ءبىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى سىرتقى ساياساتىمىز مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن ەل ىشىندەگى تەرەڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك وزگەرىستەر ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاساۋعا باعىتتالعان.
قازاقستان حالىقارالىق ارەنادا الەمنىڭ 180 مەملەكەتىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستار ورناتىپ، باستى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قۇرامىنا كىرىپ، ەۋرازيالىق كەڭىستىكتە ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەردىڭ لوكوموتيۆىنە اينالدى.
ماسەلەن، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى، يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى، تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەلىسىمى، ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەسىنە جانە تۇركى كەڭەسىنە توراعالىق ەتتى.
سونىمەن بىرگە، «مەملەكەت الەمدىك جانە ءداستۇرلى ءدىن كوشباسشىلارىنىڭ سەزدەرىن تۇراقتى وتكىزۋدى باستادى، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە بولدى، «ەكسپو-2017» حالىقارالىق كورمەسىن ءساتتى وتكىزدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ يادرولىق قارۋدان ازات بەيبىتشىلىك قۇرۋدىڭ جالپى دەكلاراتسياسىنا باستاما جاسادى جانە 2017-2018 جىلدارعا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەنەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى بولدى.
بەلدەۋىنە بەس قۇرلىق سياتىن، 130-دان استام ۇلت وكىلى تۇراتىن قازاقستانداي مەملەكەتكە پاراساتتىلىقپەن باسشىلىق جاساۋ دا ەردىڭ ەرىنىڭ ءىسى دەپ بىلەمىز. ءبىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى قۇندىلىقتار – ەلىمىزدەگى ىنتىماق پەن بەيبىتشىلىك. ال، بەيبىتشىلىك بار جەردە ءوسۋ بار، وركەندەۋ بار. ەلدەگى ۇلتارالىق بىرلىك پەن قوعامدىق كەلىسىمنىڭ ساقتالۋىندا ەلباسىنىڭ ءتول باستاماسى – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ورنى زور ەكەنىن ايتۋ كەرەك. بۇگىنگى كۇنى ەلباسىنىڭ بىرەگەي ساياساتى بەرەكەلى بىرلىگىمىز بەن ىنتىماقتى ىرىسىمىزدىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ كەلەدى.
بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ، سوعىس وتىن تۇتاتپاۋ، بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەسۋ قازىرگى ءححى عاسىردىڭ دا ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. سودان بولار، حالىقارالىق قاۋىمداستىق بەيبىتشىلىكتى جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتار قاتارىنا قوسىپ وتىر.
بەيبىتشىلىكتە، ىنتىماق-بىرلىكتە ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلۋ – قازاق حالقىنىڭ قانىنا سىڭگەن اسىل قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى ەكەنى ءسوزسىز. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ: «قازاق حالقى سان عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ كەلدى. ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتتەرىنىڭ – قاتەر تونگەن ساتتە بىرىگىپ، ۇيىمداسا ءبىلۋىنىڭ، سونداي-اق، باسقا حالىقتارمەن بەيبىتشىلىك، كەلىسىم مەن تاتۋ كورشىلىك جاعدايىندا تۇرۋعا دەگەن ىنتا-ىقىلاسىنىڭ ارقاسىندا ول تاريح تولقىنىنىڭ استىندا قالىپ قويماي، ءوزىنىڭ مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرە الدى» دەگەن ءسوزى كەشەگى مەن بۇگىنگى تاريحىمىزدى ۇشتاستىرىپ كەلەدى.
تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن تۇستان بەرى دە بۇل قاسيەتتەردەن اينىماعان حالقىمىز ەل ەگەمەندىگىنە دە ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. بۇگىندە ازات ەل اتانعان، ءوزىن الەمگە بەيبىت ومىرسۇيگىشتىگىمەن مويىنداتا بىلگەن قازاقستان جاھاندىق تاتۋلىقتى ساقتاۋ مەن نىعايتۋ ىسىنە دە اتسالىسىپ كەلەدى.
ەلباسى قاشاندا، تەك بۇگىنمەن ەمەس، بولاشاقپەن ءومىر ءسۇرۋ قاجەتتىگىن باسشىلىققا الادى. سوندىقتان دا، ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ساياساتى كەمەڭگەرلىك سيپات الىپ، يدەيالارى ءوزىنىڭ وزەكتىلىگى مەن قاجەتتىلىگىن دالەلدەي ءتۇستى.
ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى كوپتەگەن تابىستى جوبالارعا باستاماشى بولۋ ارقىلى وڭىرارالىق ماسەلەلەردە ەرەكشە ءرول اتقارۋدا، سونداي-اق، ەلباسى تەك ورتالىق ازيا ەلدەرى شەڭبەرىندە عانا ەمەس الەمدىك دەڭگەيدە دە بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋعا اۋقىمدى ۇلەسىن قوسۋدا. ونىڭ سيريادا بەيبىتشىلىك ورناتۋ مەن قاتەرلەردى ازايتۋعا ارنالعان بىتىمگەرشىلىك ۇستانىمى الەمدىك قاۋىمداستىق تاراپىنان جوعارى باعاسىن الدى. ەڭ باستىسى، تۇڭعىش پرەزيدەنت ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان شيەلەنىستىڭ ساياسي ءتۇيىنىن شەشتى.
اعىلشىن جازۋشىسى، ساياسي ءومىربايانداردى جازۋدىڭ شەبەرى دجوناتان ايتكەن ءوزىنىڭ ەلباسىنا دەگەن كوزقاراسىن تۇسىندىرگەن كەزدە «ونىڭ ءومىرى... حالىقتىڭ ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى... وتە قىزىقتى جانە ءداۋىردىڭ جۇگىن ءوزى ارقالاپ، ساياسي قايراتكەر رەتىندەگى قاھارماننىڭ قىزمەتىن اتقاردى» دەگەن ەكەن. ال، رەسەيلىك كينورەجيسسەر نيكيتا ميحالكوۆ «نازارباەۆ – ناعىز ەل اعاسى. ول تىڭداپ قانا قويماي، ەستي دە بىلەدى، مەنىڭ ويىمشا، بۇل – توبەسى كوككە جەتكەندەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ بويىنان تابىلا بەرمەيتىن اسا سيرەك قاسيەتتەردىڭ ءبىرى» دەپ باعا بەرگەن.
قاشاندا زامانىنان وزىق ءجۇرۋ قاجەتتىگىن تەرەڭ بىلەتىن ەلباسىنىڭ ۇستانىمى، ونىڭ ساياساتىنىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزدەرى بولىپ تابىلادى.
ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ مەملەكەتىمىزدى وركەندەتۋ جولىنداعى ساياساتى بۇگىندە كوپتەگەن مەملەكەتتەر ءۇشىن ۇلگى بولۋدا. قازىرگى تاڭدا الەمدىك قاۋىمداستىق قازاقستاننىڭ ۇستانعان ساياساتىن، حالىقارالىق باعىتتاعى قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىن مويىنداپ، ءبىلىپ وتىر. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى الىپ قارايتىن بولساق، ەلىمىزدە ەلباسى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن ءىرى رەفورمالار، ونىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي، رۋحاني-مادەني سالالارداعى ماڭىزدى باعدارلامالار جۇزەگە اسىرىلدى.
قازاقتىڭ كەڭ-بايتاق دالاسىنىڭ قاي وڭىرىنە دە كيە قونعان، قۇت دارىعان. سونىمەن قاتار، تۇتاس تۇركى الەمى سىر بويىن اتامەكەنىمىز دەپ تانيدى. ۇلى داريانىڭ بويىندا ورنالاسقان قازاقتىڭ ەجەلگى استانالارى بۇل مەكەننىڭ تاريحتاعى ورنىن ايشىقتاپ تۇرعانداي. ەلباسىنىڭ وسى ولكەنى «سىر – الاشتىڭ اناسى» دەپ اتاۋىندا ايرىقشا ءمان بار. ءبىزدىڭ وڭىرىمىزدە قازاق حالقىنىڭ كەلەشەگىنە قاتىستى تالاي تاعدىرلى شەشىمدەر قابىلدانعانى تاريحتان بەلگىلى.
ەلباسى تاۋەلسىزدىك جىلدارى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ، ونداعى ەڭبەكسۇيگىش حالىقتىڭ ەرتەڭىنە قاجەتتى بىرنەشە ءىرى جوبالاردىڭ ىسكە اسۋىنا باستاماشى بولدى. ەلباسىنىڭ سىر ەلىنە جاساعان ءاربىر ساپارىنان مۇنداعى حالىقتىڭ كەلەشەككە دەگەن سەنىمى ارتا ءتۇستى. ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ىستىق پەيىلى مەن ىقىلاسى، اعايىنعا ارناعان لەبىزدەرى جۇرتشىلىقتىڭ كوڭىلىن كوتەردى.
ەلباسى توقسانىنشى جىلدارداعى توقىراۋ كەزەڭىندە 1993 جىلى ارال تاعدىرىنا ادام تاعدىرى دەپ قاراپ، ەكولوگيالىق ايماقتاعى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ باسىن قوستى. ارال پروبلەماسى العاش رەت حالىقارالىق دەڭگەيدە قىزىلوردادا تالقىلاندى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ باستاماسىمەن حالىقارالىق «ارالدى قۇتقارۋ قورى» قۇرىلىپ، ەكولوگيالىق ءوڭىردىڭ ماسەلەلەرىن جۇيەلى تۇردە نازاردا ۇستادى.
بۇل كەزدە جاس مەملەكەتتىڭ الدىندا باسقا دا كۇردەلى ماسەلەلەر تۇرعان ەدى. بىراق مەملەكەت باسشىسى سىر بويىنداعى ەكولوگيالىق اپاتتان زارداپ شەككەن حالىقتى قاسىرەتتەن قۇتقارۋ تۋرالى ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلدادى. «سىرداريا وزەنىنىڭ ارناسىن رەتتەۋ جانە سولتۇستىك ارال تەڭىزىن ساقتاپ قالۋ» جوباسى دۇنيەگە كەلىپ، قازاقستاننىڭ دۇنيەجۇزىلىك بانكپەن ىنتىماقتاستىعىنا نەگىز قالاندى. كوكارال بوگەتى تۇرعىزىلىپ، «اقلاق» سۋ توسپاسى سالىندى. سىرداريا وزەنىنىڭ ارناسى رەتتەلىپ، «قاراوزەك»، «ايتەك» توسپالارى قايتا جاڭارتىلدى. كىشى ارال سۋى بۇرىنعى جاعالاۋىنا جاقىنداپ، تەڭىز اكۆاتورياسى ۇلعايدى. اۋداندا بالىق شارۋاشىلىعى وركەندەپ، بالىقشىلار اتاكاسىبىنە قايتا ورالدى. جاعالاۋداعى ەلدى مەكەندەردىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايى جاقساردى. قازىرگى تاڭدا ارالدا بۇرىنعى كەڭەس زامانىندا سالىنباعان جاڭا تەحنولوگياعا نەگىزدەلگەن بالىق زاۋىتتارى جۇمىس ىستەۋدە.
سىر ءوڭىرى ءۇشىن ماڭىزى اسا زور «ساراتس» جوباسىنىڭ العاشقى ناتيجەلەرىمەن تانىسقان ەلباسى ونىڭ ەكىنشى كەزەڭىن جالعاستىرۋعا تاپسىرما بەردى. قاسيەتتى ارال توپىراعىن باسىپ تۇرىپ «مەن ارالعا كومەكتەسسەم دەگەن ارمانىما جەتكەنىمە قۋانىشتىمىن» دەگەن ءسوزى حالىق جادىندا ماڭگى قالدى.
ەكونوميكالىق قۇرىلىمى جاعىنان جىلدار بويىنا اگرارلىق ايماق بولعان سىر ءوڭىرى تاۋەلسىزدىك العان سوڭ مۇنايلى ايماققا اينالدى. ەلباسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن جالعا بەرىلگەن مەرزىمى اياقتالعان قۇمكول جەرىن ءالى دە ءبىزدىڭ وبلىستىڭ ەنشىسىنە قالدىرا تۇرۋعا شەشىم قابىلدادى. قازاقتىڭ دارحان دالاسىنىڭ، قويناۋى قازىناعا تولى جەرىنىڭ بايلىعى – بارشامىزعا ورتاق. شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن مۇنايشى دەگەن كاسىپتى يگەرگەن سىربويىلىقتار بۇگىندە ەلباسىنىڭ وسى شەشىمىنىڭ ناتيجەسىن كورىپ وتىر.
قىزىلوردا حالقى مۇناي كەنىشتەرىندە ەسەپسىز جانىپ جاتقان ىلەسپە گازدى جىلدار بويى تۇتىنا المادى. ەسەپسىز بايلىق بوسقا جانىپ جاتقاندا، قالا حالقى قۇنى اسپانداپ تۇرعان وتىن مەن كومىردى عانا پايدالانۋعا ءماجبۇر بولدى. ەلدىڭ قامىن ويلايتىن ەلباسى بۇل ىستە دە كەمەڭگەرلىك تانىتىپ، قىزىلوردا قالاسىن گازداندىرۋ جوباسىنا قىرۋار قارجى ءبولدىردى. جىل سايىنعى جولداۋلارىندا گازداندارۋدى اياقتاۋ تۋرالى ۇكىمەتكە تاپسىرما بەردى. مىنە، وسىنىڭ ارقاسىندا وبلىس ورتالىعى «كوگىلدىر وتىننىڭ» يگىلىگىن كورىپ وتىر.
سىر ەلى – ەلباسىنىڭ ەرەكشە ىقىلاسىنا بولەنگەن ايماق. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قولداۋدىڭ ارقاسىندا جۇزدەگەن مەكتەپتەر مەن بالاباقشالار، مەديتسينالىق نىساندار سالىنىپ، پايدالانۋعا بەرىلدى. ءبىزدىڭ وبلىس حالقى، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ «100 مەكتەپ، 100 اۋرۋحانا»، «بالاپان»، «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى»، «مادەني مۇرا»، «قولجەتىمدى باسپانا»، «جۇمىسپەن قامتۋ»، «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» سەكىلدى مەملەكەتتىك باعدارلامالارىنىڭ يگىلىگىن كورىپ كەلەدى.
بۇگىنگى تاڭدا الەمنىڭ كورنەكتى ساياساتكەرلەرى نازارباەۆقا جوعارى باعا بەرىپ، ونى اتاتۇرىكپەن ءبىر قاتارعا قويادى. شىنىندا دا، نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاس مەملەكەتىمىزگە تاريح ءۇشىن كوزدى اشىپ جۇمعانمەن تەڭ كەلەتىن از ۋاقىت ىشىندە تاريحي ەكونوميكالىق جانە ساياسي رەفورمالار جۇرگىزىپ، اتا-بابا ارمانىن امانات رەتىندە جۇزەگە اسىردى. قازاقستاننىڭ تالاي تار جول، تايعاق كەشۋدەن ءوتىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ، الەمنىڭ وركەنيەتتى ەلدەرىمەن تەرەزەسى تەڭ بولۋى – ەلباسىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى.
قىلىشباي بيسەنوۆ،
وبلىستىق ءماسليحات حاتشىسى،
تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.
