Qazaqstan ǧylymynyŋ bolaşaǧy, jas ǧalymdardyŋ jai-küiı jäne qazırgı daryndy zertteuşılerdı qoldau mäselesı QR Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgınde aityldy.
Qazaqstan qazırgı kezeŋde ǧylymi ekojüienı nyǧaitudyŋ auqymdy mındetın qoiyp otyr. Ǧylymi äleuettıŋ bäsekege qabılettılıgı memlekettık saiasattyŋ negızgı basymdyqtarynyŋ bırı boldy jäne bolyp qala beredı, memleket ǧalymdarǧa zor qoldau körsetude. Ǧylymi äleuettı damytudyŋ sabaqtastyǧy ǧana qaldy.
Qazaqstandaǧy jas ǧalymdardy qoldap qana qoimai, jaŋa zertteuşıler tobyn tärbielep otyrǧandardyŋ bırı – Mūrat Qaliūly Saparbaev, PhD, professor, Fransiiadaǧy Gustav Rozi atyndaǧy onkologiialyq ortalyqtyŋ «DNQ reparasiiasy» zerthanasynyŋ meŋgeruşısı.
Mūrat Qaliūly 25 jyl boiy şetelde eŋbek etıp keledı, onyŋ ışınde soŋǧy 15 jyl ışınde osy instituttyŋ onkologiialyq ortalyǧyna qarasty «DNQ reparasiiasy» zerthanasynyŋ meŋgeruşısı qyzmetın atqarady. Belgılı ǧalym sonymen qatar 2023 jyldyŋ qaŋtarynda qūrylǧan Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ janyndaǧy Ǧylym jäne tehnologiialar jönındegı Ūlttyq keŋestıŋ müşesı.
Professordy Nobel syilyǧynyŋ laureattaryna jaqyndatatyn Hirş indeksı 34-ke teŋ ǧalym arnaiy bibliometriialyq indikatorǧa (H-indeksı-jariialanym belsendılıgınıŋ körsetkışterın de, olardyŋ däieksözderınıŋ körsetkışterın de bır mänge bırıktıretın indeks) öte baisaldy qaraidy jäne tek Nobel syilyǧy nemese jariialanymdar sany emes, ǧalymdardyŋ jaŋa buynyn tärbieleu maŋyzdy dep sanaidy.
Qazaqstandaǧy jas ǧalymdardy qoldap qana qoimai, jaŋa zertteuşıler tobyn tärbielep otyrǧandardyŋ bırı – Mūrat Qaliūly Saparbaev, PhD, professor, Fransiiadaǧy Gustav Rozi atyndaǧy onkologiialyq ortalyqtyŋ «DNQ reparasiiasy» zerthanasynyŋ meŋgeruşısı.
Mūrat Qaliūly 25 jyl boiy şetelde eŋbek etıp keledı, onyŋ ışınde soŋǧy 15 jyl ışınde osy instituttyŋ onkologiialyq ortalyǧyna qarasty «DNQ reparasiiasy» zerthanasynyŋ meŋgeruşısı qyzmetın atqarady. Belgılı ǧalym sonymen qatar 2023 jyldyŋ qaŋtarynda qūrylǧan Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ janyndaǧy Ǧylym jäne tehnologiialar jönındegı Ūlttyq keŋestıŋ müşesı.
Professordy Nobel syilyǧynyŋ laureattaryna jaqyndatatyn Hirş indeksı 34-ke teŋ ǧalym arnaiy bibliometriialyq indikatorǧa (H-indeksı-jariialanym belsendılıgınıŋ körsetkışterın de, olardyŋ däieksözderınıŋ körsetkışterın de bır mänge bırıktıretın indeks) öte baisaldy qaraidy jäne tek Nobel syilyǧy nemese jariialanymdar sany emes, ǧalymdardyŋ jaŋa buynyn tärbieleu maŋyzdy dep sanaidy.
«Qazırgı uaqytta ǧalymnyŋ biologiia salasyndaǧy jetıstıgı top-jurnaldardaǧy jariialanymdar sanymen anyqtalady. Ädette, üzdık jurnaldarda jariialau joǧary indekstı qamtamasyz etedı jäne sarapşylardyŋ aldynda jūmystyŋ maŋyzdylyǧyn moiyndau turaly aitady. Bıraq uaqyt öte kele ǧalymnyŋ jūmysyn jäne onyŋ qosqan ülesın baǧalau tübegeilı özgeruı mümkın. Mümkın, däieksözı az jurnaldaǧy basylym sol jyly jariialanǧan barlyq jurnal maqalalarynan äldeqaida köp äser etken boluy mümkın. Men üşın jūmystyŋ basty baǧalarynyŋ bırı-bedeldı ǧylymi basylymdardaǧy jariialanymdar, ǧylymi qyzmetke qarjy alu jäne jas zertteuşılerdı tärbieleu qabıletı», - deidı Saparbaev.Mikrobiologiia salasyndaǧy kürdelı akademiialyq joly sonau 1979 jyly S.M.Kirov atyndaǧy Qazaq memlekettık universitetınıŋ (qazırgı äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq zertteu universitetı) qabyldau komissiiasynyŋ keŋsesınen bastalǧan professor onnan astam qazaq ǧalymynyŋ jūmystaryna jetekşılık ettı. Mūrat Qaliūly keiın Sıbır ǧylym akademiiasynyŋ sitologiia jäne genetika institutynda mutagenezdıŋ molekulalyq mehanizmderı zerthanasynda aspiranturany aiaqtap, 1992 jyly biologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty ǧylymi därejesın aldy. 1992-1998 jyldary M. Saparbaev Gustav Rozi institutynyŋ jäne AQŞ-taǧy Tehas universitetınıŋ Sili molekulalyq ǧylymdar ortalyǧynyŋ DNQ reparasiia tobynda postdoktoranturadan öttı. Däl osy kezeŋde akademiialyq standarttar boiynşa jas ǧalym täuelsız zertteuşı boldy. 1998 jyly onyŋ ǧylymi eŋbekterı men zerthana meŋgeruşısı Jak Lavaldyŋ qoldauynyŋ arqasynda Fransiiadaǧy Ūlttyq ǧylymi zertteuler ortalyǧynda ǧalym-zertteuşı lauazymyna auysty. Al bügınde professor äl-Farabi atyndaǧy QazŪU, Nazarbaev Universitetı jäne Ūlttyq biotehnologiia ortalyǧynyŋ zerthanalarynyŋ ökılderımen belsendı jūmys ısteidı. Bırlesken jūmystardyŋ tızımı öte keŋ. Būl rak kletkalaryndaǧy DNQ jobasy, denenıŋ qartaiuyndaǧy somatikalyq mutasiialar spektrın zertteu jäne neirodegenerativtı aurulardaǧy DNQ glikozilazalarynyŋ rölın zertteu jobasy, sonymen qatar patogenderdegı DNQ zertteu jobalary. Qazaqstandyq zertteuşılermen bırge professor 30-ǧa juyq ǧylymi eŋbekter men jariialanymdar jazdy. Mūrat Qaliūlynyŋ özı atap ötkendei, köptegen eŋbekterınıŋ ışınde ol Nazarbaev Universitetınen kelgen fizik-teoretik Baqyt Matkärımovpen Chargafftyŋ ekınşı erejesın aşudaǧy bırlesken jūmysynyŋ nätijelerın jäne būl erejenıŋ Darvindık evoliusiiadaǧy rölın erekşe maqtan tūtady. Ǧalym soŋǧy reformalar men özgerısterdı mūqiiat qadaǧalap, ǧylymi salanyŋ damu dinamikasyn ortaşa deŋgeiden joǧary dep baǧalaidy.
«Menıŋ oiymşa, Ortalyq Aziiany alatyn bolsaq, Qazaqstannyŋ äleuetı öte joǧary. Men Qazaqstannyŋ äleuetınıŋ damu dinamikasyn 10-nan 6-ǧa baǧalaimyn. Qazaqstannyŋ bır orynda tūrmaǧany jäne öte aşyq qoǧam bolyp qalǧany quantady, şetelde jäne öz elınde jūmys ısteitın jas ǧalymdardyŋ sany artyp keledı», – deidı M.Saparbaev.Professordyŋ aituynşa, Qazaqstan infraqūrylymdy damytuǧa basa nazar audaruy qajet.
«Ǧylymi zertteulerdı qanşa qarjylandyrsaŋyz da, ǧylym jalǧyz özı eldıŋ äleuetın arttyra almaidy. Qazaqstan ǧylymmen bır mezgılde zaŋnamany, bılım berudı, basqarudy, kölıktı, joldardy, bailanystardy, kedendı jäne basqa da salalardy qamtityn infraqūrylymdy damytuy kerek. Iаǧni, jaqsy ǧylym men bılım onyŋ negızgı sebebı emes, damyǧan infraqūrylymnyŋ körsetkışı nemese saldary», - dep atap öttı ǧalym.Al jas ǧalymdarǧa professor tek alǧa ūmtyluǧa keŋes berdı.
«Ǧylym - qūrbandyqtyŋ bır türı. Sız kütpegen nätijelermen belgısız närsenı ızdeuge qymbat uaqytyŋyzdy joǧaltasyz. Al uaqyt, özıŋız bıletındei, qalpyna kelmeitın resurs. Eger sız mūny sanaly türde jasasaŋyz, taŋdauyŋyzǧa eşqaşan ökınbeŋız jäne ärqaşan alǧa ūmtylyŋyz».Anyqtama: Mūrat Saparbaev Amerika biohimiia jäne molekulalyq biologiia qoǧamynyŋ, sondai-aq Fransuz genetikalyq toksikologiia qoǧamynyŋ müşesı bolyp tabylady. 1985 jyly Qazaq Respublikasy Ǧylym Akademiiasynyŋ biologiia boiynşa Altyn medalımen, 2014 jyly fransuz ūlttyq ǧylymi zertteuler ortalyǧynyŋ CNRS Prime d ' Excellence Scientifique syilyǧymen marapattaldy. M. Saparbaev Scopus jäne Web of Science bazalaryna kıretın joǧary reitingtı jurnaldarda 100-den astam jariialanym jariialady. Ǧalymnyŋ maqalalaryna 3500-den astam sılteme bar.
