Бұқара жұрт, осы кезге дейін көне жырлардың ерекше жанр ретіндегі орнын толық ұғынбай, оларды айтушыларды «термеші», «жыршы», «жырау» деген әдеби терминдерді «әу» дегендердің бәріне бірдей таңып, Мұрын Сеңгірбекұлын да тек сол қатардан санап келсек, онымыз сыпайылап айтқанда, сауатсыздық екен. Егер осы тұлғаға кезінде Қ.Сәтбаев, Ә.Марғұлан, Н.Оңдасынов секілді ұлттың мәдени өміріндегі нарлары шын асылдың құны мен қадірін біліп, назар аудармағанда Мұрын жырау ескерілмей, сол Маңғыстаудың маңайында ғана қала беретін адам екен.
Сөз жоқ, жыраулар абыздық оймен айтылатын батырлар жырын жұртының санасына сіңіру үшін көркемдеп айтуға, көптеп айтуға зәру болған. Әйгілі Күлтегін жазулары ойға оралады. Түріктің 7-8 ғасырларда өмір сүрген осы атақты батыры туралы екі дастанның да авторы Иоллығтегіннен қалған Күлтегін мінген аттың сипаты, әбзелдері әйгілі Мұрын жырлайтын эпостардағы Тайбурылдың тіктеп тиген тұяғы көлденең жатқан көк тасты сар балшықтай илейтіні де, Күлтегіннің туған жұртын сақтау үшін өзге «бастыны еңкейтіп, тізеліні бүктіретіні» де «жалаңаш халқын тонды, кедей халықты бай қылуы» да «Қырымның қырық батырының» іс-әрекеттерінде, ойлау жүйесінде қайталануы сол нақты ноғайлылық кезеңдердің мақсат-армандарымен тұстастырып тұрған табиғи ұғымдар екендігінде дау болмаса керек.
Қасындағылардың қайсысынан да қауіп көп, қым-қуыт қатерлі шақтарда елі мен жерін қорғап қалу үшін тек батырлық жеткіліксіздікті сезініп, жұртына жігер, күш беру үшін оны батырлық жанкештілік идея арқылы уағыздауға абыздар керек болғанға ұқсайды. Заман қай кезде де өзіне керегін тудырады. Абыздың сөзі әрі идея, әрі идеология, әрі философия, яғни халықтың оларсыз жайлы бүгіні, ертеңі жоқтықтан елінің нығаюы үшін рухани қуатын, болмысын бейнелейтін дуалы сөздер ретінде қажет болған. Көптің санасын билейтін ондай қастерлі сөздер жұртына тез жетуі, тез қабылдануы және орнығуы үшін оларды поэтикалық әдіспен өрнектейтін ақындық шеберлік қажет болғанда Батыста – Гомер сияқты, Шығыста – Иоллығтегін – Сыпыра жырау секілді абыздар шыққан. Олар мейлі жырларды өздері шығарсын немесе әлгі айтылғандай бұрыннан барды уақыт пен оның талабына сәйкестендіріп жаңартып айтсын – жұртының мұңсыз өмір кешуі үшін іс пен әрекетке айналатын нендей қадірлі ұғымдар керек екендігін мұқият сезінген абыздар. Мұрын – сол абыздық өнердің берідегі шыңынан көрінген биік адам. Гомер жырлаған «Илиада» мен «Одиссея» Батыста Гете сияқты алыптарға жол ашты дедік, ал «Қырымның қырық батырлары» эпосы Сыпырадан Мұрынға жетіп, Шығыста Махамбет сияқты өршіл ақындардың талай қатарын шығарды.
Әдебиеттанудағы сірә, текстологиялық тәсіл-ізденістердің де жеткіліксіздігінен эпостарымыз жұртшылық арасында тек әйтеуір батырлықты мадақтау және мысалы, «атының тұяғы көлденең жатқан көк тасты сар балшықтай илейтіндігі» сендірмейтіндіктен, әйгілі жырларымыз тек «терме-жыр екен» күйінде қалулы. Эпосты ғылыми негіздей алмағанымыздан оның айтушысы Мұрын да сол тар ұғымның аясынан шықпай қалуда. Жоғарыда айтып өттім, ұлылықты танитын, бағалайтын, қамқорлық жасайтын Қаныш Сәтбаев, Әлкей Марғұлан, Нұртас Оңдасынов… сияқты тағы да ұлы істер жасап, ұлы сөйлейтін ұлылық – тарихымызды зерттеу мен зерделеудің жаңа дәуірі келген зор үмітті мына заманында, сөз жоқ, парасатты жастар арқылы оралар деп ойлаймын. Текстология дегеннен шығады, Мұрынның жырларын бастап тұрған «Аңшабай» мен «Пар-парияның» екеуі ғана егер текстологиялық зерттеуге түссе, жырлардың Иоллығтегіндік орта ғасыр емес, тіптен есте қалмай ескірген өте көне уақыттардың поэтикасынан Сыпыра – Мұрынға жеткен туынды екенін айғақтар еді деп ойлаймын. Бұл – бір. Екіншіден, жырларда хронология жоқ, әрине, оның ғылым үшін қажет екені белгілі, алайда, абыздық жырлар, сірә, хронологияны емес, идея, идеология ретіндегі пайымдауды мақсат еткен. Ал жырдағы Алтын Орда тұсында өмір кешкен батырлар, билер сол көнеден пайымдалған идеяларды кейінгі нақты адамдарға поэтикалық тәсілмен таңу арқылы баяндауы оқиғаны шынайы етіп көрсетуге тырысу әдісі болса керек.
Ендеше, ғұлама жыршының ерек те, ерен де өнер иесі ретіндегі әлемдік мәдениеттегі ерекше орны мен ролін әлемге көрсету, таныту – туған елінің парызы. Жоғарыда аталған Қаныш сияқты көшкен алыптарымыз – еліміз тудырған алыптар. Алыптар көшкенмен ел көшкен жоқ, орнында. Қысылтаяң уақыттың өзінде қадірлісін танып, құрметтеуге үйретіп кеткен сол алыптардың мұраттарын елі ұмытпауы тиіс.
Идош АСҚАР,
Ақтөбе қаласы