Мәдениет майданы: тарихтан тағылым

3243
Adyrna.kz Telegram

(Көк түріктерден Алаш арыстарына дейін...)

Алматы қаласы Дін істері жөніндегі басқармасының қолдауымен «Адырна» ұлттық-этнографиялық бірлестігінің ұйымдастыруымен «Алаш Орда»: ұлттық идея және дін мәселелері» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияға қатысқан PhD докторант  Арман Әубәкірдің материялын назарларыңызға ұсынамыз.

Әлдебір мемлекеттер, елдер жер бетінен жойылып немесе жұтылып жатса, келесі бір халықтың сол жұтылушы әлсіз елдердің есесінен өсіп, өркендеп, қанатың кеңге жайып жатқанын тарих арқылы бағамдап, тіпті осы күнгі әлемдегі қалыптасқан жағдайлардан да аңғарып отырмыз. Кейбір елдер екі немесе одан да көп елдердің мәдени ерекшеліктерін өз бойларына сіңіріп өмір сүреді. Ғылым тілінде оны контаминация дейді. Яғни бұл екі немесе одан көп тілдік, жоралғылық және тағы басқа мәдени үдерістердің өзара синтезделген әрекеттестігі ретінде танылады. Қандай да бір саяси, идеологиялық үстемдіктің қалыптасуына орай бір елдің мәдениеті доминантты күшке айналып, екінші мәдениетті сіңіріп, түбегейлі жойып жібереді. Оған мысырлықтардың, парсылардың, сириялықтардың және тағы басқа өте жоғары өркениетті елдердің түп-тамырымен өзгеріп, араб елінің бір бөлшегіне айналуынан-ақ мысал келтіре аламыз. Белгілі ғалым А.Көбесов өзінің «Әль-Фараби» атты еңбегінде біршама жайттың басын ашып көрсетеді:

«VII ғасырдың бас кезінде жаңа дін – ислам діні пайда болады. Осы дінді таратуды сылтау етіп, бір қолына құранын, екіншісіне қылышын ұстаған арабтар бір жарым ғасыр шамасында-ақ солтүстік батыс Үндістанды, Персияны, Орта Азияны, Мысырды (Египетті), Шамды (Сирияны), Африканың солтүстік жағалауын, Пиреней түбегін, тағы басқа да көп территорияны жаулап алды. Осы негізде үлкен мемлекет – халифат құрылады. Халифаттың орталығы әуелі Мекке қаласы болып, соңынан Меккеден Дамаскіге, кейіннен Бағдатқа келтіріледі.

Ғылым, мәдениет Батыста құлдилап, орта ғасырлық тұйыққа тірелген кезде, Шығыс елдерінде, әсіресе Орта Азияда келешек ұрпақ үшін ғылымды онан әрі дамыта түскен ірі ғылым қайраткерлері өмір сүрді. Ғылыми еңбектерінің көпшілігін, сол кезде Шығыс елдері үшін ортақ тіл ретінде саналатын араб тілінде жазғандықтан, олар соңғы кезге дейін араб оқымыстыларының санатына қосылып келді. Шын мәнісінде араб ғылымы көптеген халықтың, көп ұрпақтың бірнеше ғасырға созылған коллективтік творчестволық еңбегінің нәтижесінде туып, қалыптасты. Біз араб ғылымы деген атауды осындай кең мағынада түсінеміз.

Алғашқы кезде араб басқыншылары жаулап алынған елдердің ғылыми және мәдени мұраларын беталды қиратып талқандайды, «кәпір» білімпаздарды

өлтіріп, қуғынға ұшыратады. Діни және саяси мақсаттан туған бұл қаталдық, әсіресе, Орта Азияда күшті болды. Орта Азиядан шыққан ұлы ғалым Әбурайхан Бируни (973-1048) өзінің «Өткен ұрпақтар ескерткіштері» деп аталатын еңбегінде былай дейді: «Кутейба (араб қолбасшысы – А.К.) Хорезм жазуын білетін, тарихын меңгерген және ғылымын үйрене алатын адамдарды құртып жіберді, ол тарихтың жасырын-жабық қалғаны соншалық, хорезімдіктер туралы ешнәрсені дәлме-дәл білу мүмкін емес» (Көбесов А. Әл-Фараби. – «Қазақстан» баспасы, Алматы, 1971. – 26-27 беттер.). Бұл жерде ең бірінші аңғаратынымыз, араб жаулаушылары жергілікті халықтардың мәдениетін жоюға, дәстүрін, дүниетанымын, бәрінен де бұрын төл жазуларын жоюға ұмтылуы. Әлемдік өркениеттерден оқ бойы озық шыққан парсы, мысыр, түрік елдерінің ұлы перзенттері бұдан былай араб жазуымен жаза бастады. Оған дейінгі өзге жазулар қолдан ұмыттырылып, кейбір туындылар араб тіліне аударылып, көшіріледі. Осылайша араб мәдениетінің тасы өрге домалады. Бірақ бұл ұзаққа созылмады. Діни дүмшелік шынайы ғылымның өркендеуіне, гүлденуіне қарсы болатын. Өйткені, үнемі анық ғылым тарапынан қисынсыз көптеген діни түсініктердің өтірігін айдай әлемге жария ету қауіпі туып отырады. Білімділерді отқа өртеген Еуропадағы «Қасиетті инквизиция» өз қисынсыз өтіріктерін жазықсыз жазалау арқылы ғалымдардан қалай қорғауға тырысса, мұсылман діншілдері де ортаазиялық ғалымдардың артына солай шырақ алып түсті. әль-Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындары» атты философиялық трактатында бұл өмірді жұмаққа айналдыру идеясы арқылы діншілдердің ашу-ызасын тудырса, тура солай Ибн-Синаның медициналық тәжірбиелері де дін адамдарына «құдайдың бұйрығына қарсылық» ретінде қарастырылды. Махмұт Қашқари да өзінің «Түрік сөздігі» атты еңбегінің кіріспе сөзінде араб-парсы тілдерінің күшеюі салдарынан түрік тілі құрып кету алдында тұрғандығына алаңдап, осы бір еңбегін жазуға кіріскенін хатқа түсіреді. Бір кездері орыс тілі қазақ тіліне қалай қауіп келтірсе, араб тілі де түрік тіліне тура сондай қауіп-қатер төңдіргенін ұмытпауымыз керек. Ф.Стар деген батыс ғалымы «Жоғалған өркениет: Араб шапқыншылығынан Темірланға дейінгі алтын ғасыр» атты еңбегінде орта ғасырдағы бүкіл әлемнің араб ғалымдары деп жүргені шын мәнінде араб емес, ортаазиялық ғұламалар екенін, Еуропа хрестияндық діни дүмшеліктің салдарынан ғылымды жоғалтып алғанда бұл ортаазиялық ғалымдар ұлы Гректер өркениеті мен Еуропаның ренессансы аралығында алтын көпір болғанын әділ бағалайды (Lost Enlightenment: Central Asia’s Golden Age from the Arab Conquest to Tamerlane. S. Frederick Starr. Princeton University Press. October 2013).

Орта Азияда ислам діні VIII-IX ғасырларда келсе, Дешті-Қыпшаққа XIII-XIV ғасырларда келгенін тарихи деректерден бағамдаймыз. Оның өзінде бұл бастапқыда билік басындағылардың ұстанымы еді. Ал енді Сафарғалиевтің жазғанына назар аударсақ:

«Беркенің жеңіп шығуын оның кандидатурасын мұсылман көпестерінің қолдауы едәуір жеңілдеткен еді. Бұларды Алтын Орда әкімшілігі Батыйдың тірі кезінде-ақ алымды төлеп алушылар ретінде таратқан болатын. Бұлармен бірге Беркені таққа пұтқа табынушыны емес (тәңіршілдік), мұсылман дінін жақтайтын адамды отырғызуды көздеген Хорезім мен Бұлғардың мұсылман дінбасылары қолдады. Берке ханның таққа отыруынан кейін мұсылман көпестері шын мәнінде мемлекеттік мекемелердің бәріне көптеп енді, ал мұсылман дінбасыларының миссионерлік қарекетіне кең өріс ашылды. Берке таққа отырғаннан кейін көп ұзамай билік басындағы ақсүйектердің шамандықтан мұсылманшылыққа жаппай өтуі басталды.

Исламның қабылдануының үстем тап үшін саяси және мәдени маңызы зор болғаны күмәнсіз. Алтын Ордада ислам қабылданғаннан кейін Дешті Қыпшақта біршама жоғары араб мәдениеті кеңінен тарады. Алайда жаңа дінге кіру кезінде моңғол ақсүйектері ең алдымен саяси тиімділік жағын көздеген еді, өйткені жаңа дін моңғол феодалдарына өздерінің жағдайын орнықтыруға көмектесті. Халық бұқарасын «Құдайға және билік басындағыларға бағынуға» үндейтін ислам моңғол феодалдарының тәуелді халықты қанауын ақтап, қорғайтындай еді. Мұсылман дінбасылары Құдайға және қолында билігі барлардың бәріне бағыну қажеттігі туралы өздерінің уағыздарын үстем таптардың және ең алдымен ханның өзінің билігінің нығаюуына септесті» (Сафарғалиев М.Г. «Алтын Орданың ыдырауы» кітабынан, 57 бет.). Қазіргі таңда да кейбір діни ұстанымдағы ағымдар «Патша – құдайдың жердегі көлеңкесі» деп халық мүддесін аяққа таптап, ұлттық мүддеге қарсы шығып, билік алдында ұпай жинап, жағынып қалуға тырысады. Бұның өзі олардың шын билікке берілгендігінен емес, жәй ғана уақытша ойын ойнап, билік алдында жақсы көрінуге, сөйтіп өз позицияларын нығайтуды көздейтіндігі анық.

Ұлы даланың қағандары кемінде жылына бір немесе екі мәрте құрылтай өткізіп, барлық ру-тайпалардың өкілдерін қатыстырып, мемлекеттік мәселелерді талқылайтын. Өзбек ханнан бастап бұл үрдіс жойылады. Мұның өзі көшпелі халықтың хандарын қолдамауға, ру-тайпа билері бастап жиі-жиі наразылық отын тұтатуға, сөйтіп, Алтын Орданың өз ішінен ыдырауына әкеліп соққанға ұқсайды.

«Жеке ұлыстар – ордаларды басқарған ханзадалар оның тұсында (Өзбек ханның) ханның және хан әкімшілігінің тілалғыш құралдары болды. Деректемелер бұдан әрі құрылтайлардың шақырылмағаны туралы хабарлайды. Олардың орнына енді ханның жанындағы кеңестер (диуан)

шақырылып, бұл кеңестерге оның жақын туыстары, әйелдері мен ықпалды түменбасылар қатысатын болды» делінеді «Алтын Орданың ыдырауы» атты ғылыми еңбекте (Сафарғалиев М.Г. «Алтын Орданың ыдырауы» кітабынан, 80 бет.). Көпешлі ру-тайпа көсемдерінің құқықтық шектелуі, ұлы құрылтайдардың шағын диуандарға айнауы ел наразылығын арттырып, «Алтын Орданың» ыдырауына көп себептердің бірі болғанған ұқсайды.

Бүгінгі моңғол халқында қытай, манжур, тибет мәдениетінің контаминациясы, яғни бірккен мәдени, тілдік ерекшеліктері тоғысқан. Буддизм діні арқылы қытай тибет, манжурға өз мәдени, идеологиялық ықпалын жүргізсе, қытайлар тибеттіктер мен манжурлықтар арқылы моңғолдарға әсер етті. Ал моңғолдар буддизмнің ламаизм тармағын насихаттап Оңтүстік Сібірді, Алтайды, қазіргі қырғыз жерімен қоса Қазақстанның Шығыс және Жетісу аймақтарына дейін дін тарату соғысын жүзеге асырды. Осы тұста туыстас, тамыры бір, тегі ортақ қазақтар мен жоңғарлар діни, мәдени өзгерістер салдарынан бір-біріне қарсы соғысуға мәжбүр болғанын аңғару қиын емес. Тура осы сияқты арабтардың қолшоқпары болып Орта Азияға парсылар мен соғдылық тайпалар келді. Аталған жайттардың өзінен-ақ кейбір елдердің дінді саяси-идеологиялық құрал ретінде тиімді қолданғанын байқаймыз. Орыстанудан қашамыз деп арабтануға ұмтыламыз. Осы екі ортада өзіміздің төл ұлттық құндылықтарымыз бар емес пе?

Көне түріктердің көшпелі мәдениеті, культтік нысандардың өз артықшылықтары болды. Қайтыс болған адамның тас мүсінін жерленген жеріне таспен қашап салу, қағандарға арнап көне түрік жазуында жоқтау жырын жазу жоралғысы баға жетпес жоғары дәрежелі мәдениет еді. Ислам дінінің келуіне байланысты адам бейнелі тас мүсіндер (бәдіз тастар) құлыптастарға айналады. Жаппай тыйым салынды. Осы кезге тән беті тегістелген тас мүсіндері де бар. Осылайша Ұлы далада өте жақсы дамып келе жатқан мүсін өнері жоғалады. Бұл бабаларымыздың бет-жүзін, бейнесін ұмыттыруға бағытталған саяси қадам болатын.

Көне түріктер өз діни нанымын неліктен өзгелерге сіңіруге ешқандай қадам жасамады? Себебі, бұл діннен гөрі дүниетаным, табиғат пен адам қарым-қатынасын реттейтін, адам болмысы мен қоршаған ортаны тануға бағытталған ғасырлар бойы жинақталған тәжірибе негізіндегі ғылым еді. Ендеше, ешкім өз ғылымын өзгелерге оп-оңай олжа етіп бере салмасы анық. Екіншіден, мұнда христиан, буддизм, ислам және тағы басқа діндер тәрізді мәдени жаулап алуды көздеген саяси мақсаты болмады. Әрбір халықтың өз дүниетанымы, табиғи ортасына орай адаптацияланған ережелері, өзгеше

қоғам ретінде жеткен жетістіктері бар. Біреудікі жоғары, біреудікі төмен. Көк түріктердің адамгершілік, әскери, табиғат заңдылықтары бағыттары бойынша далалық ғылым-білімнің шырқау шегіне жеткен еді. Ең алғаш жылқыны қолға үйретіп, темірді игеріп, дөңгелек пен ер-тоқымды, үзеңгіні ойлап тауып, жарғақ шалбарды киіп, қашықтықтарды бағындыруда, шапшаң қозғалуда, соғыс өнерінде көш бастады.

Бүгінде төл бабаларымыздың ерлігі мен жасампаздық жетістіктерінен мақұрым қалған әсіре діншілдер сахабалардың өмірін жыр ғып отырады. Өз елін қорғаған батырларды білмей, өзінің туған елін шапқан, өз бабаларына қарсы күрескен, тіпті жымысқы саясат арқылы жаулаған жат тұлғаларды пір тұту, құрмет көрсету бүгінгі ұрпақтың сатқындығы болып саналуы тиіс. Осы ұрпақ амандығы, азаттығы жолында жан құрбан болған ерлердің ерлігін ұмытып, соларға қасы күрескен жауды дәріптеу ұлтымыз үшін идеологиялық тұрғыдан опық жегізетін жайт. Шежірелерді де арабтардан таратып, қазақты солардың бір бұтағы ретінде көрсету дәстүрі кеңінен орын алып отыр.

18-19 ғасырларда сырттан келген дін таратушы миссионер – молдалардың пайдакүнемдігі, олардың төл дәстүрді сүннет (пайғамбарға еліктеушілік) арқылы жоюуы, оған көнекөз қариялардың қарсылығы ж.т.б. мәселелер тарихи материалдарда молынан ұшырасады. Зерттеуші ғалым Ш.Тоқтабаева сырттан келгендерге қарағанда өз елімізден шыққан молдаларға көбірек сенім білдірілгенін жазады. Сол себепті де, Бөкей Ордасының ханы Жәңгір қазақтардың ішінен молдалар дайындауға қатты көңіл бөлген екен (Левшин, 1932, с. 55). Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты шығарған Садуақас Ғылманидың «Заманымызда болған ғұламалардың ғұмыр тарихтары» атты еңбегінде Мәшһүр Жүсіптің молдалар туралы өлеңі берілген:

Кісі өлсе жиналады қожа-молда,

Бәрінің тұрғандай боп иман қолда.

Дұға оқып, Құран шығып, күліседі,

Бір пайда бар ынтасы табу жолда.

Пейілін айта берсе молдалардың,

Бірі жоқ бойларында ұят-ардың.

Оқытса айт пен жұма уағыз айтып,

Болмай ма мирасқоры Пайғамбардың.

Қай молда Құдай үшін Құран шықты,

Ұстаған жері бар ма дінді мықты.

Ас ішіп, ақша алған соң өліктерден,

Сатқан боп Құдай сөзін болар шықты.

Ақша алмай мәйіт үшін шықса Құран,

Хақ жолы шариғаттың осы ұран.

Бірі жоқ діннің жолын дұрыс тұтқан,

Бәрі де қағып түсер өңкей қыран.

Қожа жүр атасының атын сатып,

Кісі өлсе, қарық олжаға қалар батып.

Ат-айғыр, түйе-бие сыбағасы,

Бермесе дауласады бұлар жатып.

Бар еді садақаға жеті орын,

Бірі жоқ оныменен бұлар оның.

Хақ жолын біле тұра бұрмалаған,

Тозаққа өзгелерден кетер бұрын.

(Ғылмани С. Заманымызда болған ғұламалардың ғұмыр тарихтары. I том. –Алматы: Дайк-Пресс, 2013. – 132-133 бб.).

Жасындай жарқ етіп қазақ көгіне күн болған, қараңғылық, надандық атаулымен егесіп өткен Алаш арыстары ұлт болмысы мен салт-дәстүрін, құндылықтарын бағдар етіп, батыстың дамыған елдеріндей зайырлы, ғылым мен білімге негізделген мемлекет құруды аңсады. Алаштың ақмаңдай ақыны Мағжанның мына өлеңіне құлақ түрсек.

Қарманбай қарап жатып бақ күтуге,

Ізденбей аласұрып тақ күтуге.

Тағдырда, бір тақтайда жазулы деп,

Әр іске кім үйретті шақ күтуге?

Шарқ ұрып ерікке ұмтылған ұшқыр жанды,

Қайнаған тамырдағы ыстық қанды,

Тұтқын қып кім қамады, кім суытты?

Кім алды қалың қайрат, күшті әлді?

Кешегі арыстанды айбыны зор,

Жүректі жолбарысты қайраты мол,

Айырып ар-намыстан, күштен, істен,

Кім қылды шала жансар бір қорқақ құл?

Ақылға, жан-жүрекке кісен салды,

Көрмейтін көзді қор қып артты алды,

Үйретіп дін деп құлдық, қорқақтықты,

Қай қорқау бізге мола бола қалды?

Ойламай қорқақ құлдың тіліне еріп,

Жай жатып тәуекелге тізгін беріп,

Мінекей айырылдың ғой бақтан, тақтан,

Қайтейін, әсіресе, есіл ерік.

Осылай деп жырлаған қазақтың ұлы ақыны Мағжан қазақ даласына дін таратушы молдалардың сұмпайы саясатын ашып көрсетеді.

Дінді желеу етіп, қазақтың түп-тамырын, рухани діңгегін шайқалтқысы керлген Ресей империясының «указной молдалары» елді ерік-жігерінен айырып, құлдық қамытын кигізуге ұмтылды. Хат танитын қожа молдалар шежірелерді өздерінен, тіпті арабтан таратуға тырысып, ұлттық тарихты жоққа шығара бастады.

Қазақтың түп атасы — батыр Түрік,

«Арабсың» деген сөздің түбі шірік.

«Пәленше сахабаның затысың» деп,

Алдаған дін жамылған өңкей жүлік, - деп Шәкәрім атамыз осы «указной молдаларды» айтып отыр. Бұл туралы«Қазақтардың ата-тегiн арабтан бастау - ойдан шығарылған жалаң әңгiме» деп Шоқан Уәлиханов та жазады.

Расында Ресей императрицасы II Екатерина теріс пиғылды ислам дінінің тармақтарына қолдау көрсету саясатын ұстанды. Себептері мынада еді: біріншіден, патша үкіметі қазақтарды өз саяси уысында ұстау болды. Екіншіден, қазақтардың дәстүрлі дүниетанымын өзгертіп, өз тамырынан, түп негізінен ажырату көзделді. Үшіншіден, бұл шаралар ат үстіндегі көшпелі қазақтардың жауынгерлік мінез-құлқын едәуір жұмсартады деп ұйғарылды. ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін патша үкіметінің қазақ даласына ислам дініне байланысты медреселер мен мешіттер салдырып, қазына есебінен діни кітаптар бастырып, қазақтарға тегін таратуының мақсаты – халықтың ақыл-ой, санасын дінмен шырмап ұстап, билеп-төстеу пиғылы жатты. Мысалы, Татарстандағы ұлттық рух қарсылығының соншалық күшті болмауы - Қазақстанға да осы нұсқаны алып келіп көшіру туралы идеясын тудырды. Сондықтан, Қазақ жерін христиандандырудан гөрі исламдандыра түсу маңыздырақ, әрі тиімдірек, әрі пайдалырақ болды. Себебі, ислам діні басқа діндерге қарағанда қазақтарға барынша жақын. Өз тамырына балта шабар ұғым-түсініктерді аңқау ел тез қабылдай қоятын. Тек көзі ашық Шоқан, Абай, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп тәрізді ағартушылар бұған өз тараптарынан қарсы болды.

Екатерина II 1785 жылы 25 қарашада арнайы қаулы шығарып, барон Игельстромға қазақ руларын татар молдаларымен қамтамассыз етуді тапсырды. Нақты жұмыс 1789 жылы Уфа қаласында мұсылман діни басқармасының ашылуынан басталды. Молдалар онда Екатерина II шығарған Сібір халықтарын «біліп ал да биелей бер» жарғысын орындауға да машықтанды. Бұл туралы арнайы мақала жазған Әлихан Бөкейхан қазақ хандарының өз тілегі бойынша қазақтың рухани мәселесі атаулы муфтиятқа қарасын деп тілек білдіргенін атап өтеді. «Ол күнде Орынборский крайға наместник болып тұрған барон Игластромның [Иглстрем] орнатуы бойынша ішкі Ресейдегі мұсылмандардың рухани істерін басқару үшін мұсылмандарға “муфтилік” беріліп, Уфа шаһарында «Духовное собрание» ашылып 1-інші муфтилікке Мұхамеджан Хусейнұлы деген кісі қойылды. Сол күнде Бөкей хан мен Уəли хан біздің де рухани істеріміз муфтидің қарамағында болса екен деп арыз қылған» деп жазады ол (Қазақта муфтилік мәселесі. Түрік

баласы, «Қазақ», № 11, 1913 жыл. // Әлихан Бөкейхан. Көп томдық шығармалар жинағы. Астана: «Сарыарқа» баспа үйі, 2009. - 418-421 б.). Оның жазуынша, указной молдалардың үстінен ахундар қараған екен.

Бір жағынан байлыққа қызыққан молдалар бай адамдарға жас қыздардың некесін шариғат арқылы заңдастарып беріп отырды. Бай мен кедей арасындағы әлеуметтік тесіздікті өз мүдделеріне орай қолданып, ел арасына таптық бүлік салды. Олар қазақ даласында Ресей үкіметіне тыңшылық та қызмет атқарды. Мәселен, алғашқы мүфти Хусеинов Сырым Датұлының ұлт-азаттық көтерілісін басуға тікелей қатысқан кісі болды.

Ақ парақтай қазақтың таза балаларын татар молдалары бүлдіріп жатқанын Мәшһүр Жүсіп те жазады. Қажылықты екі құрлықтың арғы жағына ақша шашу деп есептейтін Мәшкең топ-топ болып «мұсылмандықтың парызын өтеуге жиналған» 250-дей адамның алдынан шығып райынан қайтуға тырысады екен. Қажылыққа жұмсалатын шығынды жетім-жесірлерге, елдің мұқтажына жұмсау құдай алдында да, ел-жұрты алдында да игілікті іс екендігін, жолда әртүрлі ауру-сырқаулардан кісілердің қайтыс болуы қауіпін түсіндіру жұмыстарын жүргізіпті. Шөлді жерлерде лас суларды тұтынған көптеген халық инфекция жұқтырып Меккеге жетпей-ақ жолда жан тапсырады екен. Бұл туралы бізге Мәшһүр Жүсіптің немересі Қажымұқан Пазылов өз аузынан айтып берген еді. Тіпті Мәшһүр Жүсіптің үсітнен татар молдалары Ресей империясына арызданған да кезі болыпты. Егер Мәшһүр Жүсіптің кінәсі дәлелденсе, өлім жазасына кесілсін деген жауап та келіпті. Бірақ Мәшекеңнің діни білімі де телегей-теңіз болған себепті, оны ортаға алып тергеген молдалардың бәрін сөз сайыста жеңіп шығып аман қалған екен. Тіпті ұлы Абайдың өзі «Моллалар тұра тұрсын, хусусан (әсіресе) бұл заманның ишандарына бек сақ болыңдар. Олар - фитнә ғалым, бұлардан залалдан басқа еш нәрсе шықпайды» (А.Құнанбаев. Шығармалары. Ғылым. 1977. «Отыз сегізінші қара сөз», 207-бет) деп «Указной молдаларды» айтып отырса керек.

Қазақ зиялыларының рухани жетекшісі Әлихан Бөкейхан 1906 жылы кадеттер партиясының Орталық комитетіне мүше болып сайланды. Әлихан Бөкейханның «Мен Кадет партиясынан неге шықтым?» деген мақаласында да алаштықтардың ұстанымы айқындала түседі.

1905 жылы басталған қозғалыс 1917 жылы ұлы іске ұласып Алаш автономиясы құрылады. Сөйтіп, бүгінгі Қазақстанның негізі, іргетасы қалана бастады. Алаш зиялыларының бірі Қошке Кемеңгерұлы өз естелігінде «Әлиханның қазақ еліне істеген тарихи қызметі: әдеби тіл тууына себеп болды, өзіне ерген топты діни фанатизмге қарсы тәрбиеледі. Бұдан барып

татардан іргесін аулақ салған қазақ ұлты туды» деп жазады. Сол себепті, «Алаш» автономиясы шаңырақ көтерген алғашқы күннен бастап зайырлы мемлекет құруға қадам басты. Оның заңнамасында «Дін ісі мемлекет ісінен айрылуы болу. Дін біткенге тең құқық» деп тайға таңба басқандай етіп жазылған.

Алаш жетекшісі Кадет партиясынан кетуін үш себеппен түсіндіреді. Бірінші, Кадет партиясы қазақтың автономиясына қарсы шықты. Екіншіден, атаулы партия жерді жекеменшікке беруді қолдайды. Әлихан қазақтың жерін жекеменшікке берсек, башқұрттар сияқты бүкіл жерін көрші орысқа сатып жіберіп қарап отырады дейді. Ал үшінші себеп ретінде Кадет партиясының орталық комитеті дін мемлекетке қарасын деген ұстанымына ол өз қарсылығын білдіреді. Ұлт көсемі Әлихан мұны Батыс Еуропа тарихы мен тәжірибесі көрсетіп отырғандай, мемлекет гүлденіп, өркендеуі үшін діннен бөлек болуы тиіс деп түсіндіреді.

Кеңес Нұрпейісұлы Әлиханның ұстанымы туралы бізге құнды дерек береді. «Бөкейхановтың пікірі мынадай болады: өзбектер және басқа Орта Азия халықтарына қосылуға болмайды. Оларда консерватизм, клерикализм мен діни фанатизм күшті. Олар жақын уақытта діндарлар қастығы мен шариаттың езгісінен құтыла алмайды» дейді өз еңбегінде (К.Нұрпейісұлы «Алаш һәм Алашорда. Ан Арыс. 2010. 163-164-беттер). Ғалымның атаулы тұжырымын Алаш көсемінің мына пікірімен дәлелдей түсуге болады: «Түркістанмен бірге автономия алу - қойны-қоншына тас толтырып, Ертіске сүңгумен бір есеп. Себебі: бізден қараңғылығы 10 есе елден үміт ете алмаймыз. Ташкент городской управасында сарттың гласныйлары обаға қарсылық күнә болады, ем керегі жоқ деп жасаған қаулылары автономия арбасына есек пен түйе жегіліп оңбайтындықты көрсетеді» (Әлихан Бөкейхан. «Шығармалары», Алматы, 1994, 375-бет).

«Указной молдалар» қазақ дәстүрін жоюды мақсат тұтты. Бұл мақсатты олар ең әуелі аналарымызды қоғамнан шеттету, аластау арқылы жүзеге асырғанын білінеді. Еуропалық саяхатшылардың жазбалары бойынша кейінгі этнографиялық деректерінде бір кездері ән айтып, айтысқа, сөз сайысқа емін-еркін түсетін еркін ойлы қыз-келіншектердің «қараңғы тіршілікке» ақырындап бойұсына бастағанын аңғарамыз. Шоқан Уәлиханов өз кезінде «Оларды сол бұрынғы еркіндікте қалдырғанымыз дұрыс емес пе еді? Ән, жыр-дастан, күрес сияқты бүкіл халықтың ойын-сауықтардың бәрінен де шеттетілді. Абақтыдағы адам тәрізді киіз үйдің киізін тесіп алып жарық әлемге сығалап отырады» (Валиханов Ч. Заметки по истории южносибирских племен / Собр. соч. в 5 т. – Т. 1. – Алма-Ата, 1961. – с. 389.) деп атап көрсетсе, мұндай дәстүрдегі өзгерісті Г.Хохолов та байқағанын өз еңбегінде баяндайды. Ол былай дейді: «...женщины, вопреки киргизскому (казахскому) обычаю, начинают прятаться от посторонных мужчин и закрываются при встрече с ними» (Хохолов Г. Тургайская область. СПб., 1906. – с. 43).

Айтыңызшы, еш нәрсе көрмеген, білмеген, еркін ой-пікірінен қағылып, қоғамнан аластатылған ана баласын қалай тәрбиелей алады? Құлқынын ойлаған діншілдер қыз балаларды тым ерте тұрмысқа беру, жас баланы шалға қосуды заңдастыру сияқты абройсыз істерге де емін-еркін араласты. 1914 жылы Әлиханның «Мұсылмандар сиезі» атты мақаласында қыз балалардың тағдыры мен қазақ тілі мәселесі қозғалады. «Мұсылман сиезі қараған закон жобасында жазылған екен, рухани мекемелерде қағаз татарша тілмен жазылсын деп. Бұл біздің қазақ жұртына ыңғайсыз екені көзге көрініп тұр. Түрік затты халықта біздің қазақтай бір жерде тізе қосып қалың отырған іргелі ел жоқ» деп бұған Әлихан өз қарсылығын білдіреді (Әлихан. Мұсылман сиезі. «Қазақ». Құрастырушылар: Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сахов. — «Қазақ энциклопедиясы», Алматы, 1998. — 118-119 бб.). Орта Азия мұсылмандары үшін қағаз тілі татар-түрік тілі болып бекітіледі. Араб-парсы сөздерімен мидай араласып кеткен татар тілінен қазақ тілі әлдеқайда таза тіл. Осы кезде қазақ елінде де араб-парсы сөздерімен тілдің шұбарлануы – көкейкесті мәселелердің қатарынан орын алып еді. «Жат сөздер тілімізге екі жақтан кіріп жатыр. Бірі – араб, парсы сөздері, молдаға оқығандар, екіншісі – орысша оқығандардың еуропалық сөздері» деп жазады Мұхамеджан Тынышбайұлы бұл туралы. Жиында қозғалған келесі өзекті мәселе қыз баланың тұрмыс құру жасы болатын.Бөрікпен ұрғанда құламаса, балиғат жасына жеткені деп үкім шығарған дүмше молдаларға қарсы Алаш арыстары қыз баланың ерте тұрмыс құруы денсаулығына зиян екендігін дәлелдеп қыздардың неке құру жасын 13-тен 16 жасқа ұзартады.

Кеңес үкіметіне дейін шыққан қазақтың үш романы бар. Бәрі де қазақ қызының тағдырына байланысты жазылған. Олар: Міржақып Дулатұлының «Бақытсыз жамалы», Спандияр Кенжиннің «Қалың малы», Сұлтанмахмұт Торайғырұлының «Қамар сұлуы».

Әлихан Бөкейханұлы «Мұғалімдер жиналысы» атты мақаласында: «Жылына 10 областан 2500 қазақ Меккеге қажылыққа барады. Солардың әрбірі орташа есеппен 500 сом ақша жұмсайды. Егер сол 500 сомның ең құрығанда 10 сомын балалардың біліміне жұмсаса, жалпы білімге салынған ақша көлемі 25 мың сом болар еді-ау» деп жазады (Әлихан Бөкейхан. Зерттеулер, мақалалар,

сұхбаттар. /Құраст. Сұлтан Хан Аққұлы. – Алматы: «Ер Жәнібек» халықаралық қоғамдық қоры, 2016 ж. – 21-22 бб.).

Алаштықтар «Қазақ» газетінің әрбір санында дамыған елдердің тарихы мен даму үрдістері, ұлттық тарих, ғылым-білім, түрлі гуманитарлық сала бойынша мәселелерді көтеріп отырды. Олар ұлттық құндылықтар мен жаратылыстану және гуманитарлық ғылым-білімді насихаттады. Сол себепті олардың әрқайсысы балаларға арнап оқулықтар дайындады. Мәселен, Х. Досмұхамедұлы – математика, зоология, М. Дулатұлы, С. Қожанұлы, Ә. Ермекұлы, Қ. Сәтбайұлы – математика, алгебра, Т. Шонанұлы – география, тарих, М. Жұмабайұлы – педагогика, Ж. Аймауытұлы – психология, Қ. Кемеңгерұлы – химия, тіл, тарих, Ж. Күдеріұлы – тіл, әдебиет, мәдениет, Ә. Бөкейханұлы – астрономия, география, М. Әуезұлы – әдебиет, С.Сәдуақасұлы – театртану, А. Байтұрсынұлы, Е. Омарұлы, Т. Шонаұлы, Н. Төреқұлұлы – тіл саласынан еңбектер жазды.

Ұлттық құндылықтар мен заманауи ғылым-білімді негізгі бағдар еткен Алаш арыстары әлі күнге дейін бәрімізге болашаққа жол сілтеп тұр.


Арман ӘУБӘКІР,

PhD докторант

Пікірлер