Қазақстан ғылымының болашағы, жас ғалымдардың жай-күйі және қазіргі дарынды зерттеушілерді қолдау мәселесі ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігінде айтылды.
Қазақстан қазіргі кезеңде ғылыми экожүйені нығайтудың ауқымды міндетін қойып отыр. Ғылыми әлеуеттің бәсекеге қабілеттілігі мемлекеттік саясаттың негізгі басымдықтарының бірі болды және болып қала береді, мемлекет ғалымдарға зор қолдау көрсетуде. Ғылыми әлеуетті дамытудың сабақтастығы ғана қалды.
Қазақстандағы жас ғалымдарды қолдап қана қоймай, жаңа зерттеушілер тобын тәрбиелеп отырғандардың бірі – Мұрат Қалиұлы Сапарбаев, PhD, профессор, Франциядағы Густав Рози атындағы онкологиялық орталықтың «ДНҚ репарациясы» зертханасының меңгерушісі.
Мұрат Қалиұлы 25 жыл бойы шетелде еңбек етіп келеді, оның ішінде соңғы 15 жыл ішінде осы институттың онкологиялық орталығына қарасты «ДНҚ репарациясы» зертханасының меңгерушісі қызметін атқарады. Белгілі ғалым сонымен қатар 2023 жылдың қаңтарында құрылған Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Ғылым және технологиялар жөніндегі Ұлттық кеңестің мүшесі.
Профессорды Нобель сыйлығының лауреаттарына жақындататын Хирш индексі 34-ке тең ғалым арнайы библиометриялық индикаторға (H-индексі-жарияланым белсенділігінің көрсеткіштерін де, олардың дәйексөздерінің көрсеткіштерін де бір мәнге біріктіретін индекс) өте байсалды қарайды және тек Нобель сыйлығы немесе жарияланымдар саны емес, ғалымдардың жаңа буынын тәрбиелеу маңызды деп санайды.
«Қазіргі уақытта ғалымның биология саласындағы жетістігі топ-журналдардағы жарияланымдар санымен анықталады. Әдетте, үздік журналдарда жариялау жоғары индексті қамтамасыз етеді және сарапшылардың алдында жұмыстың маңыздылығын мойындау туралы айтады. Бірақ уақыт өте келе ғалымның жұмысын және оның қосқан үлесін бағалау түбегейлі өзгеруі мүмкін. Мүмкін, дәйексөзі аз журналдағы басылым сол жылы жарияланған барлық журнал мақалаларынан әлдеқайда көп әсер еткен болуы мүмкін. Мен үшін жұмыстың басты бағаларының бірі-беделді ғылыми басылымдардағы жарияланымдар, ғылыми қызметке қаржы алу және жас зерттеушілерді тәрбиелеу қабілеті», - дейді Сапарбаев.
Микробиология саласындағы күрделі академиялық жолы сонау 1979 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық зерттеу университеті) қабылдау комиссиясының кеңсесінен басталған профессор оннан астам қазақ ғалымының жұмыстарына жетекшілік етті.
Мұрат Қалиұлы кейін Сібір ғылым академиясының цитология және генетика институтында мутагенездің молекулалық механизмдері зертханасында аспирантураны аяқтап, 1992 жылы биология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алды.
1992-1998 жылдары М. Сапарбаев Густав Рози институтының және АҚШ-тағы Техас университетінің Сили молекулалық ғылымдар орталығының ДНҚ репарация тобында постдокторантурадан өтті. Дәл осы кезеңде академиялық стандарттар бойынша жас ғалым тәуелсіз зерттеуші болды. 1998 жылы оның ғылыми еңбектері мен зертхана меңгерушісі Жак Лавальдың қолдауының арқасында Франциядағы Ұлттық ғылыми зерттеулер орталығында ғалым-зерттеуші лауазымына ауысты.
Ал бүгінде профессор әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Назарбаев Университеті және Ұлттық биотехнология орталығының зертханаларының өкілдерімен белсенді жұмыс істейді. Бірлескен жұмыстардың тізімі өте кең. Бұл рак клеткаларындағы ДНҚ жобасы, дененің қартаюындағы соматикалық мутациялар спектрін зерттеу және нейродегенеративті аурулардағы ДНҚ гликозилазаларының рөлін зерттеу жобасы, сонымен қатар патогендердегі ДНҚ зерттеу жобалары. Қазақстандық зерттеушілермен бірге профессор 30-ға жуық ғылыми еңбектер мен жарияланымдар жазды.
Мұрат Қалиұлының өзі атап өткендей, көптеген еңбектерінің ішінде ол Назарбаев Университетінен келген физик-теоретик Бақыт Маткәрімовпен Чаргаффтың екінші ережесін ашудағы бірлескен жұмысының нәтижелерін және бұл ереженің Дарвиндік эволюциядағы рөлін ерекше мақтан тұтады.
Ғалым соңғы реформалар мен өзгерістерді мұқият қадағалап, ғылыми саланың даму динамикасын орташа деңгейден жоғары деп бағалайды.
«Менің ойымша, Орталық Азияны алатын болсақ, Қазақстанның әлеуеті өте жоғары. Мен Қазақстанның әлеуетінің даму динамикасын 10-нан 6-ға бағалаймын. Қазақстанның бір орында тұрмағаны және өте ашық қоғам болып қалғаны қуантады, шетелде және өз елінде жұмыс істейтін жас ғалымдардың саны артып келеді», – дейді М.Сапарбаев.
Профессордың айтуынша, Қазақстан инфрақұрылымды дамытуға баса назар аударуы қажет.
«Ғылыми зерттеулерді қанша қаржыландырсаңыз да, ғылым жалғыз өзі елдің әлеуетін арттыра алмайды. Қазақстан ғылыммен бір мезгілде заңнаманы, білім беруді, басқаруды, көлікті, жолдарды, байланыстарды, кеденді және басқа да салаларды қамтитын инфрақұрылымды дамытуы керек. Яғни, жақсы ғылым мен білім оның негізгі себебі емес, дамыған инфрақұрылымның көрсеткіші немесе салдары», - деп атап өтті ғалым.
Ал жас ғалымдарға профессор тек алға ұмтылуға кеңес берді.
«Ғылым - құрбандықтың бір түрі. Сіз күтпеген нәтижелермен белгісіз нәрсені іздеуге қымбат уақытыңызды жоғалтасыз. Ал уақыт, өзіңіз білетіндей, қалпына келмейтін ресурс. Егер сіз мұны саналы түрде жасасаңыз, таңдауыңызға ешқашан өкінбеңіз және әрқашан алға ұмтылыңыз».
Анықтама: Мұрат Сапарбаев Америка биохимия және молекулалық биология қоғамының, сондай-ақ Француз генетикалық токсикология қоғамының мүшесі болып табылады. 1985 жылы Қазақ Республикасы Ғылым Академиясының биология бойынша Алтын медалімен, 2014 жылы француз ұлттық ғылыми зерттеулер орталығының CNRS Prime d ' Excellence Scientifique сыйлығымен марапатталды. М. Сапарбаев Scopus және Web of Science базаларына кіретін жоғары рейтингті журналдарда 100-ден астам жарияланым жариялады. Ғалымның мақалаларына 3500-ден астам сілтеме бар.
