Būqara jūrt, osy kezge deiın köne jyrlardyŋ erekşe janr retındegı ornyn tolyq ūǧynbai, olardy aituşylardy «termeşı», «jyrşy», «jyrau» degen ädebi terminderdı «äu» degenderdıŋ bärıne bırdei taŋyp, Mūryn Seŋgırbekūlyn da tek sol qatardan sanap kelsek, onymyz sypaiylap aitqanda, sauatsyzdyq eken. Eger osy tūlǧaǧa kezınde Q.Sätbaev, Ä.Marǧūlan, N.Oŋdasynov sekıldı ūlttyŋ mädeni ömırındegı narlary şyn asyldyŋ qūny men qadırın bılıp, nazar audarmaǧanda Mūryn jyrau eskerılmei, sol Maŋǧystaudyŋ maŋaiynda ǧana qala beretın adam eken.
Söz joq, jyraular abyzdyq oimen aitylatyn batyrlar jyryn jūrtynyŋ sanasyna sıŋıru üşın körkemdep aituǧa, köptep aituǧa zäru bolǧan. Äigılı Kültegın jazulary oiǧa oralady. Türıktıŋ 7-8 ǧasyrlarda ömır sürgen osy ataqty batyry turaly ekı dastannyŋ da avtory İollyǧtegınnen qalǧan Kültegın mıngen attyŋ sipaty, äbzelderı äigılı Mūryn jyrlaityn epostardaǧy Taiburyldyŋ tıktep tigen tūiaǧy köldeneŋ jatqan kök tasty sar balşyqtai ileitını de, Kültegınnıŋ tuǧan jūrtyn saqtau üşın özge «bastyny eŋkeitıp, tızelını büktıretını» de «jalaŋaş halqyn tondy, kedei halyqty bai qyluy» da «Qyrymnyŋ qyryq batyrynyŋ» ıs-äreketterınde, oilau jüiesınde qaitalanuy sol naqty noǧailylyq kezeŋderdıŋ maqsat-armandarymen tūstastyryp tūrǧan tabiǧi ūǧymdar ekendıgınde dau bolmasa kerek.
Qasyndaǧylardyŋ qaisysynan da qauıp köp, qym-quyt qaterlı şaqtarda elı men jerın qorǧap qalu üşın tek batyrlyq jetkılıksızdıktı sezınıp, jūrtyna jıger, küş beru üşın ony batyrlyq jankeştılık ideia arqyly uaǧyzdauǧa abyzdar kerek bolǧanǧa ūqsaidy. Zaman qai kezde de özıne keregın tudyrady. Abyzdyŋ sözı ärı ideia, ärı ideologiia, ärı filosofiia, iaǧni halyqtyŋ olarsyz jaily bügını, erteŋı joqtyqtan elınıŋ nyǧaiuy üşın ruhani quatyn, bolmysyn beineleitın dualy sözder retınde qajet bolǧan. Köptıŋ sanasyn bileitın ondai qasterlı sözder jūrtyna tez jetuı, tez qabyldanuy jäne ornyǧuy üşın olardy poetikalyq ädıspen örnekteitın aqyndyq şeberlık qajet bolǧanda Batysta – Gomer siiaqty, Şyǧysta – İollyǧtegın – Sypyra jyrau sekıldı abyzdar şyqqan. Olar meilı jyrlardy özderı şyǧarsyn nemese älgı aitylǧandai būrynnan bardy uaqyt pen onyŋ talabyna säikestendırıp jaŋartyp aitsyn – jūrtynyŋ mūŋsyz ömır keşuı üşın ıs pen äreketke ainalatyn nendei qadırlı ūǧymdar kerek ekendıgın mūqiiat sezıngen abyzdar. Mūryn – sol abyzdyq önerdıŋ berıdegı şyŋynan körıngen biık adam. Gomer jyrlaǧan «İliada» men «Odisseia» Batysta Gete siiaqty alyptarǧa jol aşty dedık, al «Qyrymnyŋ qyryq batyrlary» eposy Sypyradan Mūrynǧa jetıp, Şyǧysta Mahambet siiaqty örşıl aqyndardyŋ talai qataryn şyǧardy.
Ädebiettanudaǧy sırä, tekstologiialyq täsıl-ızdenısterdıŋ de jetkılıksızdıgınen epostarymyz jūrtşylyq arasynda tek äiteuır batyrlyqty madaqtau jäne mysaly, «atynyŋ tūiaǧy köldeneŋ jatqan kök tasty sar balşyqtai ileitındıgı» sendırmeitındıkten, äigılı jyrlarymyz tek «terme-jyr eken» küiınde qaluly. Eposty ǧylymi negızdei almaǧanymyzdan onyŋ aituşysy Mūryn da sol tar ūǧymnyŋ aiasynan şyqpai qaluda. Joǧaryda aityp öttım, ūlylyqty tanityn, baǧalaityn, qamqorlyq jasaityn Qanyş Sätbaev, Älkei Marǧūlan, Nūrtas Oŋdasynov… siiaqty taǧy da ūly ıster jasap, ūly söileitın ūlylyq – tarihymyzdy zertteu men zerdeleudıŋ jaŋa däuırı kelgen zor ümıttı myna zamanynda, söz joq, parasatty jastar arqyly oralar dep oilaimyn. Tekstologiia degennen şyǧady, Mūrynnyŋ jyrlaryn bastap tūrǧan «Aŋşabai» men «Par-pariianyŋ» ekeuı ǧana eger tekstologiialyq zertteuge tüsse, jyrlardyŋ İollyǧtegındık orta ǧasyr emes, tıpten este qalmai eskırgen öte köne uaqyttardyŋ poetikasynan Sypyra – Mūrynǧa jetken tuyndy ekenın aiǧaqtar edı dep oilaimyn. Būl – bır. Ekınşıden, jyrlarda hronologiia joq, ärine, onyŋ ǧylym üşın qajet ekenı belgılı, alaida, abyzdyq jyrlar, sırä, hronologiiany emes, ideia, ideologiia retındegı paiymdaudy maqsat etken. Al jyrdaǧy Altyn Orda tūsynda ömır keşken batyrlar, biler sol köneden paiymdalǧan ideialardy keiıngı naqty adamdarǧa poetikalyq täsılmen taŋu arqyly baiandauy oqiǧany şynaiy etıp körsetuge tyrysu ädısı bolsa kerek.
Endeşe, ǧūlama jyrşynyŋ erek te, eren de öner iesı retındegı älemdık mädeniettegı erekşe orny men rolın älemge körsetu, tanytu – tuǧan elınıŋ paryzy. Joǧaryda atalǧan Qanyş siiaqty köşken alyptarymyz – elımız tudyrǧan alyptar. Alyptar köşkenmen el köşken joq, ornynda. Qysyltaiaŋ uaqyttyŋ özınde qadırlısın tanyp, qūrmetteuge üiretıp ketken sol alyptardyŋ mūrattaryn elı ūmytpauy tiıs.
İdoş ASQAR,
Aqtöbe qalasy
