ب.ز.د IV عاسىردا ازيا توسىندە 24 تايپانىڭ باسىن قۇراعان ۇلى وداق دۇنيەگە كەلدى. ياعني، ايگىلى بابالارىمىز عۇندار! ولاردىڭ بارلىعىن شانيۋ باسقارىپ تۇردى. الايدا ءوزارا الاۋىزدىق پەن ىشكى تالاس-تارتىس عۇنداردى ەكى عاسىر بويى كۇشىنە ەنۋىنە كەدەرگى جاسادى. ال قىتاي ەلى بولسا سول الاۋىزدىقتى پايدالانىپ، كىشىگىرىم بىرلەستىكتەردى تالقانداي باستادى. عۇنداردى باسقارىپ تۇرعان تۇمان ساياسي ستراتەگ بولا المادى. ول سىرتىق كۇشكە قارۋى مەن اسكەرىنىڭ جەتكىلىكتى ەكەنىنە قاراماستان قارقىندى قارسىلىق كورسەتپەدى. اتالمىش جاعداي تۇمان مەن ونىڭ ۇلكەن ۇلى مودە اراسىنداعى جاعدايدى تىم ۋشىقتىرىپ جىبەردى. مودە اسكەردى كۇشەيتىپ، جاۋ قابىرعاسىن قاقىراتىپ تاستاۋدى كوزدەگەن بولاتىن. اكەسىنىڭ ويى ۇلى مودەنىڭ ماقساتىمەن تۇسپا-تۇس كەلمەدى. اقىرى تۇمان مودەنى سوعدىلىقتارعا كەپىل رەتىندە بەرىپ، ارتىنشا ءوزى سوعدى تايپالارىنا سوققى جاسادى. بۇل مودەنىڭ ولتىرىلۋىنە جاسالعان الدىن-الا جوسپار بولاتىن. دەي-تۇرا تاريح تولقىنى كورسەتكەندەي، مودە بابامىز سوعدىلىقتاردان ءتىرى شىعىپ، ءوز جەرىنە جەتتى. ونىڭ بۇل ارەكەتى عۇنداردى ءسۇيسىندىرىپ، تۇماننىڭ ءوز بالاسىنا 10 مىڭ جاساقتى باسقارۋى ءۇشىن جول اشۋعا ماجبۇرلەدى. مودە تۇمەنباسى بولىپ، اسكەرىن جاتتىقتىردى. سىن ساعاتى سوققاندا اسكەري توڭكەرىس جاساپ، اكەسى تۇماندى تاقتان تايدىردى. تۇمان ءولتىرىلدى، مودە جاڭا شانيۋ بولىپ تاعايىندالدى. بۇل ب.ز.د 209 جىل ەدى. مىنە وسى ۋاقىتتان باستاپ عۇندار وزدەرىنەن سانى ءجۇز ەسە كوپ قىتايلىقتاردى سان عاسىر بويى قان قاقساتتى. ب.ز.د 202 جىلى قىتايدا حان يمپەرياسى ومىرگە كەلدى. جاڭا يمپەريا عۇنداردى باعىندىرماق بولدى. الايدا مودە جاۋ اسكەرىنىڭ كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتىپ، سانى مەن قارۋى باسىم جاۋدى تىزە بۇكتىردى. جەڭىلگەن حان يمپەراتورى عۇندارعا قىزىن بەرىپ، جىل سايىن سالىق تولەپ تۇرۋعا كەلىستى. سالىق رەتىندە قىمبات ماتالار مەن جىبەك، ارنايى سىيلىقتار مەن ءتۇرلى ويىنشىقتار، ءۇي جيھازدارى مەن كۇرىش، اشەكەيلەر مەن تاتتىلەر جىبەرىلەتىن. الايدا جاۋ تاۋارىنىڭ ۇدايى كەلۋى عۇنداردىڭ ۇلتتىق رۋحىن ءتۇسىرۋى مۇمكىن ەدى. سول سەبەپتى مودە بابامىزعا كەڭەسشىسىنىڭ ايتقان اقىلى مىناداي ەدى: «ءبىز ازاتپىز. ءبىز ءۇشىن قۇلدىقتان قىلىشتىڭ ءجۇزى ارتىق. بىراق ءبىزدى نەنىڭ قۇل ەتەتىنىن بىلەمىسىڭ؟ عۇن بالاسى قىمىزىن قىتاي شارابىنا، ۇستىندەگى قوي تەرىسىنەن جاسالعان كيىمىن قىتاي جىبەگىنە اۋىستىرعان ساتتە، بىزدە قۇل بولامىز. ويتكەنى وزگەنىڭ بۇيىمىن وزىڭدىكىنەن ارتىق قويۋ — تاۋەلدىلىك! وسىعان ءمان بەر!»، — دەپتى. عۇندار ات ۇستىندە كۇن كەشىپ، سولاي ازات قالپى الەمگە سانسىز ۇرپاق تاراتتى. بىراق ءبىز بۇگىندە سول كەڭەسشىنىڭ ايتقانىنا قارسى باعىتتا قىزمەت ەتۋدەمىز. قىتايعا بارلىق جاعىنان تاۋەلدىمىز. تاماق، كيىم، جيھاز، ءبۇيىم…وز ءونىمىمىزدى قاشان دامىتامىز؟ بابالاردىڭ ايتقانىن ەستەن شىعارمايىق!
اسحات قاسەنعالي
arhar.kz
