ءشاريپا اپا: جاس كەزىمدە ەكى قاپ ۇندى وپ-وڭاي ارقالاپ كەتە بەرەتىنمىن

قيىنشىلىققا قارسى تۇرار "يممۋنيتەت" بالا كەزدەن قالىپتاسقان

– ەكى جاسىمدا اكەدەن ايىرىلدىم. سۇلباسى دا ەسىمدە جوق. قىزىلوردا وبلىسى، جالاعاش اۋدانىنداعى جاڭاتالاپ سوۆحوزىنان ءۇشىنشى سىنىپتى بىتىرگەن جىلى كوشتىك. كامال بەرداۋلەتوۆ دەگەن كىسى "اققىر" دەگەن قوي شارۋاشىلىعىن اشقان سوڭ، سول جاققا قاراي بەت الدىق. 8 سىنىپ وقىپ جۇرگەنىمدە-اق، اۋىر جۇمىستاردى ىستەي باستادىم. شەلەكتى ءيىن اعاشقا ءىلىپ، ءبىر شاقىرىم جەردەن 30 ليتر سۋدى تاسيتىن ەدىم. اناما جانىم اشىپ، دۇكەننەن ءبىر قاپتى ۇندى ءوزىم كوتەرىپ اكەتە بەرەتىنمىن، – دەپ ءشاريپا اپا وتكەن ءومىرىن ەسكە الدى.

"اتتەڭ، اكەم بولعاندا وسىنداي قينالماس ەدىم"

– بالاسىن ەركەلەتىپ جاتقان اكەنى كورگەندە، وسى وي ۇنەمى مازالايتىن، – دەيدى ءشاريپا اپا. – ەس بىلگەلى ناعاشىمىزدىڭ ۇيىندە تۇردىق. ەر ادامنىڭ جۇمىسىنىڭ ءبارى مەنىڭ موينىمدا بولدى. سىزگە وتىرىك بولىپ كورىنەر، قىز بولىپ، ءۇي سىپىرعان ەمەسپىن. تاماق تا ىستەمەيتىنمىن. ەسەسىنە، قورانىڭ قيىن تازالايتىن دا، وتىن جارىپ، سيىر ساۋاتىن دا مەن ەدىم، – دەيدى.

سول ساتتەردە ىشتەي قىنجىلسا دا، مويىمادى. تۇڭعىشى شەتىنەپ كەتكەن كەزدەگى كۇيزەلىسىن ەسىنە تۇسىرگىسى دە كەلمەيدى.

ەسەسىنە بويىنداعى قايسار رۋحتىڭ ارقاسىندا بۇگىندە ەكى ۇلىن ۇياعا، ءۇش قىزىن قياعا قوندىرعان. 15 نەمەرەسى مەن ەكى شوبەرەسىنىڭ سۇيىكتى اجەسىنە اينالىپ وتىر. "كەنجەمدى ۇيلەندىرۋ ءۇشىن "تاقيالى پەرىشتەدەگىدەي" بولىپ كەتەمىن-اۋ" دەپ ازىلدەيدى.

"ساۋىنشى ەمەس، تراكتورشى بولدىم"

– باعىما قاراي تۋرا مەكتەپ بىتىرگەنىمدە اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنا ارنالعان تەحنيكالىق باعىتتاعى وقۋ ورنى اشىلدى. وعان دەيىن بولعان ەمەس. قۇرىلىسشى، ساۋىنشى، تراكتورشى دەگەن ماماندىقتاردىڭ اراسىنان جانىما جاقىنى – تراكتور ايداۋ بولدى. ءالى كۇنگە دەيىن قۇجاتتارىم ساقتاۋلى تۇر. ەگىن ەگىپ، جەر جىرتىپ ناپاقامدى تاۋىپ ءجۇردىم. ءتىپتى تراكتورىم بۇزىلىپ قالسا، ءوزىم جوندەپ الاتىنمىن. بۇل – اۋىر تەحنيكا عوي. ءاربىر تەتىگىن مايلاپ، كۇتىپ ۇستاۋعا تىرىستىم، – دەيدى ءشاريپا اپا.

وزگە ايەلدەر سەكىلدى تىرناعىن بوياپ، ءساندى كويلەك كيگەن جوق. جىگىتتەر جۇرەكسىنەتىن تەحنيكانى تىزگىندەگەن ونىڭ تراكتوردا وتىرىپ تۇسكەن سۋرەتى دە ساقتالماپتى.

"لەنينشىل جاس" گازەتىنە "تراكتورشى قىز"دەپ ماقالا دا جاريالانعان

تراكتورشى ادامنىڭ جۇمىسى تاڭ سارىدەن باستالىپ، كەش قارايا ءبىر-اق بىتەدى. سوۆحوز باسشىلارى ەڭبەگىن باعالاپ، العىس حات تا بەرگەن ەكەن كەزىندە. وكىنىشكە قاراي، بۇلاردىڭ ءبارى تەك وتكەن كۇننىڭ ەلەسى بولىپ قانا قالعان. نازار اۋدارىپ، قۇنتتاماعان.

– مويىنداۋ كەرەك، ءۇيدىڭ تىرلىكتەرىن جاساعاننان گورى ماعان تراكتورمەن جەر جىرتىپ، ەگىن ورعان وڭاي كورىنەتىن. سەنەسىز بە، ماڭداي تەردىڭ ارقاسىندا اۋىل دەپۋتاتى بولىپ، پارتيا مۇشەلىگىنە ۇسىنىلدىم. بىراق، اياق استىنان مەنى الىپ قاشىپ كەتتى دە، ءبارى قالدى، – دەيدى ءشاريپا اپا.

كونە زامان ايەلدەرى قازىرگى سپورتشىدان دا كۇشتى بولعان

قارا جۇمىس سۇيەككە تىكەلەي اسەر ەتەدى. ۋاقىت وتە كەلە دەنە ءبىتىمى مەن پوشىمى وزگەرەدى. ايتا كەتەيىك، كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتى ارحەولوگيا جانە انتروپولوگيا كافەدراسىنىڭ عالىمى اليسون ماكينتوش پەن ونىڭ ارىپتەستەرى ب.ز.د. ءومىر سۇرگەن ايەلدەر مەن قازىرگى زامان ايەلدەرىن سالىستىردى. ماماندار 89 ءىرى سان جىلىك پەن 78 يىق سۇيەگىنىڭ ۇلگىلەرىن پايدالانعان. زاماناۋي قىزداردىڭ ءرولىن جۇگىرۋشىلەر مەن ەسكەكشىلەر اتقارعان. سۇيەكتەرىنىڭ ءپىشىنى توموگرافيا، ال بۇلشىق ەت كۇشى بەلگىلى ءبىر جاتتىعۋلاردىڭ كومەگىمەن انىقتالىپتى.

مىڭداعان جىلدار ىشىندە ايەلدەردىڭ اياعى ەش وزگەرمەگەنى Science Advances جۋرنالىندا جاريالانعان ماقالادا جازىلعان. بۇل جەردە سۇيەك تىعىزدىعى مەن اياق پىشىنىنە قاتىستى ايتىلىپ تۇر. ال نەوليت زامانىندا ءومىر سۇرگەن ايەلدەردىڭ بىلەك كۇشى قازىرگىلەرمەن سالىستىرعاندا، 16%-عا قايراتتى بولعان كورىنەدى.

بەرتىن كەلە ايەل ادامنىڭ قولىنىڭ كۇشى السىرەي باستاپتى. قولا داۋىرىندە ءومىر سۇرگەندەردىڭ قولدارى قازىرگى زامان ايەلدەرىنە قاراعاندا، 9%-عا عانا قۋاتتى بولعان ەكەن.

عاسىر وتكەن سايىن ايەل جاسايتىن قارا جۇمىس تۇرلەرى ازايدى. وسىلايشا ولاردىڭ قول بۇلشىق ەتىنىڭ كۇشى دە تومەندەدى. وسى تۇجىرىمداردان-اق، ءشاريپا اپانىڭ بويىنداعى قارا كۇشتى شامالاي بەرۋگە بولادى.

شەشە كورگەن تون پىشەر

ءشاريپا اپانىڭ اناسى – تىگىنشى بولعان. كەڭشارداعى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ كيىمدەرىن تىككەن. قىزىنا تۇكتى كىلەم توقۋدى ۇيرەتىپ، كادەسىنە جاراتا بىلگەن.

ۇرشىقپەن ءجىپ ءيىرىپ، ءاربىر ەكى ءورىس جىبىنە شالۋ ارقىلى جاساعان. ولار كوبىنە قوس شالىمدى، كەيدە ءبىر جارىم شالىمدى تۇزاقشا تۇرىندە بولادى دا، ۇشى بەتىنە شىعارىلىپ، قىرقىلىپ تاستالادى. اپانىڭ ايتۋىنشا، قازىر تۇكتى كىلەمدى قولدان توقىعاننان گورى ماشينامەن توقىلعانىن ساتىپ العان ءتيىمدى. سەكۋند سايىن وزگەرگەن قوعامنىڭ كوشىنەن قالماس ءۇشىن تەحنيكا كومەگىنە جۇگىنگەن دە قۇپ.

– انامنىڭ تاربيەسى قانىما سىڭگەننەن بولار، زەينەتكە شىققاننان كەيىن توقىما توقىپ، قۇراق قۇراي باستادىم. ەرتەرەك باستاعانىمدا، بالكىم كاسىپكە اينالدىرىپ الار ما ەدىم، كىم ءبىلسىن؟! قازىردىڭ وزىندە قۇر وتىرعانشا، ماتالاردىڭ قالدىعىنان كورپەشە قۇرايمىن. تۋىستارىمىزدىڭ قىزى ۇزاتىلسا، قۇراق كورپەشەلەرى مەنىڭ موينىمدا، – دەپ كۇلەدى ءشاريپا اپا.

7-8 جىل بويى 15 ليترلىك مايساۋىتتى كوتەرىپ، پويىزعا ماي قۇيعان

ەكىنشى قىزى دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن عانا شەتىنەپ كەتكەن تۇڭعىشىندا سەزىنگەن كۇيزەلىستەرى ۇمىتىلا باستاپتى. سول كەزدە تاراز قالاسىنداعى تەمىر جول ۆوكزالىنا پويىزدارعا ماي قۇيۋشى بولىپ جۇمىسقا ورنالاسادى.

ايلىعى شايلىققا جەتپەيتىن بولعان سوڭ، جۇمىستىڭ اۋىرلىعىنا قاراماي ماي قۇيۋشى بولىپ اۋىسادى. ۇستىنەن مۇڭكىگەن مايدىڭ ءيىسى شىقسا دا، ىنتامەن جۇمىسقا كىرىسىپ كەتكەن. 15 ليترلىك بوشكەنى ارى-بەرى كوتەرە بەرگەننەن باۋىرعا سالماق تۇسكەندىكتەن ونى قويىپ، تەمىرجول ماشينا ستانساسىنا جول باقىلاۋشى بولىپ جۇمىسقا كىرەدى.

"ەركەلەپ جۇرگەن جۇكتى ايەلدى كورسەم، اشۋىم كەلەدى"

– جۇكتى بولىپ جۇرگەنىمدە، رەلس استىنداعى توسەمە اعاشتاردى لاقتىرعان كەزدەرىم دە بولعان. ءوزىمدى "اياعىم اۋىر-اۋ" دەپ ەلەگەن ەمەسپىن. بوسانعاننان كەيىن دە، قالجا جەپ، تەرلەپ جاتپاپپىن. مىنە، قازىر وسىنداي قيىنشىلىقپەن دۇنيەگە كەلگەن قانات دەگەن ۇلكەن ۇلىمنىڭ قولىندا تۇرىپ جاتىرمىن. وسى بالام ەرجەتىپ اسكەري قىزمەتكە ورنالاسقالى بەرى، قيىنشىلىقتان كورەتىن كوز جاسىمىز تيىلدى.

بالالىق شاعىمدا ەركەلەۋدى بىلمەدىم. تۇرمىسقا شىققان سوڭ دا، ەركەلەي المادىم. قازىر جۇكتى ەكەنىن مىندەتسىنەتىن كەلىنشەكتەردى كورسەم، الاقانىنا سالىپ وتىرعان كۇيەۋى مەن اتا-ەنەسىنە العىسىن ايتسا ەكەن دەيمىن، – دەپ ءسوزىن جالعادى.

"شەمىشكە دە ساتتىم"

ءشاريپا اپا قيىندىقتان ەسەيە كەلە دە ارىلا الماپتى. ەندى ءوز-وزىمە قولىم جەتتى دەگەندە، جۇمىستان قىسقارىپ قالادى. ول كەزدە كۇيەۋى دە جۇمىسسىز ەدى. ونىڭ ۇستىنە جەتىنشى ۇلىنا اياعى اۋىر ەكەن.

– جۇمىس جوق. بىراق كوپ بالاعا تاماق كەرەك. امالسىزدان كۇنباعىس ءوسىرىپ، شەمىشكەسىن بابىمەن قۋىرىپ ۆوكزال ماڭىندا ساتۋعا شىقتىم. قينالدىم، پوليتسيانىڭ قۋعانىنا دا شىدادىم، – دەيدى كوزىنە جاس العان ءشاريپا اپا.

"دارىگەرلەر ۇلىمنىڭ قۇلاعىنا وپەراتسيا جاساپ، ودان سايىن كەرەڭ قىلدى"

– كەنجە ۇلىم اسىلبەكتىڭ قۇلاعىنىڭ مۇكىسى بار بولدى. سوعان بايلانىستى سەگىز جاسىندا ساباق ۇلگەرىمى ناشار بولعاننان كەيىن اقىل-ەسى كەم بالالاردىڭ مەكتەبىنە بەردىم. سول جەردە 9 جىل وقىپ شىقتى. فۋتبولعا قاتىسىپ، جەڭىل اتلەتيكادان تالاي كۋبوكتى يەلەنگەن كەزدەرى دە بولدى.

بەرتىن كەلە ەستۋ قابىلەتىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا وپەراتسيا جاساتىپ ەدىك، بىراق، كەرىسىنشە قۇلاعى تاس كەرەڭ بولىپ قالدى. قاي جەرگە جاساتقانىمىزدى، ناقتى ايتپاي-اق قويايىن. كەسىرىم ءتيىپ كەتپەسىن. قازىر، ايتەۋىر، ەمىس-ەمىس ەستيدى.

مۇگەدەكتىگىنە بايلانىستى ەش جەر جۇمىسقا قابىلدامايدى. ول دا – قارا كۇشتىڭ يەسى. جۇك تاسىپ قىزمەت ەتەدى. باسپانالى بولۋعا تىركەلىپ قويدىق. اسىعا كۇتىپ ءجۇرمىز. وسى ماسەلە شەشىلسە، كەنجەمدى ۇيلەندىرسەم دەگەن ويىم بار ، – دەيدى بىزبەن ارماندارىمەن بولىسكەن ءشاريپا اپا.

سىنىقشىلىق – ءوز قولىن ءوزى سالىپ العان كەزدەن باستالعان

ءشاريپا اپا 49 جاسىندا جامبىل وبلىسىنداعى، بۇرىنعى لۋگوۆوي اۋدانىنان (قازىرگى تۇرار رىسقۇلوۆ اۋدانى) 60 شاقىرىمداعى قۇمدا البارعا (بازعا) قاراۋىل بولعان ەكەن. ول جەر – جاپان ءتۇز، ايدالا. كورشى تۇگىلى، ات شاپتىرىم جەردەن جان ادامدى كەزدەستىرۋ قيىن. جول-جونەكەي جولاۋشىلار سوعىپ كەتپەسە...

– قىستىگۇنى قويشىلار كەلىپ، قىستايتىن. سول كەزدە اۋىلعا بارىپ، سوعىمباسىنا تۇرعىنداردى شاقىرىپ كەلەتىنبىز. ەرتتەپ، مىنگەلى جاتقانىمدا اتىمنىڭ ءسۇرىنىپ كەتپەسى بار ما؟ قۇلاپ، وڭ قولىم كۇرت سىنىپ كەتتى. ەكى تاقتايدى ەكى جاعىنان بايلادىم. ەكى كۇننەن كەيىن عانا قالاعا قاتىنايتىن كولىك كەلىپ، رەنتگەنگە تۇسكەنىمدە جابىق سىنىق دەپ، قولىما گيپس سالىپ بەردى. ونى ءبىرازدان كەيىن لاقتىرىپ تاستادىم دا، ۋقالاپ ءوزىم جازىپ الدىم. سودان بەرى سىنىقشىلىقپەن دە اينالىسامىن، تالاي ادامنىڭ ساۋابىن الدىم، – دەيدى ءشاريپا اپا.

ءشاريپا اپا ءيتتىڭ دە، قوزىنىڭ دا شىققان اياعىن سالىپ بەرەدى

– ولار دا – تىرشىلىكتىڭ يەسى. يەسى دەر كەزىندە اڭعارىپ، الىپ كەلسە سالىپ بەرەمىن. ول ءۇشىن ەشتەڭە سۇرامايمىن دا. قاجەتى جوق. العىسىن ايتىپ، تيىن-تەبەنىن تاستاپ كەتەتىندەر بار، ارينە. ونى دا جاسىرمايمىن.

اسىرەسە، قىستىگۇنى قۇلاپ، يىعى، بۇعاناعى، توبىعى، قولى شىعىپ كەتەتىندەر ءجيى كەلەدى. ءۇيىمنىڭ الدىندا كەزەكپەن تۇرادى. انام ايتۋشى ەدى: "ەلگە جاقسىلىق جاساساڭ – بالا-شاعاڭنىڭ ءناسىبى", شۇكىرمىز قازىر.

ەلۋ جاسىندا الا دورباسىن ارقالاپ، استاناعا كەلەدى

اناسى دۇنيەدەن وتكەندە، دامەتكەن دەگەن جەڭگەسى: "200 تەڭگەگە كۇنىڭ قاراپ وتىر عوي. ودان دا استاناعا جۇمىسقا ءجۇر", – دەپ اقىلىن ايتادى. مۇندا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن "دۋمان"ويىن-ساۋىق ورتالىعىنا اۋلا تازالاۋشى، كوگالداندىرۋشى بولىپ جۇمىسقا كىرەدى.

– ول كەزدە جاسىم ەلۋگە تاياپ قالعان ەدى. اۋىر قارا جۇمىسقا جارامايسىز دەگەندەر دە بولدى. بىراق قايراتىمدى كورىپ، سەندى. اق وردانىڭ، تسيركتىڭ، دۋماننىڭ جانىندا جايقالىپ تۇرعان اعاشتاردى ءبىز ەككەنبىز.

تىزەدەن قار جاۋعاندا، جالعىز ءوزىم كۇرەۋشى ەدىم. مەنى كورگەن جاستار تاڭ قالاتىن. كۇزەتشى جىگىت: "اپا، بالاڭىز جوق پا؟ نەگە اۋىر جۇمىس ىستەپ ءجۇرسىز؟" دەۋشى ەدى. كوپبالالى ەكەنىمدى، 53 جاسىمدا زەينەتكە شىعۋ ءۇشىن كۇندىز-ءتۇنى دامىل تاپپاي جۇرگەنىمدى ايتاتىنمىن، – دەپ ءشاريپا اپا كوز جاسىنا ەرىك بەردى.

"ايازبي ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل" دەپ جىرتىق شاپانىن تورگە ءىلىپ قويۋشى ەدى. سول سەكىلدى ءشاريپا اپا بۇرىن جۇمىس ىستەگەن جەرلەرىنىڭ ماڭىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا، ۇلىنا: "بالام، وسى جەردە اناڭ 30-40°س سۋىقتا ءبيتتىڭ قابىعىنداي جۇقا كۇپايكە، گالوشپەن قار كۇرەگەن. جامان لاشىقتا دا تۇردىق. بولدىم دەپ تولما، ءبارىن ەسكە الىپ ءجۇر" دەپ ايتىپ وتىرادى ەكەن.

تەلەديداردان، ءتىپتى سەريالدان تاعدىرلاس ادامداردى كورىپ قالسا، كوزىنەن جاسىن تىيا الماي قالادى. تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتقان كۇندەرىن ەسكە تۇسىرگىسى كەلمەسە دە، كوز الدىنا كولبەڭدەي بەرەدى.

"العاشقى زەينەتاقىم 18 مىڭ تەڭگە بولدى"

– تاعدىرىمدى وقىعان جۇرت "كۇيەۋى قايدا ءجۇر؟" دەپ سۇرايتىن بولار. ول كەزدە ونىڭ قايدا ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيتىن ەدىم. قيىنشىلىققا توزبەگەن بولۋ كەرەك، سول ساتتەردە ءبىزدى تاستاپ كەتتى. كەيىن قايتىپ كەلگەندە، ەسىگىمدى جاپقان جوقپىن.

قازىر بالالارىم اياقتارىنا تۇرىپ قالعان. قارسى بولعاندارىنا قاراماستان جۇمىس ىستەگەنىمە وكىنبەيمىن. زەينەتكە شىققاندا تۇڭعىش رەت 18 مىڭ 500 تەڭگە العانىم ءالى ەسىمدە. كوزىم جارق ەتە قالدى. كۇندەلىكتى نانىمىزدى تاپقانعا ءماز بولىپ ءجۇرۋشى ەدىم. ونداي اقشانى كورمەگەلى قاي زامان؟ 2004 جىلى قۇنى بار ەدى عوي، – دەيدى ءشاريپا اپا.

قازىر 95 مىڭ تەڭگە زەينەتاقى الىپ ءجۇر. زەينەتكە شىققاننان كەيىن دە باسشىلىق جۇمىس ىستەي بەرۋگە رۇقساتىن بەرگەن ەكەن. بىراق، اپانىڭ جالعىز ءسىڭلىسىنىڭ كەلىنى قيىن جاعدايدا قايتىس بولادى. وسى كەزدە باۋىرىنا دەمەۋ بولىپتى. ونىڭ ۇستىنە جۇبايى ومىردەن وتكەن. وسىدان كەيىن زەينەتاقىنى قاناعات تۇتقان. نەمەرە-شوبەرەلەرىنە تاتتىلەرىن ءپىسىرىپ تە، كەلىندەرىنە كومەكتەسىپ تە وتىر.

"پودوبەدوۆا، مانەزا، چينشانلودان اسىپ، جاپپارقۇل سىندى چەمپيون بولار ەدىم"

جاستايىنان قارا جۇمىستان قابىرعاسى قايىسقان ءشاريپا اپا ومىردە ءوز ورنىن تابا الماي، كەدەيشىلىكپەن كۇن كەشكەن جانداردى كورسە، ەكى قولدى قۋسىرىپ، قاراپ وتىرعاننان دەپ ۇعىنادى.

– قازىر ءومىرىمدى تىزبەلەپ ەسكە السام، اۋىر اتلەتيكاعا بارۋىم كەرەك ەكەن. اپكەم بايلانىس سالاسىن، ءسىڭلىم مەدتەحنيك ماماندىعىن بىتىرگەن-ءدى. ال، مەن تراكتورشى بولۋدى قالاپپىن. سودان بەرى اۋىر جۇمىسپەن دوستاسىپ كەلدىم. قارا كۇشىمدى سپورتقا ارناعانىمدا، وسى قالپىمدا ارمانداپ وتىرماس ەدىم. ايتپەسە، دوپينگ سىنامامەن ۇستالعان ءۇش بىردەي سپورتشىمىزدان وزىپ كەتەر ەدىم. كەز-كەلگەن قارا كۇش يەسىن جاقسىلاپ تاربيەلەسە، جوعارى ناتيجەنى كورسەتەدى، – دەگەن ءشاريپا اپا قولىنداعى 32 كەلى كىر تاسىن ۇرشىقشا ءيىردى.

informburo.kz