(Kök türıkterden Alaş arystaryna deiın...)
Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Alaş Orda»: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiaǧa qatysqan PhD doktorant Arman Äubäkırdıŋ materiialyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz. Äldebır memleketter, elder jer betınen joiylyp nemese jūtylyp jatsa, kelesı bır halyqtyŋ sol jūtyluşy älsız elderdıŋ esesınen ösıp, örkendep, qanatyŋ keŋge jaiyp jatqanyn tarih arqyly baǧamdap, tıptı osy küngı älemdegı qalyptasqan jaǧdailardan da aŋǧaryp otyrmyz. Keibır elder ekı nemese odan da köp elderdıŋ mädeni erekşelıkterın öz boilaryna sıŋırıp ömır süredı. Ǧylym tılınde ony kontaminasiia deidı. Iаǧni būl ekı nemese odan köp tıldık, joralǧylyq jäne taǧy basqa mädeni üderısterdıŋ özara sintezdelgen ärekettestıgı retınde tanylady. Qandai da bır saiasi, ideologiialyq üstemdıktıŋ qalyptasuyna orai bır eldıŋ mädenietı dominantty küşke ainalyp, ekınşı mädeniettı sıŋırıp, tübegeilı joiyp jıberedı. Oǧan mysyrlyqtardyŋ, parsylardyŋ, siriialyqtardyŋ jäne taǧy basqa öte joǧary örkeniettı elderdıŋ tüp-tamyrymen özgerıp, arab elınıŋ bır bölşegıne ainaluynan-aq mysal keltıre alamyz. Belgılı ǧalym A.Köbesov özınıŋ «Äl-Farabi» atty eŋbegınde bırşama jaittyŋ basyn aşyp körsetedı: «VII ǧasyrdyŋ bas kezınde jaŋa dın – islam dını paida bolady. Osy dındı taratudy syltau etıp, bır qolyna qūranyn, ekınşısıne qylyşyn ūstaǧan arabtar bır jarym ǧasyr şamasynda-aq soltüstık batys Ündıstandy, Persiiany, Orta Aziiany, Mysyrdy (Egipettı), Şamdy (Siriiany), Afrikanyŋ soltüstık jaǧalauyn, Pirenei tübegın, taǧy basqa da köp territoriiany jaulap aldy. Osy negızde ülken memleket – halifat qūrylady. Halifattyŋ ortalyǧy äuelı Mekke qalasy bolyp, soŋynan Mekkeden Damaskıge, keiınnen Baǧdatqa keltırıledı. Ǧylym, mädeniet Batysta qūldilap, orta ǧasyrlyq tūiyqqa tırelgen kezde, Şyǧys elderınde, äsırese Orta Aziiada keleşek ūrpaq üşın ǧylymdy onan ärı damyta tüsken ırı ǧylym qairatkerlerı ömır sürdı. Ǧylymi eŋbekterınıŋ köpşılıgın, sol kezde Şyǧys elderı üşın ortaq tıl retınde sanalatyn arab tılınde jazǧandyqtan, olar soŋǧy kezge deiın arab oqymystylarynyŋ sanatyna qosylyp keldı. Şyn mänısınde arab ǧylymy köptegen halyqtyŋ, köp ūrpaqtyŋ bırneşe ǧasyrǧa sozylǧan kollektivtık tvorchestvolyq eŋbegınıŋ nätijesınde tuyp, qalyptasty. Bız arab ǧylymy degen ataudy osyndai keŋ maǧynada tüsınemız. Alǧaşqy kezde arab basqynşylary jaulap alynǧan elderdıŋ ǧylymi jäne mädeni mūralaryn betaldy qiratyp talqandaidy, «käpır» bılımpazdardy öltırıp, quǧynǧa ūşyratady. Dıni jäne saiasi maqsattan tuǧan būl qataldyq, äsırese, Orta Aziiada küştı boldy. Orta Aziiadan şyqqan ūly ǧalym Äburaihan Biruni (973-1048) özınıŋ «Ötken ūrpaqtar eskertkışterı» dep atalatyn eŋbegınde bylai deidı: «Kuteiba (arab qolbasşysy – A.K.) Horezm jazuyn bıletın, tarihyn meŋgergen jäne ǧylymyn üirene alatyn adamdardy qūrtyp jıberdı, ol tarihtyŋ jasyryn-jabyq qalǧany sonşalyq, horezımdıkter turaly eşnärsenı dälme-däl bılu mümkın emes» (Köbesov A. Äl-Farabi. – «Qazaqstan» baspasy, Almaty, 1971. – 26-27 better.). Būl jerde eŋ bırınşı aŋǧaratynymyz, arab jaulauşylary jergılıktı halyqtardyŋ mädenietın joiuǧa, dästürın, dünietanymyn, bärınen de būryn töl jazularyn joiuǧa ūmtyluy. Älemdık örkenietterden oq boiy ozyq şyqqan parsy, mysyr, türık elderınıŋ ūly perzentterı būdan bylai arab jazuymen jaza bastady. Oǧan deiıngı özge jazular qoldan ūmyttyrylyp, keibır tuyndylar arab tılıne audarylyp, köşırıledı. Osylaişa arab mädenietınıŋ tasy örge domalady. Bıraq būl ūzaqqa sozylmady. Dıni dümşelık şynaiy ǧylymnyŋ örkendeuıne, güldenuıne qarsy bolatyn. Öitkenı, ünemı anyq ǧylym tarapynan qisynsyz köptegen dıni tüsınıkterdıŋ ötırıgın aidai älemge jariia etu qauıpı tuyp otyrady. Bılımdılerdı otqa örtegen Europadaǧy «Qasiettı inkvizisiia» öz qisynsyz ötırıkterın jazyqsyz jazalau arqyly ǧalymdardan qalai qorǧauǧa tyryssa, mūsylman dınşılderı de ortaaziialyq ǧalymdardyŋ artyna solai şyraq alyp tüstı. äl-Farabidıŋ «Qaiyrymdy qala tūrǧyndary» atty filosofiialyq traktatynda būl ömırdı jūmaqqa ainaldyru ideiasy arqyly dınşılderdıŋ aşu-yzasyn tudyrsa, tura solai İbn-Sinanyŋ medisinalyq täjırbielerı de dın adamdaryna «qūdaidyŋ būiryǧyna qarsylyq» retınde qarastyryldy. Mahmūt Qaşqari da özınıŋ «Türık sözdıgı» atty eŋbegınıŋ kırıspe sözınde arab-parsy tılderınıŋ küşeiuı saldarynan türık tılı qūryp ketu aldynda tūrǧandyǧyna alaŋdap, osy bır eŋbegın jazuǧa kırıskenın hatqa tüsıredı. Bır kezderı orys tılı qazaq tılıne qalai qauıp keltırse, arab tılı de türık tılıne tura sondai qauıp-qater töŋdırgenın ūmytpauymyz kerek. F.Star degen batys ǧalymy «Joǧalǧan örkeniet: Arab şapqynşylyǧynan Temırlanǧa deiıngı altyn ǧasyr» atty eŋbegınde orta ǧasyrdaǧy bükıl älemnıŋ arab ǧalymdary dep jürgenı şyn mänınde arab emes, ortaaziialyq ǧūlamalar ekenın, Europa hrestiiandyq dıni dümşelıktıŋ saldarynan ǧylymdy joǧaltyp alǧanda būl ortaaziialyq ǧalymdar ūly Grekter örkenietı men Europanyŋ renessansy aralyǧynda altyn köpır bolǧanyn ädıl baǧalaidy (Lost Enlightenment: Central Asia’s Golden Age from the Arab Conquest to Tamerlane. S. Frederick Starr. Princeton University Press. October 2013). Orta Aziiada islam dını VIII-IX ǧasyrlarda kelse, Deştı-Qypşaqqa XIII-XIV ǧasyrlarda kelgenın tarihi derekterden baǧamdaimyz. Onyŋ özınde būl bastapqyda bilık basyndaǧylardyŋ ūstanymy edı. Al endı Safarǧalievtıŋ jazǧanyna nazar audarsaq: «Berkenıŋ jeŋıp şyǧuyn onyŋ kandidaturasyn mūsylman köpesterınıŋ qoldauy edäuır jeŋıldetken edı. Būlardy Altyn Orda äkımşılıgı Batyidyŋ tırı kezınde-aq alymdy tölep aluşylar retınde taratqan bolatyn. Būlarmen bırge Berkenı taqqa pūtqa tabynuşyny emes (täŋırşıldık), mūsylman dının jaqtaityn adamdy otyrǧyzudy közdegen Horezım men Būlǧardyŋ mūsylman dınbasylary qoldady. Berke hannyŋ taqqa otyruynan keiın mūsylman köpesterı şyn mänınde memlekettık mekemelerdıŋ bärıne köptep endı, al mūsylman dınbasylarynyŋ missionerlık qareketıne keŋ örıs aşyldy. Berke taqqa otyrǧannan keiın köp ūzamai bilık basyndaǧy aqsüiekterdıŋ şamandyqtan mūsylmanşylyqqa jappai ötuı bastaldy. İslamnyŋ qabyldanuynyŋ üstem tap üşın saiasi jäne mädeni maŋyzy zor bolǧany kümänsız. Altyn Ordada islam qabyldanǧannan keiın Deştı Qypşaqta bırşama joǧary arab mädenietı keŋınen tarady. Alaida jaŋa dınge kıru kezınde moŋǧol aqsüiekterı eŋ aldymen saiasi tiımdılık jaǧyn közdegen edı, öitkenı jaŋa dın moŋǧol feodaldaryna özderınıŋ jaǧdaiyn ornyqtyruǧa kömektestı. Halyq būqarasyn «Qūdaiǧa jäne bilık basyndaǧylarǧa baǧynuǧa» ündeitın islam moŋǧol feodaldarynyŋ täueldı halyqty qanauyn aqtap, qorǧaityndai edı. Mūsylman dınbasylary Qūdaiǧa jäne qolynda bilıgı barlardyŋ bärıne baǧynu qajettıgı turaly özderınıŋ uaǧyzdaryn üstem taptardyŋ jäne eŋ aldymen hannyŋ özınıŋ bilıgınıŋ nyǧaiuuyna septestı» (Safarǧaliev M.G. «Altyn Ordanyŋ ydyrauy» kıtabynan, 57 bet.). Qazırgı taŋda da keibır dıni ūstanymdaǧy aǧymdar «Patşa – qūdaidyŋ jerdegı köleŋkesı» dep halyq müddesın aiaqqa taptap, ūlttyq müddege qarsy şyǧyp, bilık aldynda ūpai jinap, jaǧynyp qaluǧa tyrysady. Būnyŋ özı olardyŋ şyn bilıkke berılgendıgınen emes, jäi ǧana uaqytşa oiyn oinap, bilık aldynda jaqsy körınuge, söitıp öz pozisiialaryn nyǧaitudy közdeitındıgı anyq. Ūly dalanyŋ qaǧandary kemınde jylyna bır nemese ekı märte qūryltai ötkızıp, barlyq ru-taipalardyŋ ökılderın qatystyryp, memlekettık mäselelerdı talqylaityn. Özbek hannan bastap būl ürdıs joiylady. Mūnyŋ özı köşpelı halyqtyŋ handaryn qoldamauǧa, ru-taipa bilerı bastap jiı-jiı narazylyq otyn tūtatuǧa, söitıp, Altyn Ordanyŋ öz ışınen ydyrauyna äkelıp soqqanǧa ūqsaidy. «Jeke ūlystar – ordalardy basqarǧan hanzadalar onyŋ tūsynda (Özbek hannyŋ) hannyŋ jäne han äkımşılıgınıŋ tılalǧyş qūraldary boldy. Derektemeler būdan ärı qūryltailardyŋ şaqyrylmaǧany turaly habarlaidy. Olardyŋ ornyna endı hannyŋ janyndaǧy keŋester (diuan) şaqyrylyp, būl keŋesterge onyŋ jaqyn tuystary, äielderı men yqpaldy tümenbasylar qatysatyn boldy» delınedı «Altyn Ordanyŋ ydyrauy» atty ǧylymi eŋbekte (Safarǧaliev M.G. «Altyn Ordanyŋ ydyrauy» kıtabynan, 80 bet.). Köpeşlı ru-taipa kösemderınıŋ qūqyqtyq şekteluı, ūly qūryltaidardyŋ şaǧyn diuandarǧa ainauy el narazylyǧyn arttyryp, «Altyn Ordanyŋ» ydyrauyna köp sebepterdıŋ bırı bolǧanǧan ūqsaidy. Bügıngı moŋǧol halqynda qytai, manjur, tibet mädenietınıŋ kontaminasiiasy, iaǧni bırkken mädeni, tıldık erekşelıkterı toǧysqan. Buddizm dını arqyly qytai tibet, manjurǧa öz mädeni, ideologiialyq yqpalyn jürgızse, qytailar tibettıkter men manjurlyqtar arqyly moŋǧoldarǧa äser ettı. Al moŋǧoldar buddizmnıŋ lamaizm tarmaǧyn nasihattap Oŋtüstık Sıbırdı, Altaidy, qazırgı qyrǧyz jerımen qosa Qazaqstannyŋ Şyǧys jäne Jetısu aimaqtaryna deiın dın taratu soǧysyn jüzege asyrdy. Osy tūsta tuystas, tamyry bır, tegı ortaq qazaqtar men joŋǧarlar dıni, mädeni özgerıster saldarynan bır-bırıne qarsy soǧysuǧa mäjbür bolǧanyn aŋǧaru qiyn emes. Tura osy siiaqty arabtardyŋ qolşoqpary bolyp Orta Aziiaǧa parsylar men soǧdylyq taipalar keldı. Atalǧan jaittardyŋ özınen-aq keibır elderdıŋ dındı saiasi-ideologiialyq qūral retınde tiımdı qoldanǧanyn baiqaimyz. Orystanudan qaşamyz dep arabtanuǧa ūmtylamyz. Osy ekı ortada özımızdıŋ töl ūlttyq qūndylyqtarymyz bar emes pe? Köne türıkterdıŋ köşpelı mädenietı, kulttık nysandardyŋ öz artyqşylyqtary boldy. Qaitys bolǧan adamnyŋ tas müsının jerlengen jerıne taspen qaşap salu, qaǧandarǧa arnap köne türık jazuynda joqtau jyryn jazu joralǧysy baǧa jetpes joǧary därejelı mädeniet edı. İslam dınınıŋ keluıne bailanysty adam beinelı tas müsınder (bädız tastar) qūlyptastarǧa ainalady. Jappai tyiym salyndy. Osy kezge tän betı tegıstelgen tas müsınderı de bar. Osylaişa Ūly dalada öte jaqsy damyp kele jatqan müsın önerı joǧalady. Būl babalarymyzdyŋ bet-jüzın, beinesın ūmyttyruǧa baǧyttalǧan saiasi qadam bolatyn. Köne türıkter öz dıni nanymyn nelıkten özgelerge sıŋıruge eşqandai qadam jasamady? Sebebı, būl dınnen görı dünietanym, tabiǧat pen adam qarym-qatynasyn retteitın, adam bolmysy men qorşaǧan ortany tanuǧa baǧyttalǧan ǧasyrlar boiy jinaqtalǧan täjıribe negızındegı ǧylym edı. Endeşe, eşkım öz ǧylymyn özgelerge op-oŋai olja etıp bere salmasy anyq. Ekınşıden, mūnda hristian, buddizm, islam jäne taǧy basqa dınder tärızdı mädeni jaulap aludy közdegen saiasi maqsaty bolmady. Ärbır halyqtyŋ öz dünietanymy, tabiǧi ortasyna orai adaptasiialanǧan erejelerı, özgeşe qoǧam retınde jetken jetıstıkterı bar. Bıreudıkı joǧary, bıreudıkı tömen. Kök türıkterdıŋ adamgerşılık, äskeri, tabiǧat zaŋdylyqtary baǧyttary boiynşa dalalyq ǧylym-bılımnıŋ şyrqau şegıne jetken edı. Eŋ alǧaş jylqyny qolǧa üiretıp, temırdı igerıp, döŋgelek pen er-toqymdy, üzeŋgını oilap tauyp, jarǧaq şalbardy kiıp, qaşyqtyqtardy baǧyndyruda, şapşaŋ qozǧaluda, soǧys önerınde köş bastady. Bügınde töl babalarymyzdyŋ erlıgı men jasampazdyq jetıstıkterınen maqūrym qalǧan äsıre dınşılder sahabalardyŋ ömırın jyr ǧyp otyrady. Öz elın qorǧaǧan batyrlardy bılmei, özınıŋ tuǧan elın şapqan, öz babalaryna qarsy küresken, tıptı jymysqy saiasat arqyly jaulaǧan jat tūlǧalardy pır tūtu, qūrmet körsetu bügıngı ūrpaqtyŋ satqyndyǧy bolyp sanaluy tiıs. Osy ūrpaq amandyǧy, azattyǧy jolynda jan qūrban bolǧan erlerdıŋ erlıgın ūmytyp, solarǧa qasy küresken jaudy därıpteu ūltymyz üşın ideologiialyq tūrǧydan opyq jegızetın jait. Şejırelerdı de arabtardan taratyp, qazaqty solardyŋ bır būtaǧy retınde körsetu dästürı keŋınen oryn alyp otyr. 18-19 ǧasyrlarda syrttan kelgen dın taratuşy missioner – moldalardyŋ paidakünemdıgı, olardyŋ töl dästürdı sünnet (paiǧambarǧa elıkteuşılık) arqyly joiuuy, oǧan köneköz qariialardyŋ qarsylyǧy j.t.b. mäseleler tarihi materialdarda molynan ūşyrasady. Zertteuşı ǧalym Ş.Toqtabaeva syrttan kelgenderge qaraǧanda öz elımızden şyqqan moldalarǧa köbırek senım bıldırılgenın jazady. Sol sebeptı de, Bökei Ordasynyŋ hany Jäŋgır qazaqtardyŋ ışınen moldalar daiyndauǧa qatty köŋıl bölgen eken (Levşin, 1932, s. 55). R.B.Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu instituty şyǧarǧan Saduaqas Ǧylmanidyŋ «Zamanymyzda bolǧan ǧūlamalardyŋ ǧūmyr tarihtary» atty eŋbegınde Mäşhür Jüsıptıŋ moldalar turaly öleŋı berılgen: Kısı ölse jinalady qoja-molda, Bärınıŋ tūrǧandai bop iman qolda. Dūǧa oqyp, Qūran şyǧyp, külısedı, Bır paida bar yntasy tabu jolda. Peiılın aita berse moldalardyŋ, Bırı joq boilarynda ūiat-ardyŋ. Oqytsa ait pen jūma uaǧyz aityp, Bolmai ma mirasqory Paiǧambardyŋ. Qai molda Qūdai üşın Qūran şyqty, Ūstaǧan jerı bar ma dındı myqty. As ışıp, aqşa alǧan soŋ ölıkterden, Satqan bop Qūdai sözın bolar şyqty. Aqşa almai mäiıt üşın şyqsa Qūran, Haq joly şariǧattyŋ osy ūran. Bırı joq dınnıŋ jolyn dūrys tūtqan, Bärı de qaǧyp tüser öŋkei qyran. Qoja jür atasynyŋ atyn satyp, Kısı ölse, qaryq oljaǧa qalar batyp. At-aiǧyr, tüie-bie sybaǧasy, Bermese daulasady būlar jatyp. Bar edı sadaqaǧa jetı oryn, Bırı joq onymenen būlar onyŋ. Haq jolyn bıle tūra būrmalaǧan, Tozaqqa özgelerden keter būryn. (Ǧylmani S. Zamanymyzda bolǧan ǧūlamalardyŋ ǧūmyr tarihtary. I tom. –Almaty: Daik-Press, 2013. – 132-133 bb.). Jasyndai jarq etıp qazaq kögıne kün bolǧan, qaraŋǧylyq, nadandyq ataulymen egesıp ötken Alaş arystary ūlt bolmysy men salt-dästürın, qūndylyqtaryn baǧdar etıp, batystyŋ damyǧan elderındei zaiyrly, ǧylym men bılımge negızdelgen memleket qūrudy aŋsady. Alaştyŋ aqmaŋdai aqyny Maǧjannyŋ myna öleŋıne qūlaq türsek. Qarmanbai qarap jatyp baq kütuge, Izdenbei alasūryp taq kütuge. Taǧdyrda, bır taqtaida jazuly dep, Är ıske kım üirettı şaq kütuge? Şarq ūryp erıkke ūmtylǧan ūşqyr jandy, Qainaǧan tamyrdaǧy ystyq qandy, Tūtqyn qyp kım qamady, kım suytty? Kım aldy qalyŋ qairat, küştı äldı? Keşegı arystandy aibyny zor, Jürektı jolbarysty qairaty mol, Aiyryp ar-namystan, küşten, ısten, Kım qyldy şala jansar bır qorqaq qūl? Aqylǧa, jan-jürekke kısen saldy, Körmeitın közdı qor qyp artty aldy, Üiretıp dın dep qūldyq, qorqaqtyqty, Qai qorqau bızge mola bola qaldy? Oilamai qorqaq qūldyŋ tılıne erıp, Jai jatyp täuekelge tızgın berıp, Mınekei aiyryldyŋ ǧoi baqtan, taqtan, Qaiteiın, äsırese, esıl erık. Osylai dep jyrlaǧan qazaqtyŋ ūly aqyny Maǧjan qazaq dalasyna dın taratuşy moldalardyŋ sūmpaiy saiasatyn aşyp körsetedı. Dındı jeleu etıp, qazaqtyŋ tüp-tamyryn, ruhani dıŋgegın şaiqaltqysy kerlgen Resei imperiiasynyŋ «ukaznoi moldalary» eldı erık-jıgerınen aiyryp, qūldyq qamytyn kigızuge ūmtyldy. Hat tanityn qoja moldalar şejırelerdı özderınen, tıptı arabtan taratuǧa tyrysyp, ūlttyq tarihty joqqa şyǧara bastady. Qazaqtyŋ tüp atasy — batyr Türık, «Arabsyŋ» degen sözdıŋ tübı şırık. «Pälenşe sahabanyŋ zatysyŋ» dep, Aldaǧan dın jamylǧan öŋkei jülık, - dep Şäkärım atamyz osy «ukaznoi moldalardy» aityp otyr. Būl turaly«Qazaqtardyŋ ata-tegin arabtan bastau - oidan şyǧarylǧan jalaŋ äŋgime» dep Şoqan Uälihanov ta jazady. Rasynda Resei imperatrisasy II Ekaterina terıs piǧyldy islam dınınıŋ tarmaqtaryna qoldau körsetu saiasatyn ūstandy. Sebepterı mynada edı: bırınşıden, patşa ükımetı qazaqtardy öz saiasi uysynda ūstau boldy. Ekınşıden, qazaqtardyŋ dästürlı dünietanymyn özgertıp, öz tamyrynan, tüp negızınen ajyratu közdeldı. Üşınşıden, būl şaralar at üstındegı köşpelı qazaqtardyŋ jauyngerlık mınez-qūlqyn edäuır jūmsartady dep ūiǧaryldy. HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyna deiın patşa ükımetınıŋ qazaq dalasyna islam dınıne bailanysty medreseler men meşıtter saldyryp, qazyna esebınen dıni kıtaptar bastyryp, qazaqtarǧa tegın taratuynyŋ maqsaty – halyqtyŋ aqyl-oi, sanasyn dınmen şyrmap ūstap, bilep-tösteu piǧyly jatty. Mysaly, Tatarstandaǧy ūlttyq ruh qarsylyǧynyŋ sonşalyq küştı bolmauy - Qazaqstanǧa da osy nūsqany alyp kelıp köşıru turaly ideiasyn tudyrdy. Sondyqtan, Qazaq jerın hristiandandyrudan görı islamdandyra tüsu maŋyzdyraq, ärı tiımdırek, ärı paidalyraq boldy. Sebebı, islam dını basqa dınderge qaraǧanda qazaqtarǧa barynşa jaqyn. Öz tamyryna balta şabar ūǧym-tüsınıkterdı aŋqau el tez qabyldai qoiatyn. Tek közı aşyq Şoqan, Abai, Şäkärım, Mäşhür Jüsıp tärızdı aǧartuşylar būǧan öz taraptarynan qarsy boldy. Ekaterina II 1785 jyly 25 qaraşada arnaiy qauly şyǧaryp, baron İgelstromǧa qazaq rularyn tatar moldalarymen qamtamassyz etudı tapsyrdy. Naqty jūmys 1789 jyly Ufa qalasynda mūsylman dıni basqarmasynyŋ aşyluynan bastaldy. Moldalar onda Ekaterina II şyǧarǧan Sıbır halyqtaryn «bılıp al da bielei ber» jarǧysyn oryndauǧa da maşyqtandy. Būl turaly arnaiy maqala jazǧan Älihan Bökeihan qazaq handarynyŋ öz tılegı boiynşa qazaqtyŋ ruhani mäselesı atauly muftiiatqa qarasyn dep tılek bıldırgenın atap ötedı. «Ol künde Orynborskii kraiǧa namestnik bolyp tūrǧan baron İglastromnyŋ [İglstrem] ornatuy boiynşa ışkı Reseidegı mūsylmandardyŋ ruhani ısterın basqaru üşın mūsylmandarǧa “muftilık” berılıp, Ufa şaharynda «Duhovnoe sobranie» aşylyp 1-ınşı muftilıkke Mūhamedjan Huseinūly degen kısı qoiyldy. Sol künde Bökei han men Uəli han bızdıŋ de ruhani ısterımız muftidıŋ qaramaǧynda bolsa eken dep aryz qylǧan» dep jazady ol (Qazaqta muftilık mäselesı. Türık balasy, «Qazaq», № 11, 1913 jyl. // Älihan Bökeihan. Köp tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. Astana: «Saryarqa» baspa üiı, 2009. - 418-421 b.). Onyŋ jazuynşa, ukaznoi moldalardyŋ üstınen ahundar qaraǧan eken. Bır jaǧynan bailyqqa qyzyqqan moldalar bai adamdarǧa jas qyzdardyŋ nekesın şariǧat arqyly zaŋdastaryp berıp otyrdy. Bai men kedei arasyndaǧy äleumettık tesızdıktı öz müddelerıne orai qoldanyp, el arasyna taptyq bülık saldy. Olar qazaq dalasynda Resei ükımetıne tyŋşylyq ta qyzmet atqardy. Mäselen, alǧaşqy müfti Huseinov Syrym Datūlynyŋ ūlt-azattyq köterılısın basuǧa tıkelei qatysqan kısı boldy. Aq paraqtai qazaqtyŋ taza balalaryn tatar moldalary büldırıp jatqanyn Mäşhür Jüsıp te jazady. Qajylyqty ekı qūrlyqtyŋ arǧy jaǧyna aqşa şaşu dep esepteitın Mäşkeŋ top-top bolyp «mūsylmandyqtyŋ paryzyn öteuge jinalǧan» 250-dei adamnyŋ aldynan şyǧyp raiynan qaituǧa tyrysady eken. Qajylyqqa jūmsalatyn şyǧyndy jetım-jesırlerge, eldıŋ mūqtajyna jūmsau qūdai aldynda da, el-jūrty aldynda da igılıktı ıs ekendıgın, jolda ärtürlı auru-syrqaulardan kısılerdıŋ qaitys boluy qauıpın tüsındıru jūmystaryn jürgızıptı. Şöldı jerlerde las sulardy tūtynǧan köptegen halyq infeksiia jūqtyryp Mekkege jetpei-aq jolda jan tapsyrady eken. Būl turaly bızge Mäşhür Jüsıptıŋ nemeresı Qajymūqan Pazylov öz auzynan aityp bergen edı. Tıptı Mäşhür Jüsıptıŋ üsıtnen tatar moldalary Resei imperiiasyna aryzdanǧan da kezı bolypty. Eger Mäşhür Jüsıptıŋ kınäsı däleldense, ölım jazasyna kesılsın degen jauap ta kelıptı. Bıraq Mäşekeŋnıŋ dıni bılımı de telegei-teŋız bolǧan sebeptı, ony ortaǧa alyp tergegen moldalardyŋ bärın söz saiysta jeŋıp şyǧyp aman qalǧan eken. Tıptı ūly Abaidyŋ özı «Mollalar tūra tūrsyn, hususan (äsırese) būl zamannyŋ işandaryna bek saq bolyŋdar. Olar - fitnä ǧalym, būlardan zalaldan basqa eş närse şyqpaidy» (A.Qūnanbaev. Şyǧarmalary. Ǧylym. 1977. «Otyz segızınşı qara söz», 207-bet) dep «Ukaznoi moldalardy» aityp otyrsa kerek. Qazaq ziialylarynyŋ ruhani jetekşısı Älihan Bökeihan 1906 jyly kadetter partiiasynyŋ Ortalyq komitetıne müşe bolyp sailandy. Älihan Bökeihannyŋ «Men Kadet partiiasynan nege şyqtym?» degen maqalasynda da alaştyqtardyŋ ūstanymy aiqyndala tüsedı. 1905 jyly bastalǧan qozǧalys 1917 jyly ūly ıske ūlasyp Alaş avtonomiiasy qūrylady. Söitıp, bügıngı Qazaqstannyŋ negızı, ırgetasy qalana bastady. Alaş ziialylarynyŋ bırı Qoşke Kemeŋgerūly öz estelıgınde «Älihannyŋ qazaq elıne ıstegen tarihi qyzmetı: ädebi tıl tuuyna sebep boldy, özıne ergen topty dıni fanatizmge qarsy tärbieledı. Būdan baryp tatardan ırgesın aulaq salǧan qazaq ūlty tudy» dep jazady. Sol sebeptı, «Alaş» avtonomiiasy şaŋyraq kötergen alǧaşqy künnen bastap zaiyrly memleket qūruǧa qadam basty. Onyŋ zaŋnamasynda «Dın ısı memleket ısınen airyluy bolu. Dın bıtkenge teŋ qūqyq» dep taiǧa taŋba basqandai etıp jazylǧan. Alaş jetekşısı Kadet partiiasynan ketuın üş sebeppen tüsındıredı. Bırınşı, Kadet partiiasy qazaqtyŋ avtonomiiasyna qarsy şyqty. Ekınşıden, atauly partiia jerdı jekemenşıkke berudı qoldaidy. Älihan qazaqtyŋ jerın jekemenşıkke bersek, başqūrttar siiaqty bükıl jerın körşı orysqa satyp jıberıp qarap otyrady deidı. Al üşınşı sebep retınde Kadet partiiasynyŋ ortalyq komitetı dın memleketke qarasyn degen ūstanymyna ol öz qarsylyǧyn bıldıredı. Ūlt kösemı Älihan mūny Batys Europa tarihy men täjıribesı körsetıp otyrǧandai, memleket güldenıp, örkendeuı üşın dınnen bölek boluy tiıs dep tüsındıredı. Keŋes Nūrpeiısūly Älihannyŋ ūstanymy turaly bızge qūndy derek beredı. «Bökeihanovtyŋ pıkırı mynadai bolady: özbekter jäne basqa Orta Aziia halyqtaryna qosyluǧa bolmaidy. Olarda konservatizm, klerikalizm men dıni fanatizm küştı. Olar jaqyn uaqytta dındarlar qastyǧy men şariattyŋ ezgısınen qūtyla almaidy» deidı öz eŋbegınde (K.Nūrpeiısūly «Alaş häm Alaşorda. An Arys. 2010. 163-164-better). Ǧalymnyŋ atauly tūjyrymyn Alaş kösemınıŋ myna pıkırımen däleldei tüsuge bolady: «Türkıstanmen bırge avtonomiia alu - qoiny-qonşyna tas toltyryp, Ertıske süŋgumen bır esep. Sebebı: bızden qaraŋǧylyǧy 10 ese elden ümıt ete almaimyz. Taşkent gorodskoi upravasynda sarttyŋ glasnyilary obaǧa qarsylyq künä bolady, em keregı joq dep jasaǧan qaulylary avtonomiia arbasyna esek pen tüie jegılıp oŋbaityndyqty körsetedı» (Älihan Bökeihan. «Şyǧarmalary», Almaty, 1994, 375-bet). «Ukaznoi moldalar» qazaq dästürın joiudy maqsat tūtty. Būl maqsatty olar eŋ äuelı analarymyzdy qoǧamnan şettetu, alastau arqyly jüzege asyrǧanyn bılınedı. Europalyq saiahatşylardyŋ jazbalary boiynşa keiıngı etnografiialyq derekterınde bır kezderı än aityp, aitysqa, söz saiysqa emın-erkın tüsetın erkın oily qyz-kelınşekterdıŋ «qaraŋǧy tırşılıkke» aqyryndap boiūsyna bastaǧanyn aŋǧaramyz. Şoqan Uälihanov öz kezınde «Olardy sol būrynǧy erkındıkte qaldyrǧanymyz dūrys emes pe edı? Än, jyr-dastan, küres siiaqty bükıl halyqtyŋ oiyn-sauyqtardyŋ bärınen de şettetıldı. Abaqtydaǧy adam tärızdı kiız üidıŋ kiızın tesıp alyp jaryq älemge syǧalap otyrady» (Valihanov Ch. Zametki po istorii iujnosibirskih plemen / Sobr. soch. v 5 t. – T. 1. – Alma-Ata, 1961. – s. 389.) dep atap körsetse, mūndai dästürdegı özgerıstı G.Hoholov ta baiqaǧanyn öz eŋbegınde baiandaidy. Ol bylai deidı: «...jenşiny, vopreki kirgizskomu (kazahskomu) obychaiu, nachinaiut priatatsia ot postoronnyh mujchin i zakryvaiutsia pri vstreche s nimi» (Hoholov G. Turgaiskaia oblast. SPb., 1906. – s. 43). Aityŋyzşy, eş närse körmegen, bılmegen, erkın oi-pıkırınen qaǧylyp, qoǧamnan alastatylǧan ana balasyn qalai tärbielei alady? Qūlqynyn oilaǧan dınşılder qyz balalardy tym erte tūrmysqa beru, jas balany şalǧa qosudy zaŋdastyru siiaqty abroisyz ısterge de emın-erkın aralasty. 1914 jyly Älihannyŋ «Mūsylmandar siezı» atty maqalasynda qyz balalardyŋ taǧdyry men qazaq tılı mäselesı qozǧalady. «Mūsylman siezı qaraǧan zakon jobasynda jazylǧan eken, ruhani mekemelerde qaǧaz tatarşa tılmen jazylsyn dep. Būl bızdıŋ qazaq jūrtyna yŋǧaisyz ekenı közge körınıp tūr. Türık zatty halyqta bızdıŋ qazaqtai bır jerde tıze qosyp qalyŋ otyrǧan ırgelı el joq» dep būǧan Älihan öz qarsylyǧyn bıldıredı (Älihan. Mūsylman siezı. «Qazaq». Qūrastyruşylar: Ü.Subhanberdina, S.Däuıtov, Q.Sahov. — «Qazaq ensiklopediiasy», Almaty, 1998. — 118-119 bb.). Orta Aziia mūsylmandary üşın qaǧaz tılı tatar-türık tılı bolyp bekıtıledı. Arab-parsy sözderımen midai aralasyp ketken tatar tılınen qazaq tılı äldeqaida taza tıl. Osy kezde qazaq elınde de arab-parsy sözderımen tıldıŋ şūbarlanuy – kökeikestı mäselelerdıŋ qatarynan oryn alyp edı. «Jat sözder tılımızge ekı jaqtan kırıp jatyr. Bırı – arab, parsy sözderı, moldaǧa oqyǧandar, ekınşısı – orysşa oqyǧandardyŋ europalyq sözderı» dep jazady Mūhamedjan Tynyşbaiūly būl turaly. Jiynda qozǧalǧan kelesı özektı mäsele qyz balanyŋ tūrmys qūru jasy bolatyn.Börıkpen ūrǧanda qūlamasa, baliǧat jasyna jetkenı dep ükım şyǧarǧan dümşe moldalarǧa qarsy Alaş arystary qyz balanyŋ erte tūrmys qūruy densaulyǧyna ziian ekendıgın däleldep qyzdardyŋ neke qūru jasyn 13-ten 16 jasqa ūzartady. Keŋes ükımetıne deiın şyqqan qazaqtyŋ üş romany bar. Bärı de qazaq qyzynyŋ taǧdyryna bailanysty jazylǧan. Olar: Mırjaqyp Dulatūlynyŋ «Baqytsyz jamaly», Spandiiar Kenjinnıŋ «Qalyŋ maly», Sūltanmahmūt Toraiǧyrūlynyŋ «Qamar sūluy». Älihan Bökeihanūly «Mūǧalımder jinalysy» atty maqalasynda: «Jylyna 10 oblastan 2500 qazaq Mekkege qajylyqqa barady. Solardyŋ ärbırı ortaşa eseppen 500 som aqşa jūmsaidy. Eger sol 500 somnyŋ eŋ qūryǧanda 10 somyn balalardyŋ bılımıne jūmsasa, jalpy bılımge salynǧan aqşa kölemı 25 myŋ som bolar edı-au» dep jazady (Älihan Bökeihan. Zertteuler, maqalalar, sūhbattar. /Qūrast. Sūltan Han Aqqūly. – Almaty: «Er Jänıbek» halyqaralyq qoǧamdyq qory, 2016 j. – 21-22 bb.). Alaştyqtar «Qazaq» gazetınıŋ ärbır sanynda damyǧan elderdıŋ tarihy men damu ürdısterı, ūlttyq tarih, ǧylym-bılım, türlı gumanitarlyq sala boiynşa mäselelerdı köterıp otyrdy. Olar ūlttyq qūndylyqtar men jaratylystanu jäne gumanitarlyq ǧylym-bılımdı nasihattady. Sol sebeptı olardyŋ ärqaisysy balalarǧa arnap oqulyqtar daiyndady. Mäselen, H. Dosmūhamedūly – matematika, zoologiia, M. Dulatūly, S. Qojanūly, Ä. Ermekūly, Q. Sätbaiūly – matematika, algebra, T. Şonanūly – geografiia, tarih, M. Jūmabaiūly – pedagogika, J. Aimauytūly – psihologiia, Q. Kemeŋgerūly – himiia, tıl, tarih, J. Küderıūly – tıl, ädebiet, mädeniet, Ä. Bökeihanūly – astronomiia, geografiia, M. Äuezūly – ädebiet, S.Säduaqasūly – teatrtanu, A. Baitūrsynūly, E. Omarūly, T. Şonaūly, N. Töreqūlūly – tıl salasynan eŋbekter jazdy. Ūlttyq qūndylyqtar men zamanaui ǧylym-bılımdı negızgı baǧdar etken Alaş arystary älı künge deiın bärımızge bolaşaqqa jol sıltep tūr.Arman ÄUBÄKIR,
PhD doktorant
