B.z.d IV ǧasyrda Aziia tösınde 24 taipanyŋ basyn qūraǧan ūly odaq düniege keldı. Iаǧni, äigılı babalarymyz ǦŪNDAR! Olardyŋ barlyǧyn şaniu basqaryp tūrdy. Alaida özara alauyzdyq pen ışkı talas-tartys ǧūndardy ekı ǧasyr boiy küşıne enuıne kedergı jasady. Al Qytai elı bolsa sol alauyzdyqty paidalanyp, kışıgırım bırlestıkterdı talqandai bastady. Ǧūndardy basqaryp tūrǧan Tūman saiasi strateg bola almady. Ol syrtyq küşke qaruy men äskerınıŋ jetkılıktı ekenıne qaramastan qarqyndy qarsylyq körsetpedı. Atalmyş jaǧdai Tūman men onyŋ ülken ūly Möde arasyndaǧy jaǧdaidy tym uşyqtyryp jıberdı. Möde äskerdı küşeitıp, jau qabyrǧasyn qaqyratyp tastaudy közdegen bolatyn. Äkesınıŋ oiy ūly Mödenıŋ maqsatymen tūspa-tūs kelmedı. Aqyry Tūman Mödenı soǧdylyqtarǧa kepıl retınde berıp, artynşa özı soǧdy taipalaryna soqqy jasady. Būl Mödenıŋ öltırıluıne jasalǧan aldyn-ala jospar bolatyn. Dei-tūra tarih tolqyny körsetkendei, Möde babamyz soǧdylyqtardan tırı şyǧyp, öz jerıne jettı. Onyŋ būl äreketı ǧūndardy süisındırıp, Tūmannyŋ öz balasyna 10 myŋ jasaqty basqaruy üşın jol aşuǧa mäjbürledı. Möde tümenbasy bolyp, äskerın jattyqtyrdy. Syn saǧaty soqqanda äskeri töŋkerıs jasap, äkesı Tūmandy taqtan taidyrdy. Tūman öltırıldı, Möde jaŋa şaniu bolyp taǧaiyndaldy. Būl b.z.d 209 jyl edı. Mıne osy uaqyttan bastap ǧūndar özderınen sany jüz ese köp qytailyqtardy san ǧasyr boiy qan qaqsatty. B.z.d 202 jyly Qytaida Han imperiiasy ömırge keldı. Jaŋa imperiia ǧūndardy baǧyndyrmaq boldy. Alaida Möde jau äskerınıŋ közıne kök şybyn üimeletıp, sany men qaruy basym jaudy tıze büktırdı. Jeŋılgen Han imperatory ǧūndarǧa qyzyn berıp, jyl saiyn salyq tölep tūruǧa kelıstı. Salyq retınde qymbat matalar men jıbek, arnaiy syilyqtar men türlı oiynşyqtar, üi jihazdary men kürış, äşekeiler men tättıler jıberıletın. Alaida jau tauarynyŋ ūdaiy keluı ǧūndardyŋ ūlttyq ruhyn tüsıruı mümkın edı. Sol sebeptı Möde babamyzǧa keŋesşısınıŋ aitqan aqyly mynadai edı: «Bız azatpyz. Bız üşın qūldyqtan qylyştyŋ jüzı artyq. Bıraq bızdı nenıŋ qūl etetının bılemısıŋ? Ǧūn balasy qymyzyn qytai şarabyna, üstındegı qoi terısınen jasalǧan kiımın qytai jıbegıne auystyrǧan sätte, bızde qūl bolamyz. Öitkenı özgenıŋ būiymyn özıŋdıkınen artyq qoiu — täueldılık! Osyǧan män ber!», — deptı. Ǧūndar at üstınde kün keşıp, solai azat qalpy älemge sansyz ūrpaq taratty. Bıraq bız bügınde sol keŋesşınıŋ aitqanyna qarsy baǧytta qyzmet etudemız. Qytaiǧa barlyq jaǧynan täueldımız. Tamaq, kiım, jihaz, būiym…Öz önımımızdı qaşan damytamyz? Babalardyŋ aitqanyn esten şyǧarmaiyq!
Ashat Qasenǧali
arhar.kz
