىلىمەن جازىلعان، ماحامبەت اۋداندىق «جايىق شۇعىلاسى» گازەتىنىڭ 1994 جىلعى 28 ماۋسىمداعى نومىرىندە جارىق كورگەن بۇل ماتەريالدىڭ اۆتورى باسقا ەمەس، سول ۋاقيعا وتكەن اقجايىق اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اكىمى قىلىشباي قۇلجانوۆ بولاتىن. ءوزى جونىندە ءبىر اۋىز ءسوز جوق. ارادا ون ەكى جىل وتكەندە عانا بۇل اۆتوردىڭ سو كۇندەردەگى ەرلىگىنە گازەت بەتىندە (بۇل جولى «اتىراۋ» گازەتىندە) لايىقتى باعا بەرىلدى. ماقسوت باعىتجانوۆ ءوزىنىڭ «اۋىلداستارى ونى اۋزىنان تاستامايدى» دەيتىن شاعىنداۋ ماقالاسىندا «قىلىشبايدىڭ سىن ساتتەگى ساۋاتتى دا ەرەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا اقجايىق اۋىلىنىڭ كوشەلەرىنە ءتىلسىز جاۋدىڭ ءبىر تامشىسى دا كىرە المادى» دەپ، اتاپ تۇرىپ ايتىپتى. وسى سوزدەر، مەنىڭشە، قىلەكەڭنىڭ وردەنگە ونشا تولا قويماعان كەڭ كەۋدەسىنە حالىق اتىنان تاعىلعان ماراپات، ناگرادا. ال حالىقتىڭ قۇرمەتىنەن ارتىق نە بار مىنا جالعاندا!؟ التىن ەمەس، العىس ارقالاعان ءۇشبۋ جانداردى سۇلاما بۇتاقتان، تامىر ساباقتان وسىرىلەتىن وسكىن قۇساتىپ كلونداپ كوبەيتىپ، اۋىلدارعا باسشى ەتىپ قويسا، شىركىن. قىزىق ەمەس پە، قاي اۋىلعا بارساڭ دا الدىڭنان تىپىڭ-تىپىڭ باسىپ، دىبىر-دىبىر سويلەپ، «كلون» قىلىشباي شىعا كەلەدى. سۋ قاپتاماق تۇگىل تاۋ قۇلاپ كەتسە دە قاننەن-قاپەرسىز ۇيقىنى تەۋىپ جاتاسىڭ انشەيىن. «چس» قىلىش بار عوي…

سونىمەن، كەيىپكەرىمىز ەكپىندى جەتىجىلدىقتا ەل باسقارۋدىڭ ءتۇرلى قىرلارىن مەڭگەرىپ تاستادى. جەتى جىل ءبىر نارسەنى قاتاڭ ۇقتىردى: حالىقتى قانشا جەردەن جاقسى كورىپ تۇرساڭ دا پىكىرىڭدى كوپكە بەرمەۋ كەرەك ەكەن. ادامداردىڭ ىڭعايىنا كوشە بەرمەي، ءوز ىڭعايىڭا، ءوزىڭ جەتكەن تۇرعىعا بەيىمدەسەڭ، ءجون. ونەگە كورسەت، ۇلگى سال، تاپتاپ تۇرىپ ءتۇسىندىر. بويعا سىڭگەن ادەت قالا ما، قىلەكەڭ اۋىل باسقارىپ تۇرعاندا دا «جاتتاپ ايتقان مىڭ سوزىنەن اكىمنىڭ، جۇرەكجاردى ءبىر ءسوزى ارتىق اقىننىڭ» دەپ، قالامنان قول ءۇزىپ كورگەن ەمەس. سول جازعاندارىنىڭ قاي-قايسىسىن دا حالىق قيالىن ۇشتاۋ نيەتىنەن تۋعان، وپىرىلىپ تۇسكەن جارتاستاي كەسەك-كەسەك وي، سونى دەرەكتەر شاربىداي شىرماپ جاتادى. دەنى – ەڭبەك ەتۋدى وسيەتتەگەن ءسوز. باۋكەڭنىڭ «ارقانداي شىعارمانىڭ وزەگىندە اعارتۋشىلىق وي جاتادى» دەگەن ورەلى ءسوزى قۇددى ءونبىرىنشى اۋىلدىڭ ۆولتەرىنە قاراتا ايتىلعانداي. مىنا ءبىر ماقالا. ءوزى اۋداندىق كەڭەستىڭ دەپۋتاتى بولىپ جۇرگەندە، دامبى، ماحامبەت، ەسبول، سارايشىق كەنتتەرىندەگى ناۋبايحانالاردى ارالاعان ساپارىنان ءسوز شىعارىپتى. «ءىس مۇددەسىن ويلاعاندا: دەپۋتات وي تولعايدى» دەيتىن ساتسىزدەۋ ات تاعىنعان، ءارى نەگىزگى اتى مەن «پودزاگتە» ءسوز قايتالانىپ تۇر. مەن رەداكتور بولسام، «تاۆتولوگيا» دەپ سول قولمەن سويداقتاتار ەدىم. ال اۋداندىقتاعىلار ولاي ەتپەگەن، ساۋىرىنان ءبىر سالىپ، تەرىمگە سو كۇيىنشە قويا بەرگەن. وسىلاي دەپ ماقالانى وقۋعا كىجىنىپ كىرىسىپ ەدىم، شامالىدان سوڭ الگى اشۋىمدى ۇمىتىپ كەتىپپىن. تاقىرىبى قانشالىقتى ناشار بولسا، ماعىناسى سونشالىقتى كۇشتى ەكەن («جاقسى ماتەريالعا ناشار ات بەرمە، وقىرمانىڭنىڭ دەسىن تۇسىرەسىڭ» دەگەن وسى). مازمۇندىلىعى، ۇتقىر جيناقىلىعى، ەموتسيونالدىق جاعى ءوزارا تەڭدەي قابىسقان. بىلايشا ايتقاندا، نان تۋرالى قاراسوزبەن جازىلعان داستان. «نانسىز ءومىر جوق»، «نان بولسا – ءان بولادى»، «نان اتاسى ءدان، بالام» دەپ كەلەتىن ناقىلداردىڭ تەرەڭ ءمانىن كاسىپ يەلەرى – ناۋبايلاردىڭ كۇندەلىكتى تىرلىگىن سۋرەتتەۋ ارقىلى ادەمى اشاتىندىقتان، وسى تاقىرىپتاعى شالقىمالاردان سوناعۇرلىم ارتىق شىعىپ تۇر. وسى ءبىر ەڭبەكتەرى ىلعي دا ەلەۋسىز قالاتىن قادىرلى ماماندىقتىڭ بىلايعى جۇرت بىلە بەرمەيتىن قىر-سىرىن العا جايا كەلىپ، پروبلەما كوتەرەدى – قازىر جۇرت باياعى ديىرمەن سالۋ، ۇن تارتۋ كاسىبىنەن قول ۇزە باستاعانىن قالام ۇشىنا الادى. ءسويتىپ، الىپساتارعا جەم بولۋدامىز دەيدى. ۇلكەن ناۋبايحانالاردا كوپ ءۇشىن پىسىرىلگەن قالاشتاردىڭ ساپاسى مەن تاعامدىق قۇندىلىعى ويداعىداي بولا بەرمەيتىنىن، مۇنىڭ ءوزى ادام دەنساۋلىعىنا زيان ەكەنىن نىعىرتا ايتادى. اۆتور بارىنشا پەرفەكتسيونيست. مىنا ەجەلەۋىن قاراڭىز: «ادام ورگانيزمىنە قاجەتتى كومپونەنتتەر تەك قانا نان جانە ودان جاسالعان ونىمدەردە بولادى. نانعا داستارقان ءمازىرىنىڭ كالوريالىق ۇلەسىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى تيەدى. ناننىڭ قۇرامىندا 5-8 پروتسەنت ءنار ۋىزدارى (بەلوكتار), 0,8-1,6 پروتسەنت ماي، 44-56 پروتسەنت كومىرسۋتەگى (ۋگلەۆودتار), ۆيتاميندەردىڭ ۆ توبى مەن س، ە جانە رر ۆيتاميندەرى، فوسفور، ناتري، كالي، كالتسي سياقتى مينەرالدىق زاتتار بار. بۇنىڭ ءوزى ادام ءۇشىن ەڭ اسىل تاعام ەكەنى ايدان انىق».

بۇگىنگىنىڭ وقىرمانى ءۇشىن قالاعان ۋاقىتىندا ينتەرنەتتەن ساۋىپ الۋعا بولاتىن مالىمەتتەردى وسىنشالىق ەجەلەپ ءتۇسىندىرۋدىڭ جانە سولاردى قازىپ ايتام دەپ قاجىپ قالۋدىڭ ەش قاجەتى جوقتاي كورىنۋى مۇمكىن. ال ول كەزدە بۇل كەرەك ەدى، ونىڭ ۇستىنە الگى ىڭعاي قىلىشبايدىڭ سوناۋ مونشا جايىندا جازعانىنا وزەك بولىپ ورىلگەن، ءتۇبى الاشتىق «ءتانى ساۋدىڭ – جانى ساۋ» قاعيداتى سەكىلدى ونىڭ ومىرلىك كرەدوسىنا – اعارتۋشىلىق داعاسىنا (ميسسياسىنا) كىرەتىن. بۇل ىڭعاي، وسى ماشىق ءتىپتى ومىرىمىزگە ينتەرنەت دەندەپ ەنگەن كەيىنگى ۋاقىتتا جازعاندارىنان دا جىرتىس بەرىپ جاتادى – 2005 جىلى قالامىنان قورىتىلعان «اۋا رايىن بولجاي ءبىل» دەيتىن ماقالانى وقىساڭىز، وسىعان كوزىڭىز انىق جەتەدى. اۆتور گۋگل-مۋگلىڭە قارامايدى، قالامى باياعى 20-30-شى جىلدارداعى حالەلدەرشە كوستەڭدەيدى. پا، شىركىن، جازعىش ادام جازعان ەكەن دە، ايتپەسە اتجالمان فوبوس تۇرعاندا بۇگىنگى وقىرمانعا يت بولىپ اي قاراپ، جۇلدىز ساناپ، ەرتەڭگى ياكي ءبىر ايدان كەيىن بولاتىن كۇن رايىن بولجامداۋدىڭ نە قاجەتى بار دەپ تاڭىرقايسىڭ، ا بىراق قىلەكەڭ ءۇشىن ول ماڭىزدى ەمەس، ول – اعارتۋشى، ول – حالەكەڭدەر موينىنا جۇكتەپ كەتكەن ميسسيانى ورنىنا كەلتىرۋشى. بولدى، ءبىتتى. سوسىن دا «جاڭا تۋعان ايعا ءمان بەر، اتاڭ قازاق سويتكەن» دەيدى، ودان ءارى ايدىڭ تىگىرەك تۋى، شالقاسىنان جاتۋى، شومىلۋى، ءولاراسى… سياقتى بىرقاتار استرونوميالىق جاعدايلاردىڭ باسىن اۋىرتادى. سونداعى ايتپاعى، كەيبىر حالىقتىق ۇعىمدارعا سۇيەنىپ، عىلىم بابىن ەسكەرمەي، اعات قورىتىندى جاساۋدان ساق بولۋ كەرەك ەكەندىگى. جاز ايلارىندا بولاتىن جاي ءتۇسۋ جايىنداعى ءداستۇرلى ۇعىمنىڭ دا قاتە جاعى بار دەيدى. «ەلدىڭ تۇسىنىگى بويىنشا جاي اق نە جالتىراعان نارسەگە تۇسەدى. بۇل – وتە قاتە تۇسىنىك. جاي دەگەنىمىز – شىن مانىسىنە كەلگەندە، ەكى بۇلتتىڭ اراسىنداعى ەلەكتر زاريادى. ول اق نارسەگە ەمەس، اعاشقا، سالت اتتى كىسىگە، جەكە جايىلعان مالعا، ياعني جەر بەتىندەگى وقشاۋ بيىگىرەك نارسەلەرگە كوبىرەك تۇسەدى. سوندىقتان نايزاعاي جارقىلداعان كەزدە دالاداعى بيىك اعاشتاردى، نە جىلقىنى، نە سيىردى پانالاماۋ كەرەك» دەپ ۇيرەتەدى. تاعى دا ولكەتانۋ ساباعىندا ءۇشىنشى كلاستىڭ وقۋشىلارىن ۇيرەتىپ تۇرعان ۋچيتەل سياقتى. ءباتىر-اۋ، امانگەلدى مەكتەبىنەن كەتكەنىنە پالەنباي جىل، سوندا بۇل جىگىتتىڭ ءوزى بۇل جاقتا دا، جۇرەگى حاميت اۋىلىندا قالىپ قويعان با دەيسىڭ، ال ەندى مىنا ءححى عاسىردىڭ زامانىندا كۇنى وتكەن مۇعالىمشە ءسوز ساپتاۋ، مۇعالىمشە تاپتاپ ۇيرەتۋ نەمەنە كەرەك دەپ، دەنساۋلىعىنا كۇدىكتەنەدى دە ەكەنسىڭ.

مەنىڭشە، وسىنىڭ ءوزى كەرەك نارسە. قازاق ءۇشىن مەكتەپتىك ماعىناداعى مۇعالىمدىك الاشتىق ساۋات اشۋ كۇن تارتىبىنەن تۇسە قويعان جوق. ادام بالاسى ناسۇكىر، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دا ءبىلىمى، ساناسى ىلگەرى كەتتى، ءتىپتى ولشەۋسىز ءوستى دەۋگە بولادى، بىراق حروموسوماسى وزگەرگەن جوق. مۇنىڭ ءوزى ادام پەندە ەجەلگى ۇڭگىرلىك قالپىنان ءالى الىسقا ۇزاي قويماعاندىعىن بىلدىرەدى.

قىلىشبايدىڭ «ەۋروپاداعى 20 كۇن» دەيتىن دۇنيەسى بار. گۇلبادان داۋلەتقىزى ەكەۋى حالىقارالىق كومپانيادا جۇمىس جاسايتىن مىڭ بولعىر قىزدارى سۆەتلانانىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قاي ءبىر جىلى ەۋروپانىڭ پاريج، ريم، ميلان، ۆەنەتسيا، كوما جانە سان-دوناتا قالالارىن ارالاپ قايتقاندارىنىڭ سوڭىندا جازىلىپ قالعان جولساپار وچەركى. ادەتتە مۇندايدا بىرەۋلەر (كوبىنەسە جامباستارىنا اقشا باتىپ، شەتەلدە كەكىرەلەپ قايتاتىن بايشىگەشتەر) «جامان جەگەنىن جازادىنىڭ» كەرىن كەلتىرىپ، ءىشىپ-جەگەنىن، شوپينگتەرىن تاپتىشتەيدى عوي، ال ءبىزدىڭ قىلەكەڭ بۇل جولى دا ءوزىنىڭ وسى زامانعا كەيدە ۇيلەسىپ، كەيدە ۇيلەسپەي جاتاتىن قالامگەرلىك كرەدوسىنا گۇلبادانعا ادالدىعىن ساقتاعانداي ادالدىعىن ساقتاعان.

البەتتە، ەۋروپاعا ءبىرىنشى بارعان قازاق قىلىش ەمەس. قازەكەڭ العاش باشقۇرت كاۆالەرياسىنىڭ قاتارىندا سوناۋ ونسەگىزىنشى عاسىردا-اق بەرليندى الىسقان. سوسىن پاريجگە ساداعىن كەزەنە كىرگەن. سوسىن بۇل جەرلەردى ەلاۋعان ەميگرانتتارىمىز پانالاعان. قازىر عوي اتاسىنىڭ باسى جاتقان جەردەن كوپ ۇزامايتىن قازاقتىڭ شەتكە قوپارىلا كەتىپ جاتقانى، سوعان وراي اتا-بابامىز «اقىل الساڭ فرانكستاننان ال» دەپ كەتكەن كونە فرانكتەر مەن گاللدار مەكەنىن كورمەگەن كىسىنىڭ تۋدىم، دۇنيەنى كوردىم دەگەنى بەكەر ەكەن دەيتىن تۇسىنىك بىزدە سوڭعى جىلدارى بەرىك قالىپتاسا باستادى. نەشە ءميللات ەلدى كورۋ كوزى قاراقتى ادامدى ءوز ولكەسىن كوبىرەك بىلۋگە، ونىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ جايىندا ويلاۋعا باستايتىن سياقتى. سونىڭ ىشىندە باتىستىڭ سىرىنا قانىعىپ، ءپىسۋلى استاي دايار ونەرىنە يە بولۋ، تامىرىنان اجىراماي الەم مادەنيەتىن مەڭگەرۋ كەشەگى ءجاديدشىل الاشتىقتاردان قالعان مۇرات ەدى ءام ەۋروپا مادەنيەتىنىڭ بار اسىلى – رۋح سىنى قازاققا اباي تاڭداعان جول-تىن. وسىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا قىلىشبايدىڭ جولجازباسىنا وبەكتيۆتى تۇردە قابىسۋى مۇمكىن، سول سياقتى اۆتور وسىنى ادەيى مۇرات ەتتى دەسەك تە قاتەلەسۋىمىز مۇمكىن. سەبەبى، قىلەكەڭ مۇندا وزدەرى بارعان، كورگەن جەرلەردەگى مادەنيەت جادىگەرلىكتەرىن عانا اۋەزە ەتەدى عوي. ءتىپتى قىلىشبايدان كەيىن سولاردى ادەيىلەپ ساپارلاپ كورۋدىڭ قاجەتى دە بولماي قالادى دەۋگە اۋىز بارادى. ءبىر كۇنى سارا اجەيگە نەمەرەلەرى سكايپتى اكەپ كورسەتسە كەرەك. «قالاي، اجە، ۇنادى ما؟» دەسە، كەيۋانا «ۇناعاندا قانداي، بۇتكىل اعايىن-تۋما ءبىر جەرگە جيىلىپ كەلىپ تۇر، بىراق اس ازىرلەپ، داستارقان جايىپ اۋرە بولمايسىڭ، راحات» دەيتىن كورىنەدى. سول ايتقانداي، قىلىشتان كەيىن ەۋروپانى قيالمەن سىدىرىپ، سانامەن تەربەلىپ قايتقانداي بولاسىڭ. تۇك شىعىن جوق. راحات. ا ەششە رۋحاني ازىق الاسىڭ. ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ ۇلى مادەنيەت جاساۋشى مەملەكەتتەر ەكەندىگى، ولاردىڭ ۇزىن تاريحىنىڭ ءونبويىندا باسقا نارسە ەمەس، مادەنيەت قانا وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇلتتىڭ رۋحاني تاجىريبەسىن بەرىپ كەلە جاتقانى، حالىقتىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعانى، ەۋروپالىقتاردىڭ الەمگە ىقپال جۇرگىزۋىن دە كوبىنە-كوپ وسى مادەنيەت بەلگىلەپ بەرىپ وتىرعانى كوكىرەگىڭە حاتتاي بولىپ جازىلىپ قالادى. ەۋروپا – اۋماق ەمەس. ەۋروپا – باس پەن قول. باس ويلايدى، قول جاسايدى.

بۇل مەنىڭ اقىل زەرەگىم شىعارعان قورىتىندى ەمەس. «نورمالنىي» وقىرمان قىلىشتىڭ 16 بەتتەن تۇراتىن مادەنيەتتانۋشىلىق وچەركىن وقىپ شىققاننان كەيىن تۇيىندەلەتىن ءتۇيىن. قاسقاڭ سىزگە ون التى بەت بويى تەگىن گيد بولىپ، سەرۋەنباسىلىق قىزمەت كورسەتەدى. قۇداي-اۋ، وسى ءتاپتىشتىڭ نە كەرەگى بار، بارسام، اقىسىنا وزدەرى-اق الىپ جۇرەدى عوي دەيسىڭ، ا بىراق اۆتورعا ءسىزدىڭ بۇل پراگماتتىق ويىڭىز ەسەپ ەمەس، سەبەبى وعان ساحناداعى ارتيست سياقتى ناتيجەدەن گورى ۇدەرىس-پروتسەسس ماڭىزدىراق، پەرفورمانس قىمباتتىراق. ەندى شە، مۇعالىم ەۋروپادا دا مۇعالىم، اعارتۋشى، پاريجدە دە اعارتۋشى. ميلانداعى لا-سكالا تەاترى، كاستەللو سفورتسەزو قامالى ورنالاسقان دۋوما الاڭىمەن تانىستىرعاننىڭ سوڭىندا الگى اتاقتى تەاترعا ءۇش-ءتورت اي بۇرىن ينتەرنەت ارقىلى بيلەت الىپ قويماساڭ كىرە الماي كەتەتىنىڭدى جانە تەاتر زالىندا فوتوعا تۇسىرۋگە بولمايتىنىن ەسكەرتەدى. پاريجدە دە سولاي، بارلىق جەرگە الدىن الا ساتىلعان بيلەتپەن عانا كىرە الاسىز جانە باعاسى ۋداي بولىپ كەلەتىنىنە دايىن بولىپ بارىڭىز. «پاريجدە L Open Tour اتالاتىن ومنيبۋسقا وتىرىپ، قالانى توپپەن ارالاپ شىققانىڭ ماقۇل، ون ەكى باعداردىڭ ىشىنەن مىندەتتى تۇردە كورۋىڭ كەرەك تابارىك جەرلەردى تاڭداي ءبىل» دەپ نۇقىپ كورسەتەدى. ودان ءارى وسى ەڭ كەرەك مارشرۋتتىڭ بويىندا جاتقان وپەرا تەاترى، نوتر-دام عيباداتحاناسى، لۋۆر مۋزەيىنىڭ، سالتانات اركاسىنىڭ، يتالياداعى ۆاتيكاننىڭ، سيكستيندىك كاپەللا گالەرەياسىنىڭ، ۆاتيكان پيناكوتەكاسىنىڭ، يمپەراتور فورۋمىنىڭ، ونداعى كوليزەيدىڭ، كاپيتوليدىڭ، ۆيا دەم – كورسو كوشەسىنىڭ، ناۆونا الاڭىنىڭ، ماسسيمو سارايىنىڭ، تەرميني ۆوكزالىنىڭ سىرتى، ءىشى، قۇرىلىستارىنىڭ تاريحى، ساۋلەتتىك ەرەكشەلىكتەرى، ەكسپوزيتسيالارى تاپتىشتەلەدى. ءبىر عاجابى، اشەيىندە دۇنيە شىركىننىڭ بەتىنە قارامايتىن تۋا سالقام قىلەكەڭ مىنا جەرگە كەلگەندە سونداي جاھاتكەر، ۇسىناقتى. «بولاشاقتا ءدام تارتىپ، وسى جەرلەرگە بارىپ تا قالارسىز» دەي وتىرىپ، مىنالاردى ەجىكتەيدى: الدىمەن اعىلشىنشا ءبىرىنشى كەزەكتە كەلەتىن قاراپايىم بىرنەشە ءسوزدى ۇيرەنىپ الىڭىز; سوسىن تولقۇجاتىڭىز بەن اقشاڭىزعا اباي بولىڭىز، باسقاسى ەشتەڭە ەمەس، بۇل ەكەۋى بولماسا جات جەردە قيىنشىلىققا ۇشىرايسىز; ۇشىنشىدەن، ەشۋاقىتتا جالعىز جۇرمە، ەڭ بولماسا الدىڭدا كەتىپ بارا جاتقان توپقا قوسىلا كەت; ەڭ سوڭىندا ايتارى، توسىننان سىي ۇسىنعان بىرەۋلەر بولسا، ءتىپتى دە نازار بولمە، سوزدەرىنە تۇسىنبەگەن بولىپ باسا بەر، اسىرەسە قارا ناسىلدىلەردەن اۋلاق ءجۇر (قانشا ايتقانمەن، كەزىندە بوتسۆانا، زيمبابۆەمەن جۇمىس ىستەپ قالعانى بار عوي). وسىلاي-وسىلاي ۇزىننان ۇزاق كەتە بەرەدى. بەيشارا قاعاز-اي دەيسىڭ، سويتە تۇرا وقيسىڭ، جادقا الاسىڭ، سەبەبى جولنۇسقاما، جولباسشى قاعازداردا بۇلاردىڭ بىرەۋى دە ايتىلمايدى. تانىمايتىن اقىلشىڭ، ءتىپتى سىرلاسىڭ، ءومىردىڭ اششى ساباعىنداي شىندىقتى جازۋمەن كەلە جاتقان قىلىشباي اعارتۋشى عانا ايتادى مۇنىڭ ءبارىن. وسىنىڭ ءبارى نە ءۇشىن كەرەك؟ الەم بىزگە ناداندارعا قاراعانداي قاراماۋى ءۇشىن ءبىلىم-تانىم، تالعام-تۇششىم كوكجيەگىمىزدى كەڭەيتىپ، ۇنەمى وزدىگىمىزدەن ۇيرەنۋ ارقىلى ءوزىمىزدى-ءوزىمىز تايىزدان تەرەڭگە، ەتەكتەن اسقارعا الىپ شىعۋ ءۇشىن كەرەك.

قىلەكەڭ ەۋروپا ساپارىنىڭ حيكاياسىن اتىراۋ قالاسىندا وتىرىپ بەزبەندەگەن. بيوگرافتارىنىڭ انىقتاۋىنشا، ول سودان بىرقاتار جىل بۇرىن، ياعني 1995 جىلدىڭ جازىندا وبلىس ورتالىعىنا قونىس اۋدارىپتى. «باقا ءوزىنىڭ كولىندە» دەپ، اسىق ويناعان ءتول مەكەنىندە بالا-شاعانىڭ تىلەۋىن تىلەپ وتىرا بەرسە دە بولار ەدى. ەشكىمنەن سورلى ەمەس-ءتى. دەگەنمەن، تاعدىردىڭ تۋعان جەرگە بايلانۋى ءدال تۋعان اۋىلىڭا قارماقتالۋ دەگەن ءسوز ەمەس – الىسىراق ءجۇرىپ تە، قاي شارۋانىڭ دا «ءبىر قۇلاق سۋىن» تۋعان جەرگە قاراي بۇرۋعا بولادى. ءومىردىڭ پروبلەمالارىنان باسىلىپ قالار ۇيابەرىگىڭ استە قىلىشباي ەمەس، سوندا دا وسى تۇستا ول ءبىر سارىندى توماعا-تۇيىق ءومىر كەشىرۋ ءوز قابىلەتىن توساڭسىتا باستاعانىن، قايتسە دە ءبىر كوڭىلدىڭ ىشىنە ەكى تالاپ سىيمايتىنىن سەزدى مە ەكەن. قابىلەتى بار جانعا ناعىز جازاتىن كەز – جاس كەزى، ال سول شاقتار ءومىر كوشىمەن بىرگە ءىلبىپ، ۇزاپ بارادى. ون ۇشىندە جازۋ ايىقپاس اۋرۋىنا، دەرتىنە اينالعان، سودان بەرى جازا الماي تۇرا المايتىن جامپوز ءۇشىن بۇل ءوزى ءبىر جاتقان تراگەديا. سونان سوڭ بىلگەنىن كىمگە ۇيرەتەرىن، بىلمەگەنىن كىمنەن سۇرارىن بىلمەي داعدارار ساتتەر دە بولادى ادام ومىرىندە. الدە ەلگە قالام ونەرىمەن قىزمەت قىلىپ، اق قاعاز بەن قارا سيانى ەرمەك ەتكىسى كەلدى مە؟ الدە «قارا قازان، سارى بالانىڭ» قامى...

قالاي بولعاندا دا سول جىلداردىڭ ار جاق، بەر جاعىندا قىلىش قالاداعى گازەتتەردىڭ، مەكتەپ-كوللەدجدەردىڭ كوشىن تۇزەستى، حالەل دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتى زاڭ جانە گۋمانيتارلىق فاكۋلتەتتەرىنىڭ دەكانى بولدى. سوندا ءجۇرىپ، «قازاقستاننىڭ باتىس ولكەسىندەگى ءباسپاسوز تاريحى. 1917-1940 جىلدار» دەگەن اتپەن كانديداتتىق عىلىمي ديسسەرتاتسيا تاقىرىبىن بەكىتتىردى. بۇل 2004 جىل ەدى.

قىلىشباي جايىنداعى وسى ءبىر قولدان كەلگەن قوراش دۇنيەمدى وقىعان بازبىرەۋلەر «جۋرناليست جۋرناليست تۋرالى جازسا، قايتسە دە بىردەڭەنى قوسىپ جىبەرەدى» ءراۋىشتى كەكەسىنمەن اششى جىميۋى، بالكىم ءتىپتى «وسىنشاما ءولىپ-ءوشىپ ۇلىقتايتىنداي سونشاما نە ءبىتىرىپ ەدى؟» دەۋى مۇمكىن. وسىنى كولدەنەڭ قىستىرىلار كەرگىمە كەراۋىز سۇراق دەپ ەمەس، زاڭدى نارسەدەي قابىلداپ، ىشتە قۇلتا قادىرماس ءۇشىن ارىدەن باستاپ ايتايىق.

ىلگەرىدە قىلىشباي سۇندەتۇلىنىڭ قانى دا، جانى دا اعارتۋشى ەكەندىگىن شامامىز كەلگەنشە دالەلدەگەن بولدىق. بۇل رەتتە باسىن بىردەن اشىپ ايتار جاعداي – ونىڭ وسى ءبىر ازاماتتىق اجارى مەن شىعارماشىلىق ايرىقشا سيپاتىنا سول اعارتۋشىلىق ءداۋىر جادىعاتتارىمەن تىكەلەي اينالىسۋى سەبەپ بولدى دەگەننەن گورى، الگى عىلىمي تاقىرىپتى تاڭداۋىنا ءوز باسىنىڭ ءتۋابىتتى ۇزدىك اعارتۋشىلىق قاسيەتى سەبەپ بولعان دەۋ ءجون. الايدا سونىڭ وزىندە دە، ءتىپتى بازالىق ءبىلىمى بويىنشا تاريحشى بولا تۇرا، قىلىشباي تاريحشىلىققا، تاريحي تاقىرىپقا قول ارتۋعا اششى تەرىن توگىپ ۇزاق دايىندالدى دەي الماس ەدىك. تاريح دەگەن ءبىر ۇيالشاق، بۇلدانشاق قىز بالا سياقتى عوي، قاشان ءوزىڭ جاقىنداپ، بيگە شاقىرمايىنشا ورنىنان قوزعالا قويمايدى. ۇندەمەس ويناۋدى عانا بىلەدى. ەكىنشىدەن، اتىراۋ – قازىلماعان بايلىعىنان جازىلماعان تاريحى كوپ ولكە. بۇعان راحاڭ (راحىمجان وتارباەۆ) اشىنىپ ايتىپ كەتكەندەي، «ادامى كوپ، كىسىسى ازداۋ»، ياعني قازاقى قايماعى بۇزىلماي،  ۇزاعىراق تۇرىپ قالعان وڭىردە تاريح عىلىمى بويىنشا مامان عالىمدار دايارلاۋ جاعى دا ءبىر اياعىنان مىقتاپ اقسايتىنىن قوسىڭىز. كوك دونەن كوڭىلمەن عالىم اتانعاندار وزگە ايماقتارعا قاراعاندا باسى مولىراق بولعاننان با ەكەن، مۇندا «عالىم كوپ، جاڭالىق كانە؟» دەيتىن سۇراق كوبىرەك قويىلاتىن. سودان دا اشىلماي جاتقان ارالداي 30-40-شى جىلدار ءباسپاسوزىن زەرتتەۋدىڭ تاۋقىمەتتى مىندەتى ءبىر قىلىشبايدىڭ ەڭسەسىنە ارتىلعان. البەتتە، ول وسى تاقىرىپتىڭ العاش توڭىن ويىپ، تىڭنان تۇرەن سالدى دەۋ ارتىقتاۋ بولار، دەيتۇرساق تا، الىنىپ وتىرعان ماسەلە بويىنشا بۇتكىل باتىس قازاقستان ولكەسىن تۇتاستىرىپ زەرتتەۋ جۇرگىزگەن، جۇيەگە تۇسىرگەن العاشقى ىزدەنۋشى سۇندەتۇلى بولدى دەسەك، اداسا قويار ما ەكەنبىز؟!

جانە ءبىر ەسكەرەتىن جاعداي – قانشا جەردەن «مۇنايلى استانا» دەپ دابىرايتساق تا اتىراۋ ءبارىبىر پروۆينتسيالىق قالا، مۇندا عىلىمي ورتادان، كىتاپ-گازەت كوزدەرىنەن جىراقتا، ءوز بىلىك-بىلىمىڭە، ينتۋيتسياعا عانا سۇيەنە وتىرىپ كەڭ كولەمدى زەرتتەمە جۇرگىزە المايسىڭ. مۇراعاتتىق ىزدەنىستەردى، جالپى ارحيۆتىك ەۆريستيكانى جازبا دەرەكتەردىڭ دەنى قازاقستان قالالارىندا بولۋى ودان ءارى قيىنداتا تۇسەدى. ونىڭ دا بىرقاتارى شومبال قارا قۇلىپتىڭ استىندا جاتىر. سونان سوڭ 30-شى جىلدار گازەتتەرى قازىرگىدەي جەتىسىنە ءبىر شىعىپ تۇرماعان، ۇزدىك-سوزدىق، ءارتۇرلى مەرزىمدە جارىق كورگەن، ال مۇنىڭ ءوزى يندەكستەۋ ءىسىن قيىنداتادى. ەڭ باستىسى قارىپ پروبلەماسى: قازاق تىلىندەگى باسىلىمدار 1929 جىلعا دەيىن اراب قارپىندە، ال 1929–1940-شى جىلدار ارالىعىندا لاتىنشا شىققاندىقتان، زەرتتەۋشى بۇل الىپبيلەردى ءبىلۋى كەرەك. كوزى كومىلىپ قالعان بۇلاقتاردى ارشۋداعى جانە ءبىر ۇلكەن قيىندىق – گازەت تىكپەلەرىنىڭ جاعدايى. كىتاپحانالارمەن قاتار ارحيۆتەردە ساقتاۋلى ولار ءالى تسيفرلانباعان، ەلەكتروندىق نۇسقالارى جاسالماعان، شەتتەرى تىشقان قيعانداي جىرىم-جىرىم بولىپ، كارى قويدىڭ تىسىندەي سارعايعان تىكپەلەر بوياۋى كوشىڭكىرەپ، تەمەكىنىڭ جۇقا قاعازىنا باسىلعاندىقتان ىدىراپ كەتكەلى تۇر: جىبەكتەن ىزعان قاعاز عانا مىڭ جىلعا كەتەدى، ورگانيكالىق قاعازدىڭ عۇمىرى ۇزاسا ءجۇز ەلۋ جىل، ودان ءارى ۇگىتىلىپ، توزاڭعا اينالا باستايدى، ال مىنا باسىلىمدارعا قىلىشباي ىسكە كىرىسكەن جىلدارى جەتپىس-سەكسەن جىل بولىپ قالعان-دى. بەتتەرىنە ۋداي اششى شاڭ تۇرعان، شاڭ ەمەس-اۋ، توزاڭ، توزاڭ-اۋ ەمەس-اۋ تازا ميكروب – تاماقتىڭ باسپا اۋرۋىنىڭ ۇياسى. وسى ميكروب-توزاڭعا كومىلىپ وتىرىپ، ءار جولدى مارجان سۇزگەندەي جيناستىرىپ، مۇراعاتشىلاردىڭ ءزىل قاباق ءتارتىپ، سەكەمشىل ايباتىمەن ايقاسىپ ءجۇرىپ، ءتورت كوز اتانىپ، شىراعىن جاساۋراتىپ، تال تۇستە ادام ىزدەگەن ديوگەنشە سونىڭ ءبارىن جيىستىرىپ كەلە، قىلىشباي اۋەلى باتىس ولكەدەگى مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ جالپى ءتىزىمىن، سوسىن يندەكسىن جاساعاندا، سىزگە وتىرىك، ماعان شىن، زەرتتەۋشىنىڭ ءوزى «جالپىلاما كورسەتكىش» دەپ اتاعان الگى يندەكس 93 اتاۋلى باسىلىمدى قۇرادى («دالدىلىك كاتەگورياسى» ادام ولتىرگەندەي). سولاردىڭ كوبىن ول تاپقان، كيريللگە كوشىرگەن، تالداعان، تامسانعان. سوندا دەيمىن-اۋ، ءبىر ادام اينالدىرعان ءتورت جىلدا (تاقىرىبىن 2004 جىلى بەكىتكەن قىلىش تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن جازىلعان ديسسەرتاتسياسىن 2008 جىلى قورعادى) تاۋ تۇرعىزعانداي سونشا ەڭبەكتى اتقارا الۋى مۇمكىن بە (كەزىندە ءباسپاسوز تاريحىمەن اينالىسقان مەن ءبىر عانا «قازاقستان» گازەتىن ونشاقتى جىل زەرتتەگەنىم بار-دى)? بىردە وسى كۇدىككە تولى سۇراعىمدى كەيىپكەرىمنىڭ وزىنە قويدىم.

– قاتەلەسەسىز، قاتتى قاتەلەسەسىز! – دەدى ول باربيعان سۇق ساۋساعىن مەنىڭ شي تۇبىندەگى تىشقاننىڭ كوزىندەي جىلتىراعان كوزدەرىمنىڭ الدىندا شوشاڭداتىپ. – مەن بۇل ءىستى 1985 جىلى، ماسكەۋدە جۇرگەنىمدە، سونداعى ارحيۆ-كىتاپحانالاردان باستاعام. – سوسىن ساۋساقتارىن بۇگىپ ساناي باستادى. – ارتىق-كەمى جوق جيىرما ءۇش جىل ءومىرىمدى سارپ ەتكەن ەكەنمىن. ول جىلى تۋعان بالالار قازىر ءۇيلى-باراندى…

بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، مۇندا اتىراۋلىق بەلگىلى ولكەتانۋشى ماقسوت جولجانوۆتىڭ دا ەسەلى ەڭبەگى بار ەكەنىن ايتۋ ءجون. ءوز باسىم مارقۇمدى قالەكەڭ (قالتاي مۇحامەدجانوۆ) ايتقان «اكادەميانىڭ قالبىرعا سالىپ تاستاعان شاباقتارىنان» الدەقايدا جوعارى قويۋشى ەدىم، قازىر دە سولاي. قىلىش ماكەڭمەن كورشى تۇرعان، ەكەۋى اقتان كەتىرىڭكىرەپ وتىرىپ، ماتەريال الماسقان. ا بىراق دەنىن ءوزى ماسكەۋدى، پەتەربوردى، ورىنبوردى، استراحاندى، ساراتوۆتى، سامارانى، سول-يلەتسكىنى، ورالدى، اقتوبەنى، اقتاۋدى، قىزىلوردانى، شىمكەنتتى اياقتاي ارالاپ، سولارداعى ارحيۆ-كىتاپحانالاردان تاپقان. ءىز كەسكەن عىلىمي قاينارلارى 18 ارحيۆ-كىتاپحانانى قۇرايدى. ءسويتىپ، قىلىشتىڭ بۇل تاريحي دەرەك-قۇجاتتاردى تابۋىنىڭ ءوزى ءبىر تاريح بولىپ شىعادى. جيىرما جىلعى تەنتىرەۋدىڭ جاي-جاپسارى ونىڭ قارا قابىرعاسىنىڭ استىندا. ءىشىن ساقارداي قايناتقان تالاي اڭگىمەنى وزىمەن بىرگە اكەتەتىن شىعار. ءبىزدىڭ ەستىگەنىمىز شەت-شەپىرى – اڭىزعا بەرگىسىز ءبىر ءتامسىل.

ءبىر كۇنى ەرلى-زايىپتى ەكەۋى قوناققا باراتىن بولىپ، گۇلبادان الدىمەن شىعىپ كەتەدى دە، كيىنەمىن دەپ قالىپ قويعان كۇيەۋىن سىرتتا كۇتىپ تۇردى دەيدى. قىلىشەكەڭ ۇزاق كۇتتىرىپ، قارا پەنجەك، اق كويلەك، كۇرەڭقوڭىر «بابوچكامەن» لىپ ەتىپ شىعا كەلدى.

– ە، بۇگىن كۇن سۋىق، تومەن جاعىڭدى جىلى ۇستاپ جۇرگەنىڭ دۇرىس بولدى، – دەيدى جار-قوساعى.

قىلىش ايران-اسىر.

– بۇل نە دەگەن عالامات تۇيسىك؟! نە دەگەن دەدۋكتسيالىق ويلاۋ جۇيەسى دەسەيشى. شەرلوك حولميت-سيمەنونيت! مەنىڭ بۇگىن جىلى كيىنىپ شىققانىمدى قانداي عانا تاسىلمەن انىقتاي قويدىڭ ەكەن، گۇلبادانجان؟!

– قاسقا-اۋ، كوشەگە كالسونمەن شىعىپ تۇرسىڭ عوي...

ءبىر تەلەحاباردا ايتىلاتىنداي، سولاي دەيىك، سولاي بولعانىنا سەنەيىك. قىلەكەڭ ەسىك الدىنا ەركەكتىك ارتىقشىلىعىن كورسەتىپ اتىپ شىقتى ما، جوق پا، ونى انىق بىلمەيمىز. دوستىق ءازىل بولىپ قالۋى دا ابدەن مۇمكىن، بىراق وبەكتيۆتى تۇردە سونداي-سونداي حيكايانىڭ ورىن الۋ مۇمكىندىگىنە ءوز باسىم قۇلاي سەنەمىن. نەگە دەيسىز عوي؟!

اعارتۋ داۋىرىندە تاريحشىلاردىڭ ەكى ءتۇرى بولعان ەكەن. ءبىرى – شالبارىن سۇيرەتىپ ءجۇرىپ فيلوسوفيا سوعاتىن تاريحشىلار. ەكىنشىسى – تىكەلەي دەرەككوزدەرمەن جۇمىس ىستەيتىن «انتيكۆار» تاريحشىلار. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا الدىڭعىلارىن كوبىنشە «ارحيۆتىك اقپاراتتىڭ اكادەميالىق پايدالانۋشىلارى» دەپ ايدارلايدى. «انتيكۆارلار» ءوز اتتارىمەن قالعان.

ءبىزدىڭ قىلىش سوڭعى توپقا جاتادى جانە سونىڭ سيرەك كەزدەسەتىن «جۇرگەلەڭ» دەيتىن سورتىنان. ياعني قوراشىلداۋ، كابينەتشىلدەۋ مەنىڭ دە، وتىرعان ورنىنان تاپجىلمايتىن شويىن قۇيرىق اققالي قابيجانۇلىنىڭ دا تاپ انتيپودى. اقاڭ قوزىعاداي دەنەسىن قازديتىڭقىراپ، الدىنداعى قۇجاتقا شۇقشيىپ، تەلمىرە قادالىپ وتىرعاندا «اياعىنىڭ جەلى بار، الىنباي جۇرگەن تەرى بار» قىلەكەڭ ورتالىق ارحيۆتەن شىعىپ، ۇلتتىق كىتاپحاناداعى تولقىنعا زىمىراپ وتىرىپ الدەنەشە مارتە بارىپ كەلەدى. «مىنا قالپىمەن تاعى ءبىر جيىرما جىلداي جۇرەتىن شىعار» دەيسىڭ.

قاتەلەستىڭىز. قىلىشباي قولىنا العان شارۋاسىن ءىس قىلىپ شىعارماسا قىلىشباي بولا ما – ءسىز بەن ءبىز جازعانىمىزدى قايتا-قايتا ۇلتارىپ، سوزباقتاپ، قالىپ العان اياڭ جۇرىسپەن جۇرگەنىمىزدە، ول قاشانداعىداي جازارىن توگىپ-توگىپ، مارجانداي توگىلتىپ تەز جازدى جانە ۇزاتپاي قورعاپ تا الدى. ناتيجە كۇتكەندەگىدەي – «قازاقستاننىڭ باتىس ولكەسىندەگى ءباسپاسوزدىڭ تاريحى» دەيتىن قالىڭ مونوگرافيا (استانا: فوليانت، 2016). مۇنىڭ تۇزەتىلىپ، كەڭەيتىلىپ، سەگمەنتتەلىپ، ءار جىلدارى جارىق كورگەن ۆاريانتتارى: «وردادان قانات قاققان ۇنپاراقتار» (ورال، 2008), «مەرزىمدى ءباسپاسوز – دەرەكتەر كوزى» (الماتى: كيە، 2009), «ءباسپاسوز تاريحى – ەل تاريحى» (الماتى: كيە، 2009), «اتىراۋ ءباسپاسوزىنىڭ تاريحى. 1917-1955 ج.» (الماتى، 2014)   جانە «قاھارلى جىلدار شەجىرەسى. 1941-1945 ج.» (اتىراۋ-اقپارات، 2015).

قىسقاسى، قىلەكەڭ قازىردىڭ وزىندە سابەڭ ايتقانداي، «ءبىر ءوزى ءبىر بيبليوتەكا كىتاپ» بەرىپ وتىر. بۇل التى كىتاپتى بىرەۋ-مىرەۋ قازاق «مىجىما» دەگەن مايعا ەزىلگەن ىستىق نانعا دا تەڭەر. بىرىنەن ءبىرى كۇشىكتەپ، بىرىنەن ءبىرى بالالاپ جاتقانداي كورىنەتىندىكتەن. بىراق بۇل سىرت اسەر. ءبارى دە ءبىر تاڭبا قالىپتان شىققانداي بۇگىنگىنىڭ سۇرەڭسىز كوپ «كيتوبىنان» قىلىشباي ەڭبەكتەرىنىڭ ەرەكشەلىگى، ولار – بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتاعى جەلىلەس دۇنيەلەردىڭ تۇتاس جۇيەسىن تانىتادى. اربەردەسىن شىن عىلىمدى تۇلعالايتىن نارسەنىڭ ءبىرى دە وسى عوي. باسىن ءار جاعاعا ءبىر سوعۋ ەمەس. ەكىنشىدەن، سۇندەتۇلىنىڭ بۇل ەڭبەكتەرىن سىقيتىپ سىلتەمەلەر مەن «قۇجاتتارعا» تولتىرىپ تاستايتىن پروفاندىق نارسەلەردەن وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي ءۇش قاسيەت ايرىقشالاپ تۇرادى، ولار – ەرۋديتسيا، مالىمەتكوزدەرمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەۋ جانە زەرتتەۋشىنىڭ تۇيسىگى. جۇمىستىڭ ادىسنامالىق پرينتسيپتەرى رەتىندە جيىندىلىق، دەرەك جيناۋدىڭ تولىمدىلىعى، ولاردى تالداۋداعى ناقتىلىق، جيناقتاۋلارداعى وبەكتيۆتىلىك قاعيداتتارى الىنعان. رەفلەكسيۆتىلىك داعدىلار (مالىمەتتەردى جوسپارلى تۇردە وڭدەۋ، اقپاراتتى جيناۋ، رەتتەۋ، تالداۋ), جالپىقيسىندىق داعدىلار (جۇيەلەۋ، جىكتەۋ، تالداۋ جانە توپتاۋ) قولدانىلعان. زەرتتەمەلەردىڭ ايرىقشا قاسيەتى – داۋسىز ناقتىلانعان فاكتىلەر جانە سول دەرەك-فاكتىلەردى ماتتاقامدىقپەن بەرىك ۇستانۋ ءسوز بوپ وتىرعان دۇنيەلەردى بۇگىندە باتىستا قولدانىلىپ جۇرگەن ايقىنداما – «فاكتولوگيالىق پروزاعا» دا ءبىر تابان جاقىنداتىپ تۇرادى. قىلىشبايدىڭ ءستيلىن تازا عىلىمي ستيلگە جاتقىزۋ دا قيىن، بۇل – اۆتوردىڭ ەموتسياسىن، سيمپاتيالارى مەن انتيپاتيالارىن، ۇناتۋى مەن ۇناتپاۋىن ابدەن ءبىلدىرىپ تۇراتىن، دولاڭ ءتىلدى قۇرعاق اكادەميزمنەن ادا ءبىرتۇرلى ستيل. ناقتى دەرەك، ءدالدى فاكتىلەردى عىلىمي پرينتسيپتەرمەن وي تەزىنە سالىپ جازىپ وتىرعانىنىڭ وزىندە ءسوزى دە وزىنە لايىق دوڭگەلەنگەن قىلەكەڭ قالامىنان شەشەن ادامعا ءتان ءبىر شابىتتانۋدى سەزىنىپ، وت الىپ وتىراسىڭ. ءتىپتى ونىڭ جازعاندارىندا ءمىردىڭ وعىنداي بولىپ، ءبىر ىزدەن شىعىپ وتىراتىن سيۋجەت تارتىسى بايقالادى دەۋگە اۋزىم بارادى. باتىستا مۇنداي ارالىق دۇنيەنى «ينفورومان» دەپ اتايدى. بىزشە ايتقاندا، دايەكتەمە-رومان. اۆتورلارى كوبىنەسە جازۋشى، جۋرناليستەر بولىپ كەلەدى. مىسالى، بىزدە وسىنداي ينفوروماننىڭ جارقىن ۇلگىسىن جازۋشى انەس ساراي تانىتىپ ءجۇر. تاريحتى ادامنىڭ قاتىسىنان، وڭ-سولدان ايىرىپ، تۇلدىرلاپ تاستاۋ جانە تاريحي تانىم مەن ءبىلىمنىڭ اكتۋالدانۋىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋ ىسىندە پروبلەماعا اينالىپ وتىرعان قازىرگىدەي كەزدە تاريح عىلىمىنا ادامي ءوڭ بەرۋ، سول ارقىلى ونى قالىڭ جۇرتشىلىققا وقىتۋ قاي كەزدەگىدەن دە ماڭىزدى. سەبەبى، كەيبىر تاريحي فاكتىلەرمەن تانىسىپ، ولارعا باسقا تۇرعىدا تۇرىپ قاراعاننان كەيىن ءسىز ولارعا مىندەتتى تۇردە ءوز باعاڭىزدى بەرەتىن بولاسىز جانە مىنا دۇنيە تىرشىلىگىندەگى كوپتەگەن جايتتەرگە ەندى باسقا كوزبەن قاراي باستايسىز. ول ءۇشىن زەرتتەۋ، قازىردە كوپ قولدانىلاتىن ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءتىل-ستيل جاعىنان «قولجەتىمدى» بولماق كەرەك. دولاڭ تسەحتىق لەكسيكون ارالاستىرماي، ەكىنشى جاعىنان كوز قارىقتىرماي، وسى ەكەۋىنىڭ ارالىعىن ۇستاۋ، ياعني قارابايىرلاندىرماي قاراپايىم جازۋ وڭاي مىندەت ەمەس. ولجاس ومارۇلىنشا ايتقاندا، كىتاپ ستيلىمەن عانا ەمەس، ناتيجەسىمەن دە عىلىمي بولۋى كەرەك. قايتكەندە دە تاريح عىلىمى – كەڭ ماعىنادا حرونوسوفياعا (تاريحي كەزەڭدى سيپاتتاۋ دارەجەسىنە) ۇلكەن ءمان بەرىپ، ءداۋىردى كەڭىنەن وراسا دا، ءبارىبىر دە ەڭ الدىمەن تاريحي ۋاقيعالار مەن وقيعالاردىڭ تىزبەسى، جىلناماسى عوي. قولدان جاسالعاندى ەمەس، قولدا باردى ياكي بولعاندى جيناپ، سىنىق ايناداي جاماپ-جاسقاپ، تارازىعا تارتاتىن عىلىم. شاعىن تاريحتاردان تۇتاس، ۇلكەن تاريح جاسايتىن عىلىم بابى. بۇرىن عامزاتوۆشىلاپ، از حالىققا ۇلكەن قانجار كەرەك دەۋشى ەدىك، ەندى شاعىن حالىققا ۇلكەن تاريح كەرەك دەيتىن بولدىق. بىراق، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، نە دەسەك تە، جاساندى ەمەس، شىنايى ۇلكەن تاريح شاعىن تاريحتاردان (بۇل جەردە قازاقستان تاريحى ولكە، ايماق تاريحتارىنان) جاساقتالادى. كوركەم ادەبيەت ايماقتىق بولماۋى مۇمكىن، الايدا بەلگىلى ءبىر اۋماقتا وربىگەن ۋاقيعالار مەن وقيعالاردان تۇراتىن تاريح ولكەلىك بولا الادى. وسى تۇستا تاريح عىلىمىنىڭ ايماقتىق جانە وتاندىق دەڭگەيلەرى دەگەن ماسەلە شىعادى، بۇل رەتتە قىلىشباي سۇندەتۇلىنىڭ بەس وبلىستىڭ ءباسپاسوزىن تۇتاس الىپ قاراستىرعان زەرتتەمەلەرى جالقىدان جالپى جاساۋ ىسىنە مەرزىمدى ءباسپاسوز تاريحى ارقىلى ادەمى ولجا سالدى دەۋ ءجون. ي-ي، نەسىن ايتارسىڭ، قىلىش اعاي قاشانعىسىنداي تالاي ۋاقيعانى تۋلاقشا ساباپ قانا قويماي، گازەتتەر تاريحىنىڭ كومەگىمەن تۇيە مويناق ءيىر ءبىر عاسىردى كوزىنەن كوگەرتىپ، كوگەندەپ تاستاعان. ءجاي كوگەندەمەيدى، ۇلتتىق تاريحتى جاڭاشا، باسقاشا زەردەلەۋگە باستايدى.

«پراۆدا» گازەتىن بەس جىل وقىعان ادام ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەنمەن بىردەي» دەۋشى ەدى بىزگە ۋنيۆەرسيتەتتە ۇستازىمىز ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ. ول كەزدە ونداي سوزدەرگە شىنىمەن يلانۋشى ەدىك. سول «پراۆداعا» نيكولاي بۋحاريندى نەمىس شپيونى دەپ ايىپتاعان ماقالا شىققاندا، الگى نومىرگە گازەت رەداكتورى نيكولاي بۋحارين قول قويعانىن كەيىنىرەك ءبىلىپ، جاڭاعى «ۋنيۆەرسيتەتتە» تاعى ءبىر بەس جىل وقىعانداي بولعانىمىز بار. نە دەسە دە لەنين «ءبىز گازەتسىز رەۆوليۋتسيا جاساي المايمىز – «ۇشقىننان» جالىن لاۋلايدى» دەپ ءجايدان-ءجاي ايتپاعان عوي. قازىر عوي ءباسپاسوزىمىزدىڭ سارجاعالدانىپ، بيلىككە ورىنسىز جارەۋكەلەنىپ، سوعان سايكەس وقىرمانىنان، تارالىمىنان ايرىلىپ، ساياسي ءارى ەكونوميكالىق بانكروتتىققا بەتتەپ بارا جاتقانى. ال ءبىز بۇگىندە ورىندى-ورىنسىز جامانداي بەرەتىن كەڭەستىك مەرزىمدى ءباسپاسوز زامانىندا ءبىر وقىرمانى جۇزگە باعالاناتىن، ءسوزى ءبىر كۇندىك بولعانىمەن ءوزى مىڭ كۇندىك سالماقتى ءباسپاسوز-ءتىن. قازىرگىلەر سياقتى تاسقىن سۋدىڭ سەڭىندەي باسىن ءار جاعاعا ءبىر سوقپايدى – ءار گازەتتىڭ ءوز باعىتى، وزىندىك بەت-بەينەسى، سوعان ساي ايتار ءسوزى بولادى. ساياسي ناۋقاندارعا وراي پافوستىق سيپات الىپ، داقپىرتتاپ كەتەتىندىگىنە قاراماستان، رەداكتسيالار «گازەتتىڭ ءتىلى مەن ءستيلى قارادۇرسىن دە ەمەس، اسىرەقىزىل سۇلۋ دا ەمەس، بايسالدى، وتكىر ويلى، قاجەت جەرىندە عىلىميلىققا تالاس بولۋى ءتيىس» دەيتىن تالاپتى ۇستانۋعا تىرىساتىن. جانە ءبىر قاعيدات «گازەت – مەلشيگەن نىسانالارعا اتىپ جاتتىعاتىن تير ەمەس» دەپ ۇيرەتەدى، ياعني كەرى بايلانىس – وقىرمانمەن بايلانىس ورنات دەگەندىك.

وسى قالپىمەن كەڭەستىك ءباسپاسوز – تۇنىپ تۇرعان تاريح. بۇل ورايدا اسىرەسە 30-40-شى جىلدار ءباسپاسوزىنىڭ بەرەرى شاش-ەتەكتەن. سەبەبى، كەزىندە بۇل كۇردەلى كەزەڭنىڭ اششى شىندىعى حاتقا تولىقتاي تۇسپەي قالدى. ول كەزدە جاساعان ادامدار بۇگىندە ءولىم-جىتىمگە ۇشىراپ بولدى، كوزى ءتىرى وتىرعانداردىڭ ىشىنەن اڭگىمە ايتاتىنى ىلۋدە بىرەۋ. مۇنداي جاعدايدا ءباسپاسوزدى عانا كومەككە شاقىرۋعا بولادى. اربەردەسىن ولاردىڭ بەتىندەگى ولىمگە كەسكەن، ۇكىم شىعارعان «اتۋ» ماقالالاردىڭ ءوزى دە تاريح. حالىقتى جاۋ شاپپاي سورلاتقان اشارشىلىقتىڭ، قۋعىن-سۇرگىننىڭ ىزعارلى شىندىعىن دا جول اراسى وقىپ، شىعارۋعا بولادى. كەشەگى «قامال بۇزعان قاھارلى ءسوز» دە وسى قاتارعا كىرەدى. قايتسە دە ول كەزەڭدەگى ورەسكەل زاڭسىزدىقتاردىڭ قۇنىكەرى گازەتتەر ەمەس، قايتا رەپرەسسيادان قاشاندا شىندىقتى تايسالماي ايتاتىن جۋرناليستەر قاۋىمى كوبىرەك زارداپ شەككەن.

قىلىشباي سۇندەتۇلى، تۇپتەپ كەلگەندە، ءجاي ءبىر گازەتتەردىڭ تاريحىن، ولاردىڭ قاشان شىعىپ، قاشان جابىلعانىن اۋەزە ەتىپ قانا قويمايدى، تاريحىمىزدان جۇلىنىپ تاستالعان وسى تۇتاس ءبىر بەتتىڭ شىندىعىن اشۋعا تىرىسادى. بۇرىن ءبىز اۋداندىق گازەتتى ءباسپاسوزدىڭ باستاۋىش بۋىنى دەپ كەلگەنبىز. ال قىلىشباي باسقاشا جۇيەلەيدى. كورسەتۋىنشە، ەگەر ءدال تاريحىنا كەلەتىن بولساق، 30-شى جىلدارى اۋداندىق گازەتتەر ءباسپاسوزدىڭ ورتا بۋىنى بولعان، ال باستاۋىش بۋىنى – سوۆحوزدار، متس-تەر، ەكپىندى قۇرىلىستار، جوعارى وقۋ ورىندارى جانىنان شىعىپ تۇرعان ساياسي بولىمدەردىڭ كوپتيراجدى گازەتتەرى، ودان دا تومەن الساق، قابىرعا گازەتتەرى، ۇنپاراقتار، ءتىپتى سۇندەتۇلى ول كەزدە قازىرگى «ناكلەيكاعا» كەلەتىن «جاپسىرما» گازەتتەر دە بولعانىن كەلتىرەدى. تومەنگى بۋىن دەپ سوڭعى ەكەۋىن ايتۋ كەرەك شىعار. ال كوپتيراجدى گازەتتەر كەيىن اۋداندىق، ال اۋداندىقتار اتاۋىنىڭ الدىنا وردەن تاققان وبلىستىقتارعا بازا بولعان. مىنە، سولاي.

قىلىشباي ءوز زەرتتەۋلەرىندە ەكى نارسەنى – گازەتتەر بەتىندەگى وقۋ-اعارتۋ ماسەلەسىن جانە «رەداكتسيانىڭ جۇرەگى – رەداكتور» دەيتىن تاقىرىپتى قاشاندا قالدىرمايدى. ال اتالعان كەزەڭ جاعدايىندا ءباسپاسوزدىڭ ورتا جانە جوعارى بۋىنىنىڭ كوشىن تۇزەسكەندەردىڭ كوپشىلىگى الاشتىقتار جانە سولاردىڭ ءىزىن الا شىققان «جاس قازاقتار» ەدى. سۇندەتۇلى سول قايراتكەرلەردى گازەتتەر بويىنشا باس-باسىنا اتاي وتىرىپ، سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن، جازعان ماقالالارىن، رەداكتورلىق ساپالارىن باجايلايدى، بۇرىننان بار ءومىرباياندارىنا ءوز تاپقاندارىن قوسىپ، جالپى ءومىرحاياتىن تۇزگەن. بۇل – تۇلعاتانۋ. اتىراۋ بويىنشا حاتتالعان فەدور گولوۆانوۆ، سابىر ءشارىپوۆ، نۇعمان ماناەۆ، سەرىكقالي جاقىپوۆ، سەيىتمۇحامەد مامبەتوۆ، زايتۇن سىزدىقوۆ، باتىربەك ءالجانوۆ، شياپ قوجاحمەتوۆ، تولەپكەرەي وتەۋليەۆ، قۇلماعامبەت بورىقۇلاقوۆ، وڭاي شوناەۆ، اجىرعالي سۇلتانعاليەۆ، قازمۇقاش يبراشەۆ، عاتاۋ ماحامبەتوۆ، تاۋمان اماندوسوۆ، الىمبەك جاڭعازيەۆ، ماقسوت جالمۇقاتوۆ، ءتاجىباي تەكەەۆ، ماڭعىستاۋ بويىنشا ج.سارسەمبين، ج.تاپەسۇلى، نۇرتىلەپ نەسىپبەكۇلى، تولەگەن مۇقامبەتۇلى، مەڭدەش جاردەموۆ، استراحاندىقتار نىعمەت ءسابيتوۆ، دوسقالي قۇلباەۆ، ق.جانشۋرين، اقتوبە بويىنشا قۇباش قوجامۇراتوۆ، ساقىپ مەڭگەرەەۆ، راحيمان نۇرسۇلتانوۆ، ە.ايشەۆ، ورال بويىنشا عابدول-عازيز مۇساعاليەۆ، احمەت مامەتوۆ، قۋات تاستايبەكوۆ، زايتۇن سىزدىقوۆ وسىنداي تۇلعالار بولاتىن. سولاردىڭ كوبى رەپرەسسيادا، سوعىستا جوق بولماعاندا بار عوي، بۇگىن ءبىز باسقا قيىرلاردا، وزگە دەڭگەيلەردە جۇرەر ەدىك. ءبىر نازار اۋداراتىن جاعداي، بۇل شوعىردىڭ بىرقاتارى «پەرەبروسكا» ساياساتىمەن كورشىلەس وبلىستاردا جۇمىس جاساي بەرگەن، مىسالى، اتىراۋدىڭ ءباسپاسوزىن وركەندەتۋگە قاتىسقان سەرىكقالي جاقىپوۆ، تولەپكەرەي وتەۋليەۆ، شياپ قوجاحمەتوۆ، عاتاۋ ماحامبەتوۆ، باتىربەك ءالجانوۆ ورالدىقتار بولسا، اقتوبە گازەتتەرىندە قۇباش قوجامۇراتوۆ، باحيمان نۇرسۇلتانوۆ سىقىلدى اتىراۋلىقتار ەڭبەك ەتتى. مۇنىڭ ءوزى ەرتەرەكتە ولكەدەگى وبلىستار اراسىنداعى ارالاس-قۇرالاستىق ءمورلى شەكارا تۇسكەن قازىرگى كەزگە قاراعاندا كۇشتىرەك بولعانىن كورسەتەدى. كەزىندە «باتىس الاش-وردا» بيوبيبليوگرافيالىق سوزدىگىمە احمەت مامەتوۆ پەن باتىربەك ءالجانوۆتى كىرىستىرگەن مەن احاڭنان رەداكتورلىقتى مۇرالاعان، كەيىن اتىراۋ وكرۋگتىك «ەرىك» گازەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان تولەپكەرەي وتەۋليەۆتى ارناۋلى تاقىرىپ ەتپەگەنىممەن، ءبىر سۇرلەۋگە قوسا كەتەرمىن دەپ ول جايىنداعى دەرەكتەردى جيناستىرعانمىن، وسى ءۇش تۇلعا جونىندە قىلىشباي ەڭبەكتەرىنەن مول مالىمەت الىپ، جوعالعان تۇيەم تابىلعانداي قۋاندىم. سول سياقتى زەينوللا قابدولوۆ، حاميت ەرعاليەۆ، بەرقايىر امانشين، فاريزا وڭعارسىنوۆالاردىڭ اۋداندىق-وبلىستىق گازەتتەردەگى العاشقى ماقالالارى، ولەڭ-ايتىستارى جايىنداعى ءبولىم قىزعىلىقتى وقىلادى. سوعىس جىلدارىندا اتىراۋعا كەلىپ، «مۇنايشىلار، مۇناي بەر!» تولعاۋىن جازعان اسقار توقماعامبەتوۆ جونىندە بۇرىن-سوڭدى ايتىلىپ جۇرگەن اڭگىمەلەر قىلىش كىتابىندا دەرەكتىك نەگىزىن تاپقان ەكەن. تۇتاس العاندا، وسىنىڭ ءبارى تاريحشىلار، دەرەكتانۋشىلار، جۋرناليستەرگە تاپتىرماس دايەك-مالىمەت، ال جەكەلەگەن وكىلدەرى الدارىندا ەشتەڭە بولماعانداي كورەتىن جاس قالامگەرلەر ءۇشىن تاعىلىمدى ساباق.

وسىندايدا اڭگىمە قىلىشباي سياقتى زەرتتەۋشىلەردىڭ ناسيحاتى شالا بولىپ جۇرگەن جوق پا دەگەنگە تىرەلە بەرەدى. ولاي دەيتىنىمىز، ءوز باسىم الىگە دەيىن ول تۋرالى ايتقالي نۇرعاليەۆ اعامىزدىڭ جازعانىنان باسقا جوندەمى ماقالا ياكي رەتسەنزيا وقىماپپىن. بايگەدە ءبىرىنشى كەلەتىن اتقا بىرەۋ قىزىعا، بىرەۋ قىزعانا قارايدى عوي. ۇلى دۇبىردە تىزگىنىن سۇزە تارتىپ، قالىڭ توپتىڭ كەۋدە تۇسىندا كەلە جاتقان جۇيرىكتىڭ قارا ءۇزىپ شىعىپ، “ڭ” دەيتىن داۋىسسىز تاناۋ دىبىسى سەكىلدى كوزگە ەرەك تۇسپەي جۇرگەنى سودان با دەپ قالاسىڭ. بۇل دۇرىس ەمەس. اتاقسىز قازاق ءوزىن ساپسىز وجاۋ سياقتى سەزىنەدى دەمەيمىز. بويكۇيەز قازاقتان ءتۇڭىلىپ، كورسوقىر قازاقتان جەڭىلىپ، ومىردەن ارماندا ءوتىپ جاتقان تالانتتارىمىز از با ەدى بىزدە دەيمىز. اربەردەسىن اقىن تۋعان اتادان عالىم دا تۋعان. عىلىمي ورتاعا كۇتپەگەن جاڭالىق سىيلاماعانىمەن، پالەنباي قالانى «كالسونمەن» ارالاپ، ارحيۆ-كىتاپحانانىڭ توزاڭىنا كومىلىپ وتىراتىن «ارحيۆشى» عالىمدار، ايتالىق، سول اقىن-جازۋشىلارعا ياكي كابينەتشىل عالىمدارعا بەرىلىپ جاتقان ماحامبەت سىيلىعىنان نەگە قۇر قالۋى كەرەك؟! اباي اتىنداعى سىيلىق اباي جايىندا جازعاندارعا عانا بەرىلمەيدى عوي.

ارينە، سوعان بولا قىلىشتار سىنبايدى. قىلىشەكەڭ ساقتانباي جۇرەتىن سەرىلىگىمەن، سەكەمسىز سويلەيتىن ىرىلىگىمەن، «التى سان الاش ات ءبولىپ، تىزگىن بەرسە قولىما، زاۋلار ەدىم-اۋ ءبىر كوشكە» دەپ ءجۇرىپ جاتىر. ادال ادامعا قىزمەت ارام استاي بولىپ تۇر عوي دەيتىن ەمەس، قىلىشىم قىننان سۋىرىلماي قالدى-اۋ دەپ قىنالى جىرىن دا بەبەۋلەتپەيدى، قابىلەت – قۇدايدان، باپ – جۇبايدان. قۇدايعا شۇكىر، ءبىر وبلىستىڭ ءبىلىم، عىلىم كاسىپوداق قىزمەتىنىڭ تىعىرىقتان جول تاۋىپ جۇرە الاتىن، ءسوز تاۋىپ ءتۇيىندى شەشە الاتىن، تىزگىنشىسى. گۇلبادانى، ورىكتەي سۇڭقار، سۇلتان ۇلدارى، الماداي سۆەتلانا، گاۋھار قىزدارى، ءومىرىنىڭ جالعاسىنداي نەمەرە-جيەندەرى قاسىندا. ۇلكەندىك مويىنعا مىنە قويماعانىمەن، شاشتى ونشا-مۇنشا قىراۋ شالدى – بىرەۋلەر «پايعامبار جاسى» دەپ تانيتىن، ەندى ءبىر ءدىندارلار «ولاي ەمەس، قىرىق جاس» دەپ جاسىنعا شىعاراتىن انەۋ ءبىر جاسقا اينالا شاۋىپ ءجۇرىپ كەلىپ قالدى. ادامعا جەتپەيتىنى ءسال-اق نارسە عوي، «نە حابار جوق، نە قارا قاعاز جوق» دەپ راحاڭ ايتقانداي ءۇن-ءتۇنسىز كەتكەندەي بولسام، كوڭىلىنىڭ تۇندىگىن اشىپ تاستاپ جۇرەتىن قىلىشەكەڭ «وسى سەندەردى مەكتەپتە تەلەفون سوعۋعا ۇيرەتپەگەن عوي، ءسىرا!» دەپ موبيلمەن-اق جاۋكەمدەپ تۇرعانى. «ءدوڭ اسىپ وتىرمىن، ماكەتايىم. مەرەيتوي دەگەن توي يەسىن دە، تىلەكتەسىن دە ءبىر سەرپىلتىپ، سەرگىتىپ تاستايتىن نارسە ەكەن. وتكەنىڭدى شولىپ، ەرتەڭىڭدى بولجاپ، اقتارا قاراپ الاسىڭ. سەنى ءبىر كورگەنىم – ءبىر تايلى بيە. كەلسەيشى، اۋىلدىڭ ەتىن جەپ، ءتىس شۇقيىق»، – دەيدى، بەينە ءبىر «كوپەس تريتاي گەلدي» سەكىلدى.  «اتتەڭ، قۇس ءتارىزدى قاناتىم بولار ما ەدى؟» دەپ جۇرگەندە، مىناۋسى ىزدەگەنگە – سۇراعان. كۇمىس قانات لاينەرمەن لاقتىرعان تىماقتاي توپ ەتە قالام. شىركىن، ءبىر-ءبىرىمىزدى ىزدەگەن قانداي جاقسى، دەپ.

مىنە، ەندى... سەرىتاپ، كوپشىل جىگىت قايىڭداي تەربەلگەن الەۋمەتتىڭ الدىندا ماڭدايى جارقىراپ، ارۋاق كوتەرگەندەي اشىلىپ ءان سالىپ تۇر. دەلبەنى قوزدىرىپ، داسەرلەتپەيدى، تولقىتىپ توقسان بۋناققا سالادى. «ءبىر ءاننىڭ ءانشىسى» دەگەن ءسوزدى ايتاتىن جالعىز-اق ءانى بار دەپ تە، كوپ ءاننىڭ ىشىنەن بىرەۋىن اسا ناقىشىنا كەلتىرىپ سالادى دەپ تە تۇسىنۋگە بولادى عوي. قىلىشباي سونىڭ سوڭعىسىنا جاتادى: ارينە، تۇردى-قىلىشتىڭ ءحانبيبى اپايىمىز ءسوزىن جازعان «نۋريكامالىن» جۇبانىشتان اسىرىپ ايتۋ قيىن،  دەگەنمەن تەڭدەس ايتىپ جۇرگەندەر دە بار، سونىڭ ءبىرى – ءبىزدىڭ جاتپاس-قىلىش. قۇر داۋىس ۇزاققا اپارمايدى عوي، ءاندى جۇرەگىن، جانىن ەرىتىپ، ءوزى دە ەلتىپ ايتپاسا. قىلىش ول جاعىن قاتىرادى. سودان دا تىڭداپ تۇرعاندار انگە ونىمەن بىرگە ەلتىپ، قالاي قۇتىرىنا قىزدىرمالاتىپ جىبەرگەندەرىن دە اڭعارماي جاتادى. “اسپانداعى اي ما دەدىم، / جاستىق شاعىم قايدا مەنىڭ؟! / جۇرەگىمدى ەلجىرەتكەن، / جانىم، قانداي جايدارى ەدىڭ؟!”

– تەپتىر، قىلىش، تەپتىر! دۇنيەسى اينالسىن!

– سوق، قىلىش، سوق! كىرپىش قالاعانداي سوق! – دەگەن داۋىستار ءار جەر-ءار جەردەن-اق شىعىپ قالدى.

ءان ماناعىدان ارمەن ەسكەكتەپ، قۇيقىلجي شالقىدى. مەيرامحانانىڭ تۇندىگىن تاستاپ شىعىپ، اتىراۋدىڭ ۇستىمەن كوكشۋلان تولقىندارى دوڭبەكشىگەن كارى كاسپيگە قاراي ماڭىپ بارادى... “نۋريكامال، كامالىم-اي، / كۇندەي اشىق جانارىڭ-اي / قولىم جەتپەي، ءسوزىم دە وتپەي، / جاۋتاڭدادىم قاباعىڭا-اي، / قاراعىم-اي...”

67-ءشى اۆتوبۋس بۇيىرىنەن بىردەڭە ءتۇيىپ جىبەرگەندەي سولق ەتە توقتاپ، ارتىنشا لەكتە وقىس ءجۇرىپ كەتتى. بىرەۋى ەكىنشىسىن سوعىپ، ەكىنشىسى تەرەزەگە ماڭدايىن سوعىپ، جۇرت ۋ دا شۋ. كوزىم ىلەگىڭكىرەپ، مامىراجاي كۇي كەشىپ وتىرعان مەن مىنا جىندىسۇرەي شوپىردىڭ كەسىرىنەن ناۋشنيك ارقىلى كەلىپ تۇرعان ماناعى اسەم ءاننىڭ ءۇزىلىپ كەتكەنىنە جىنىم كەلىپ، شوپىر كابيناسىنا تەپسىنىپ جەتىپ باردىم.

«قىلىشىممەن» ءبىر تارتىپ، توپالاڭ اسىرايىن با، وسى!؟

        ماقسات ءتاج-مۇرات، 

                      جازۋشى-ەسسەيست،

1.04.2019 – 11.04.2019

قاسكەلەڭ شاتقالى،

الماتى ق.

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз