Qazaqstan ǵylymynyń bolashaǵy, jas ǵalymdardyń jaı-kúıi jáne qazirgi daryndy zertteýshilerdi qoldaý máselesi QR Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginde aıtyldy.
Qazaqstan qazirgi kezeńde ǵylymı ekojúıeni nyǵaıtýdyń aýqymdy mindetin qoıyp otyr. Ǵylymı áleýettiń básekege qabilettiligi memlekettik saıasattyń negizgi basymdyqtarynyń biri boldy jáne bolyp qala beredi, memleket ǵalymdarǵa zor qoldaý kórsetýde. Ǵylymı áleýetti damytýdyń sabaqtastyǵy ǵana qaldy.
Qazaqstandaǵy jas ǵalymdardy qoldap qana qoımaı, jańa zertteýshiler tobyn tárbıelep otyrǵandardyń biri – Murat Qalıuly Saparbaev, PhD, professor, Franııadaǵy Gýstav Rozı atyndaǵy onkologııalyq ortalyqtyń «DNQ reparaııasy» zerthanasynyń meńgerýshisi.
Murat Qalıuly 25 jyl boıy shetelde eńbek etip keledi, onyń ishinde sońǵy 15 jyl ishinde osy ınstıtýttyń onkologııalyq ortalyǵyna qarasty «DNQ reparaııasy» zerthanasynyń meńgerýshisi qyzmetin atqarady. Belgili ǵalym sonymen qatar 2023 jyldyń qańtarynda qurylǵan Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń janyndaǵy Ǵylym jáne tehnologııalar jónindegi Ulttyq keńestiń múshesi.
Professordy Nobel syılyǵynyń laýreattaryna jaqyndatatyn Hırsh ındeksi 34-ke teń ǵalym arnaıy bıblıometrııalyq ındıkatorǵa (H-ındeksi-jarııalanym belsendiliginiń kórsetkishterin de, olardyń dáıeksózderiniń kórsetkishterin de bir mánge biriktiretin ındeks) óte baısaldy qaraıdy jáne tek Nobel syılyǵy nemese jarııalanymdar sany emes, ǵalymdardyń jańa býynyn tárbıeleý mańyzdy dep sanaıdy.
«Qazirgi ýaqytta ǵalymnyń bıologııa salasyndaǵy jetistigi top-jýrnaldardaǵy jarııalanymdar sanymen anyqtalady. Ádette, úzdik jýrnaldarda jarııalaý joǵary ındeksti qamtamasyz etedi jáne sarapshylardyń aldynda jumystyń mańyzdylyǵyn moıyndaý týraly aıtady. Biraq ýaqyt óte kele ǵalymnyń jumysyn jáne onyń qosqan úlesin baǵalaý túbegeıli ózgerýi múmkin. Múmkin, dáıeksózi az jýrnaldaǵy basylym sol jyly jarııalanǵan barlyq jýrnal maqalalarynan áldeqaıda kóp áser etken bolýy múmkin. Men úshin jumystyń basty baǵalarynyń biri-bedeldi ǵylymı basylymdardaǵy jarııalanymdar, ǵylymı qyzmetke qarjy alý jáne jas zertteýshilerdi tárbıeleý qabileti», - deıdi Saparbaev.
Mıkrobıologııa salasyndaǵy kúrdeli akademııalyq joly sonaý 1979 jyly S.M.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń (qazirgi ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq zertteý ýnıversıteti) qabyldaý komıssııasynyń keńsesinen bastalǵan professor onnan astam qazaq ǵalymynyń jumystaryna jetekshilik etti.
Murat Qalıuly keıin Sibir ǵylym akademııasynyń ıtologııa jáne genetıka ınstıtýtynda mýtagenezdiń molekýlalyq mehanızmderi zerthanasynda aspırantýrany aıaqtap, 1992 jyly bıologııa ǵylymdarynyń kandıdaty ǵylymı dárejesin aldy.
1992-1998 jyldary M. Saparbaev Gýstav Rozı ınstıtýtynyń jáne AQSh-taǵy Tehas ýnıversıtetiniń Sılı molekýlalyq ǵylymdar ortalyǵynyń DNQ reparaııa tobynda postdoktorantýradan ótti. Dál osy kezeńde akademııalyq standarttar boıynsha jas ǵalym táýelsiz zertteýshi boldy. 1998 jyly onyń ǵylymı eńbekteri men zerthana meńgerýshisi Jak Lavaldyń qoldaýynyń arqasynda Franııadaǵy Ulttyq ǵylymı zertteýler ortalyǵynda ǵalym-zertteýshi laýazymyna aýysty.
Al búginde professor ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, Nazarbaev Ýnıversıteti jáne Ulttyq bıotehnologııa ortalyǵynyń zerthanalarynyń ókilderimen belsendi jumys isteıdi. Birlesken jumystardyń tizimi óte keń. Bul rak kletkalaryndaǵy DNQ jobasy, deneniń qartaıýyndaǵy somatıkalyq mýtaııalar spektrin zertteý jáne neırodegeneratıvti aýrýlardaǵy DNQ glıkozılazalarynyń rólin zertteý jobasy, sonymen qatar patogenderdegi DNQ zertteý jobalary. Qazaqstandyq zertteýshilermen birge professor 30-ǵa jýyq ǵylymı eńbekter men jarııalanymdar jazdy.
Murat Qalıulynyń ózi atap ótkendeı, kóptegen eńbekteriniń ishinde ol Nazarbaev Ýnıversıtetinen kelgen fızık-teoretık Baqyt Matkárimovpen Chargafftyń ekinshi erejesin ashýdaǵy birlesken jumysynyń nátıjelerin jáne bul erejeniń Darvındik evolıýııadaǵy rólin erekshe maqtan tutady.
Ǵalym sońǵy reformalar men ózgeristerdi muqııat qadaǵalap, ǵylymı salanyń damý dınamıkasyn ortasha deńgeıden joǵary dep baǵalaıdy.
«Meniń oıymsha, Ortalyq Azııany alatyn bolsaq, Qazaqstannyń áleýeti óte joǵary. Men Qazaqstannyń áleýetiniń damý dınamıkasyn 10-nan 6-ǵa baǵalaımyn. Qazaqstannyń bir orynda turmaǵany jáne óte ashyq qoǵam bolyp qalǵany qýantady, shetelde jáne óz elinde jumys isteıtin jas ǵalymdardyń sany artyp keledi», – deıdi M.Saparbaev.
Professordyń aıtýynsha, Qazaqstan ınfraqurylymdy damytýǵa basa nazar aýdarýy qajet.
«Ǵylymı zertteýlerdi qansha qarjylandyrsańyz da, ǵylym jalǵyz ózi eldiń áleýetin arttyra almaıdy. Qazaqstan ǵylymmen bir mezgilde zańnamany, bilim berýdi, basqarýdy, kólikti, joldardy, baılanystardy, kedendi jáne basqa da salalardy qamtıtyn ınfraqurylymdy damytýy kerek. Iaǵnı, jaqsy ǵylym men bilim onyń negizgi sebebi emes, damyǵan ınfraqurylymnyń kórsetkishi nemese saldary», - dep atap ótti ǵalym.
Al jas ǵalymdarǵa professor tek alǵa umtylýǵa keńes berdi.
«Ǵylym - qurbandyqtyń bir túri. Siz kútpegen nátıjelermen belgisiz nárseni izdeýge qymbat ýaqytyńyzdy joǵaltasyz. Al ýaqyt, ózińiz biletindeı, qalpyna kelmeıtin resýrs. Eger siz muny sanaly túrde jasasańyz, tańdaýyńyzǵa eshqashan ókinbeńiz jáne árqashan alǵa umtylyńyz».
Anyqtama: Murat Saparbaev Amerıka bıohımııa jáne molekýlalyq bıologııa qoǵamynyń, sondaı-aq Franýz genetıkalyq toksıkologııa qoǵamynyń múshesi bolyp tabylady. 1985 jyly Qazaq Respýblıkasy Ǵylym Akademııasynyń bıologııa boıynsha Altyn medalimen, 2014 jyly franýz ulttyq ǵylymı zertteýler ortalyǵynyń CNRS Prime d ' Excellence Scientifique syılyǵymen marapattaldy. M. Saparbaev Scopus jáne Web of Science bazalaryna kiretin joǵary reıtıngti jýrnaldarda 100-den astam jarııalanym jarııalady. Ǵalymnyń maqalalaryna 3500-den astam silteme bar.
