ويىنشىققا دا ويلى كوزقاراس قاجەت

5225
Adyrna.kz Telegram

(كوللاجدى جاساعان امانگەلدى قياس)

بۇگىنگىنىڭ بالاسى شىبىقتى ات قىلىپ ءمىنىپ، اسىق ويناپ، الىسپايدى. قالاداعىسىن ايت­پاعاندا، اۋىلدا ءوسىپ جات­قان­داردىڭ ءوزى كوك جاشىكتى اينا­ل­سوقتاپ، تەلەفونعا تەلمىرەدى. مۇن­دايدا ءتورت قابىرعالى بولمەدەن اتتاپ شىعا المايتىن قالانىڭ بالاسىن ءتىپتى دە اياپ كەتەتىنىڭ راس. اشىق اس­پان­نىڭ استىندا اسىر سالىپ ويناي الماعان بالا ەرىك­سىز مۋلت­في­لم­دەردى ءمۇلت جىبەر­مەي­دى، ويىنشىقتاردى الدانىش ەتەدى. بىراق بالا ويىنشىقپەن وي­ناپ جاتقاندا، ءبىز – اتا-انا بو­لا­شاعىمىزبەن ويناپ جۇرەدى ەكەن­بىز. نەگە؟ 

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا «جاڭا تۇر­پاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باس­تى شارتى – سول ۇلت­تىق كودىڭ­دى ساقتاي ءبىلۋ... ەگەر جاڭ­عىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق-رۋحا­ني تامى­رىنان ءنار الا الماسا، ول اداسۋعا باستايدى»، دەگەن بولاتىن. ال ءبىز بۇگىن­گى قوعام­نىڭ جەتكىنشەكتەرىن جازعىرۋدان بۇرىن، وسى ءنار­دى ءاۋ باستا ولارعا سىڭىرە ال­دىق پا دەگەندى ويلادىق پا؟ ما­مان­دار بۇعان «جوق» دەپ كەسىم­دى جاۋاپ ايتىپ وتىر. بالا­باق­شاداعى تاربيە مەن شەتەل­دىڭ مۋلتفيلمدەرىن بىلاي قويعاندا، ءبىر عانا ويىنشىق ارقىلى ءبىز بالا­لاردىڭ ساناسىن ۋلاپ جاتىرمىز دەگەندى ايتادى پسيحولوگتار مەن ۇلتتىق ويىنشىق شىعارۋمەن اينالىسىپ ءجۇر­گەن ساناۋلى ۇلتجاندى بيزنەسمەندەر.

اباي جەتىنشى قارا­سوزىن­دە: «جاس بالا انادان تۋعان­دا ەكى ءتۇرلى مىنەز­بەن تۋادى... بىرەۋى – بىلسەم ەكەن دە­مەك­­لىك. نە كورسە سوعان تال­پ­ى­نىپ، جالت­ىر-جۇلتىر ەت­كەن بولسا، وعان قىزىعىپ، اۋزىنا سالىپ، ءدامىن تاتىپ قاراپ، تاماعىنا، بەتىنە باسىپ قاراپ، سىرناي-كەرنەي بولسا داۋىسىنا ۇمتىلىپ، ونان ەرجەتىڭكىرەگەندە يت ۇرسە دە، مال شۋلاسا دا، بىرەۋ كۇلسە دە، بىرەۋ جىلاسا دا تۇرا جۇگىرىپ، «ول نەمەنە؟»، «بۇل نەمەنە؟» دەپ، «ول نەگە ۇيتەدى؟» دەپ، «بۇل نەگە بۇيتەدى؟» دەپ، كوزى كورگەن، قۇلاعى ەستى­گەننىڭ ءبارىن سۇ­راپ، تىنىشتىق كور­مەيدى. مۇ­نىڭ ءبارى – جان قۇما­رى، بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن، ۇيرەن­سەم ەكەن دەگەن»، دەيدى. بۇگىنگى كۇنى بالانىڭ سول بىلسەم ەكەن دەگەن قيالىن شاشى جالبىراپ، بەت-اۋزىنان قان اققان چاكي، قۇبىجىق بەينەسىندە فناف، كوزى اققان مانگل «قاناتتاندىرىپ» ءجۇر. قازاق باتىرىنىڭ بەينەسىن ەلەستەتكەندى قويىپ، ەستىپ تە كورمەگەن بالا «ورمەكشى ادام»، «بەتمەن»، «سۋپەرمەن» بولعىسى كەلمەي، قايتسىن؟!

قازاقى ويىن­شىقتاردىڭ جەتى بىردەي ءتۇرىن شىعارىپ جۇرگەن «جەتى ونەر.kz» كوم­پا­نياسىنىڭ ديرەكتورى ەراسىل قاسىقباەۆ ويىن­شىق­تار­دىڭ بالا دامۋى­نا ەرەكشە ىقپال ەتەتىنىن ايتادى. «ويىنشىق – بالانى ۋاقىت­­شا الدايتىن قۇرال عانا ەمەس، ول تانىمدىق دۇنيە. زيالى ۇلت بولىپ قالىپ­تاسۋ ءۇشىن بالانىڭ ينتەل­لەكتۋالدىق دامۋىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن ءجون. ياعني بالا ەڭ الدىمەن، ساۋساق ۇشىنىڭ سەزۋى ارقىلى ءوزى ۇستاپ وتىر­عان زات تۋرالى تۇسىنىك قالىپ­تاستىرادى. قولداعى موتوريكا مەن سەنسوريكانىڭ دۇرىس دامۋى، لوگيكاسى مەن ەستە ۇستاۋ قابى­لەتىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى. ويتكەنى ميداعى وسى ۇساق موتوريكاعا جاۋاپ­تى ورتالىق پەن سويلەۋ ور­تا­لىعى جانە ينتەللەكتۋال­دىق ور­تالىق ۇشەۋى ءبىر-بىرىنە ج­اقىن ورنالاسقان. دەمەك وسى­لاردىڭ بىرەۋى دۇرىس دامىماسا، قالعاندارىنىڭ ارە­كەت ەتۋىنە كەرى اسەر ەتەدى»، دەيدى ەراسىل ساكەنۇلى.

دەمەك بالا نەمەن ويناسا، ەرتەڭ سونىڭ «جولىن قۋادى». ەلىمىزدە 2007 جىلى 21 شىلدەدە قابىلدانعان «ويىنشىقتاردىڭ قاۋىپ­سىزدىگى» تۋرالى زاڭ بار. سوعان ساي ءبىلىم جانە عىلىم مي­نيسترى 2008 جىلى 10 ماۋ­سىم­دا №337 بۇيرىق بو­­يىنشا ويىن­شىقتاردى پە­دا­گوگيكالىق-پسي­حولوگيا­­لىق ساراپتامادان وتكىزۋ ەرە­جە­سىن شىعارعان بولاتىن. ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنى دە وسى قۇجات شەشۋى ءتيىس ەدى. الايدا، 2011 جىلدىڭ 15 ءشىل­­دەسىندەگى قازاق­ستان رەس­پۋب­ليكاسىنىڭ زاڭى­نا ەنگىزىل­گەن وزگەرىستەر مەن تو­لىق­­تىرۋ­­لارعا سايكەس بۇل ساراپ­تامانىڭ قاجەتتىلىگى الىنىپ تاس­تالادى. كوز تۇگىل، كوڭ­ىلدى دە قۋانتىپ ۇلگەر­مەگەن ۇلت­تىق ستاندارتتىڭ ەندى قايتا قالپىنا كەلۋى مۇمكىن بە؟

مۇنداي ستاندارتتىڭ وزگە ەلدەر شەگەلەپ بەكىتىپ تە قويعانى انىق. دەرەك­تەرگە سۇيەنسەك، گەرمانيادا بالا­لار ويىنشىعىنا جارتى عاسىردان بەرى «Spiel gut» دەگەن ۇيىم ساراپتاما ءجۇر­گىزىلىپ كەلەدى ەكەن. وندا ويىنشىقتاردى پسي­حو­­لو­گيالىق-پەداگوگيكا­لىق سا­راپتامادان وتكىزۋ دە ءمىن­دەتتەلگەن كورىنەدى. ياع­ني بۇل بەلگى قويىلماعان ويىن­شىقتار گەر­مانيانىڭ بازارىنا شىعارىلمايدى.

«شىنىمەن دە قازىرگى كەي ويىن­شىق­تار ادامگەرشىلىككە، ءتىپ­تى جارا­تىلىسقا قايشى كە­لەدى. سون­دىقتان قازاقستان ەۋ­را­زيالىق ەكو­نوميكالىق كوميسسيا كەدەن وداعىنىڭ ءبىر­ىڭعاي اۋماعىندا جۇزە­گە اسىرىلاتىن ويىن­شىق­تاردىڭ پسي­حولوگيالىق-پەد­ا­­گوگيكالىق قا­ۋىپ­سىزدىك تالاپتارىن بەلگىلەۋ بو­يىنشا «ويىنشىقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى» كەدەندىك وداق­تىڭ تەحنيكالىق رەگ­لامەنتىنە وزگە­رىستەر مەن تولىق­­تىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىستارعا باستاماشىلىق ەتىلگەن. كەدەن وداعىندا ءبىزدىڭ باس­تامامىزدى جاق­تاعان ەل كوپ بول­عانىمەن، ساراپشىلاردىڭ پىكىرى ءارتۇرلى بولىپ جاتىر. مىسا­لى، قازىر شىعىپ جاتقان جىنىس مۇشەلەرى ايقىن كورسە­تىلگەن «پۋپسيكتەردى» بالا ءتار­بيەلەپ وتىرعان انا رەتىندە ءوز باسىم قول­دامايمىن. ال مەديتسينا جاعىنداعى وكىلدەرىمىز ول بالاعا رەپرودۋكتيۆتىك تاربيە بەرە­دى، سوندىقتان كەرەك دەگەن وي بىلدىرەدى. قاي ەلدى الساق تا بالا ويىن­­­شىق ارقى­لى تاربيە­لە­نەدى. ويىن­شىق بالانىڭ پسي­حي­كاسىنا، تۇلعا بولىپ قا­لىپ­تاسۋىنا، تانىم-ءتۇسىنى­گى­نە ۇلكەن اسەرىن تيگىز­بەي قوي­مايدى. دۇنيەجۇزىلىك ءتا­جى­ري­بەگە قاراي وتىرىپ، ويىن­شىق­تارعا «ۇسىنىلعان» جانە «ۇسى­نىلماعان» دەگەن بەلگىنى اتا-انالارعا كومەك رەتىندە ۇسىنعان دۇرىس»، دەگەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بالا­لاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كوميتەتى ادامگەرشىلىك رۋحاني قۇندىلىقتاردى نىعايتۋ جانە اقپاراتتىق سۇيەمەلدەۋ  باسقارماسىنىڭ باسشىسى گۇلناش قوشقاروۆا ماسەلەنىڭ تەك زاڭمەن رەتتەۋ ارقىلى عانا شەشىلمەيتىنىن ايتادى.

ونىڭ ايتۋىنشا ويىن­شىق­تىڭ ەڭ العاش­قى ساراپشىسى اتا-انا بولۋى قاجەت. «بالاعا ويىن­شىق تاڭداۋدا اتا-انا­لاردىڭ ساۋاتتىلىق تانىتىپ، جاۋاپ­كەرشىلىكپەن قارا­عانى دۇرىس. ماتەريالدىق تۇرعىدا زاتتىڭ ساپاسىنا عانا كوڭىل ءبولىپ قويماي، ءار ويىنشىق با­لاما قالاي اسەر ەتەدى، قانداي تاربيەلىك ءمانى بار دەن­ساۋلىعىنا جانە پسيحي­كالىق دامۋىنا زيان كەلتىرمەس پە ەكەن دەگەندى دە ەسكەرۋى دۇرىس دەپ ويلايمىن. ال سول اتا-انالاردى اقپاراتتاندىرۋمەن جۇمىس جاسايتىندار ءبىز بەن سىزدەر. اتالعان ماسە­لە تەك مەملەكەتتىك مەكەمە­لەردىڭ عانا ەمەس، جالپى حالىقتىڭ، قوعامنىڭ بىرلە­سىپ قاراستىراتىن ورتاق ماسە­­لەسى ەكەنى بەلگىلى. وسى تۇرعىدا اتا-انالار ويىن­شىق تاڭداۋدا ۇلت­تىق دۇنيەتانىمىمىزعا جات ويىن­شىقتاردى ەمەس، تاربيەلىك ءمانى بار ويىنشىق­تارعا كوڭىل ءبولىپ، سۇرا­نىس تۋدىرسا، اتالعان ماسەلە ءبىر­شاما رەتتەلەرى ءسوزسىز»، دەگەن گۇل­ناش حا­ميت­قىزى ەلى­مىزدە ۇلتتىق ويىن­شىق­تار جا­سايتىنداردىڭ از ەكەنىن، ال شى­عىپ جاتقان ويىن­­شىقتاردىڭ قال­تانى قاعا­تىنىن ايتادى.

شىنىندا دا، قازاقستاندا ۇلتتىق ويىنشىقتار شى­عا­راتىن كاسىپكەرلەر از. ونىمەن قويماي ولار سۇرا­نىستى تولىقتاي قا­ناعاتتاندىرىپ وتىر­عان جوق. ءبىز جوعارىدا ايتقان «جە­تى ونەر.kz» كومپانياسىنىڭ ءوندىرىس­­تىك قاۋقارى ايىنا 2 ملن تەڭگەنىڭ ويىنشىعىن شى­عارۋعا عانا جەتىپ وتىر. تەك اعاشتان، ساپالى ءتۇرلى-ءتۇس­تى بوياۋلاردى پايدالانىپ ويىن­شىق وندىرەتىن تسەح ءۇشىن بۇل ازدىق ەتەرى ءسوزسىز. سوعان قاراماستان، ال­دا­عى ۋا­قىتتا «جەتى ونەر.kz» كوم­پا­نياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، «جەتى ويىن­شىق» جوباسىنىڭ اۆتورى ساكەن بولىسوۆ كۇنىنە 7-8 ملن تەڭگەنىڭ ءونىمىن ءوندىرۋدى جوسپارلاپ وتىرعانىن ايتادى. «نەگىزىندە مەن اعاشتان ۇلت­تىق اسپاپتار جاسايتىن شە­بەرمىن. 2010 جىلدان بەرى ويىن­شىق­تار جاساۋدى قولعا الا باستادىم. «جەتى ويىنشىقتىڭ» نەگىزگىلەرىنىڭ ءبىرى – اعاشتان جا­سالعان، قۇراستىرمالى كيىز ءۇي مەن دومبىرا. بالانىڭ تىلىنە جەڭىل بولۋ ءۇشىن قۇراس­تى­رۋدىڭ بارىسىن ولەڭ جول­دارىمەن كەلتىرىپ، قوسىمشا ءتۇسىن­دىرمە كىتاپشاسىن دا شى­عاردىق. وسىعان ۇقساس ما­عىنالى ويۋلار دەپ اتالاتىن، 70 ءتۇرلى بولشەكتەن قۇرا­لا­تىن سىرماقتار مەن تەكەمەت­تەر بار. ۇلتتىق ساز اسپاپ­تارى­نىڭ بالالارعا ارنالىپ جاسالعان ءتۇرىن دە وسى جوباعا جاتقىزامىز»، دەيدى س.بولىسوۆ.

بۇدان بولەك ەلىمىزدە تەك قا­زاق تىلىندە ەرتەگى وقىپ، ءان ايتاتىن ەلەكتروندى ويىنشىقتار دا شىعىپ جاتىر. كاسىپكەر عا­لىم­بەك قىزىربەكۇلى شى­عاراتىن «ەلەكتروندى كيىز ۇيدە» بالالارعا ارنالعان 1200 شى­عارما جيناقتالسا، قاناتحان ابىلعاليۇلى مەن جانار ساي­لاۋبەكقىزى بىرلەسىپ ءوندىرىپ جاتقان «اقىلدى قوياندا» 3000-نان اسا، «اقىلدى قالامدا» 2500-دەي بالالار قازىناسى قام­تىلعانى كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتادى.

«بالا تاربيەسى – ونەر. ونەر بولعاندا اۋىر ونەر. جەكە ءبىر عىلىم يەسى بولۋدى تىلەيتىن ونەر. بالا تار ويلى، اقىماق بولسا بالا كىنالى ەمەس. تاربيەشى  كىنالى. بالا سۇلۋلىقتان ءلاززات الا بىلمەيتىن مىلقاۋ جاندى بولسا بالا ايىپتى ەمەس. تاربيەشى جازالى» دەمەي مە ماعجان جۇماباەۆ! بۇگىن ءبىز بالالارىمىزدى باتىستىق باربيلەرمەن الداساق، ەرتەڭگى ۇرپاق ءبىزدى قارتايعان شاعىمىزدا قارتتار ۇيىنە سۇيرەمەسىنە كىم كەپىل؟!


مايگۇل سۇلتان،

«ەگەمەن قازاقستان»

پىكىرلەر