حاندار تاريحىندا قوس تاۋەكەل بولعانى ءمالىم. ءبىرى حYI عاسىردىڭ سوڭىندا تاريح ساحناسىنا كوتەرىلگەن شىعاي حاننىڭ ۇلى تاۋەكەل حان بولاتىن.
حYI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى ساياساتتاعى جاعدايى وتە اۋىر بولدى. ويتكەنى ولار شيبان ۇرپاعى مەملەكەتى موعول حاندىعى، نوعاي ورداسى جانە ويرات تايپالارىمەن سانسىز شايقاستاردان كوز اشپاعان ەدى. بيلىككە كەلگەننەن كەيىن سىرتقى ساياساتتى بەلسەندى جۇرگىزگەن تاۋەكەل حان بىرنەشە كورشى حالىقتارعا ءوز بيلىگىن جۇرگىزە باستادى. باتىس باعىتتا ول كۇشەيىپ كەلە جاتقان رەسەيمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستار قالىپتاستىرۋعا كۇش سالدى[1,244ب.].
حYI عاسىردىڭ اياعىندا ورىس-قازاق كەلىسسوزدەرى تاۋەكەل حاننىڭ جيەنى وراز مۇحامەدتى ماسكەۋ كەپىلدىگىنەن قۇتقارۋ ءۇشىن ورىن الدى. پاتشا قۇل مۇحاممەد باستاعان ەلشىلىككە تاۋەكەل حان تۋرالى بىلاي ايتقان ەكەن: «قازىر سەنىڭ ناعاشىڭ تاۋەكەل حانزادا قازاق ورداسىندا ورنىقتى، ال ءوزىنىڭ ءىنىسى شاحمۇحامەد حانزادانى قالماقتارعا وتىرعىزدى، ول جاقىن جەردە جانە ءبارى بىرگە كوشىپ جۇرەدى، قازىر بۇقارا پاتشاسىمەن ۋاقىتشا بولسا دا تاتۋ جانە نوعايلارمەن تاتۋلىعى باياعىداي اعايىن سياقتى»[2,446,]. ماسكەۋ پاتشاسىنىڭ وسى كەلتىرگەن دەرەكتەرى تاۋەكەل حاننىڭ جان-جاعىنداعى حالىقتارمەن بەيبىت اراقاتىناسىن ايقىنداپ بەرەدى.
تاريحشى، عالىم، قوعام قايراتكەرى قۇل-مۇحاممەد مۇحتار «ورىس ەنتسيكلوپەديالارىنداعى قازاق شەجىرەسى» دەگەن ەڭبەگىندە قازاق-ورىس جانە قازاق-ورتا ازيالىق قارىم-قاتىناستارى مەن ديپلوماتيالىق بايلانىستارىنىڭ دەرەكتىك ماڭىزىن ايتا كەلىپ، قوس تاۋكە حاننىڭ بەيبىت بىتىمگەرشىلىك ماقساتىنداعى كەلىسىمدەرىندە ءوز ەركىمەن بودان بولۋ تۋرالى رەسمي مالىمدەمەنىڭ بولماعاندىعى، كەڭەس وداعى تۇسىنداعى تەڭ دارەجەدە وتكەن قازاق-ورىس ديپلوماتيالىق بايلانىستارىنىڭ العاشقى كەزەڭىنە قاتىستى قۇجاتتاردىڭ بۇرمالانىپ، يدەولوگيالىق قالىپقا تۇسىرىلگەندىگى ايتىلادى. بۇنى زەرتتەۋشى «ورىس ەنتسيكلوپەديالارىندا اۆتور ا.پوزدنەەۆ «شىعاي حاننىڭ بالاسى، ءارى مۇراگەرى، ورىس مەملەكەتتىك اكتىلەرىندە تەۆكەل دەپ اتالاتىن حان قىرعىز-قايساق حاندارى اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ رەسەيدىڭ قول استىنا ءوتۋ تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزدى. تەۆكەل 1594 جىلى موسكۆاعا ورىستاردىڭ تۇتقىنىنا تۇسكەن نەمەرە ىنىسىنە بوستاندىق اپەرۋ ءۇشىن ءوزىن جانە وزىنە قاراعان وردانى قول استىنا الۋىن وتىنگەن گراموتا جىبەرەدى» دەپ جازعاندارىنا قاتىستى كورسەتەدى.1586-98 جىلداردا حاندىق قۇرعان تاۋەكەل ءبىرىنشى بولىپ رەسەيمەن ديپلوماتيالىق بايلانىستار ورناتتى. تاۋەكەل حان جىبەرگەن قۇل-مۇحامەد باستاعان قازاق ەلشىلىگى 1594 جىلى 20–29-قاڭتاردا كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن موسكۆاعا كەلەدى. بۇل تۋرالى پاتشا فەدور يۆانوۆيچتىڭ 1595 جىلى ناۋرىزدا تاۋەكەلگە جازعان گراموتاسىندا: «ي نام، ۆەليكومۋ گوسۋداريۋ تساريۋ ي ۆەليكومۋ كنيازيۋ فەدورۋ يۆانوۆيچۋ ۆسە رۋسي سامودەرجتسۋ، ۆاشا چەلوبيتە ي پروشەنە دونوسيل شۋرين ناش سلۋگا ي كونيۋشنەي بويارين ي ۆوەۆودا دۆوروۆوي ي سودەرجاتەل ۆەليكيح گوسۋدارستۆ تسارستۆا كازانسكوگو ي استراحانسكوگو بوريس فەدوروۆيچ گودۋنوۆ»، - دەپ جازىلعان [3,114ب.]
تاۋەكەل حاننىڭ ارناۋ حاتتارىنا وراي 1595 جىلى 2 جىلعا ۆەليامين ستەپانوۆتىڭ ەلشىلىگى جىبەرىلدى دە، تاۋەكەل ەلشىنى وتە قۇرمەتپەن قابىلدادى. ماسكەۋ پاتشاسىنىڭ تالابى مەن قويعان شارتتارى قيسىنسىز وتە اۋىر بولعاندىقتان تاۋەكەل حاننىڭ تاراپىنان قابىلدانبادى [2, 447ب.] قازاق حالقىنىڭ تاريحىنان سىر شەرتەتىن ءى.ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىندا تاۋەكەل حانعا: «ال قۇبىلاسى مەن تەرىسكەي جاعىنان ءدال قازىر ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتى تاۋەكەل حان كورمەدى. ءتۇبى قىتاي بوعدىحانىمەن، جوڭعار قوڭتايشىسىمەن الىسا قالار كۇن تۋسا بۇل جاقتاعى ايبارلى كورشىسى روسسيانىڭ كەرەگى بولار دەپ ويلادى ول. ءتىپتى ابدوللامەن سوعىسقان كەزدە دە ورىس پاتشاسىنىڭ تىنىش جاتقانى قاجەت-اق. وسى جاعدايلاردى ەسەپكە اپ، ول تۇمەنگە ءوزىنىڭ نەمەرە اعاسى ورازمۇحامەد باتىردى ەلشىلىككە جىبەردى» دەپ ورىن بەرەدى. تاۋەكەل قازاسىنان كەيىن: سۇلتان تۇقىمىنان شىققان تاۋەكەل ارتىنا التى ايەلى مەن سەگىز بالاسىن قالدىردى. يران، تۇرىك، ورىس ادەبيەتتەرىندە تاۋەكەل حان دەگەن ايبارلى اتىن قالدىردى دەپ باياندايدى [4, 386 ب.]
قازاق حاندىعى ديپلوماتيالىق قاتىناستارىنا وزىندىك ۇلەس قوسقان ەكىنشى تاۋەكەل حان -تاۋكە جاڭگىر ۇلى حYII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن XYIII عاسىردىڭ باس كەزىندە بيلىك باسىندا بولدى.
تاۋكەنىڭ جاستىق شاعى جوڭعارلارمەن سوعىستا ءوتتى، وندا ول جەكە باسىنىڭ ەرلىگىمەن، قولباسشىلىق تالانتىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ەل اراسىندا داڭققا بولەندى. سونىمەن قاتار ول سول جىلدارى موعۇل مەملەكەتىنە بارعان قازاق ەلشىلىكتەرىنىڭ ءبىرىن باسقارىپ، ديپلوماتيالىق تا تاجىريبە جيناقتادى. ءاز تاۋكە اتانعان حان ەل بيلىگىندە بولعان كەزەڭدى جۇرت «قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان زامان» دەپ اتاعان [1,250ب.] ەل تىنىشتىعى قاي كەزدە بولادى؟ ەل ىشىندە سىندارلى ساياسات، ەل سىرتىندا ىمىراشىل، دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتىلعاندا ورىن الاتىنى بەلگىلى. تاۋكە حاننىڭ ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستارى تاريحي شىعارمالاردا، تاريحي جازبالاردا، عىلىمي زەرتتەۋلەردە ەرەكشە ءمان بەرىلگەن، ءالى دە تاريحشىلارىمىز تاراپىنان زەردەلەنىپ، ءتۇرلى دەرەككوزدەردەن ىزدەستىرىلۋدە. قازاق حاندىعىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستارى تاريحي دەرەككوزدەر نەگىزىندە XVI–XVIII عاسىر باسىنداعى ماسكەۋ (ورىس) مەملەكەتىمەن، قىرىم حاندىعى، وسمان يمپەرياسى سەفەۆيد (قىزىلباس) مەملەكەتى، ۇلى موعولدار يمپەرياسى، موعۇل مەملەكەتى جانە ورتا ازياداعى شيبان اۋلەتى مەن اشتارحان اۋلەتى مەملەكەتتەرى ءتارىزدى مەملەكەتتەر جانە حالىقتارمەن قارىم-قاتىناستارى تۋرالى مالىمەتتەرگە نازار اۋدارعان تاريحشى، ت.ع.ك ن.اتىعاەۆ XVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ورىن العان قازاق حاندىعى مەن سەفەۆيد مەملەكەتى ديپلوماتيالىق قاتىناستارى جازبالارىنىڭ تاۋكەمەن دە بايلانىستىلىعى بارىن العا تارتادى [5]. «يران كىتاپحانالارىنىڭ قولجازبا قورلارىندا جاڭگىر حاننىڭ ۇلى تاۋكە حانعا (ماتىندە تاۆاككۋل) جازىلعان سەفەۆيد شاحتارىنىڭ بىرنەشە حاتتارىنىڭ ماتىندەرى بار. وندا تاۋكە حاننان باسقا تۇرسىن حان، فۋلاد-سۇلتان (بولات-سۇلتان) اتتارى ايتىلادى. ول ورىس دەرەككوزدەرىنە سايكەس تاۋكە حاننىڭ ۇلدارى بولعان. يران ءتىلىنىڭ مامانى، ت.ع.ك. گ. ا. قامباربەكوۆا مۇحاممەد تاحير كازۆينيدىڭ ءوزىنىڭ «ابباس-نامە» شىعارماسىندا يسفاحانعا ءىى ابباس-شاحقا كەزدەسۋگە تۇركىستان حاندىعىنان قازاق ەلشىسىنىڭ كەلۋى تۋرالى جازعان مالىمەتىنە نازار اۋدارادى. وندا ەلشىگە ءتيىستى قابىلداۋ كورسەتىلىپ، لايىقتى سىيلىقتارمەن ەلىنە جىبەرىلگەندىگى ايتىلادى. زەرتتەۋشىنىڭ پىكىرىنشە، بۇل جاڭگىر حان مەن ونىڭ ۇلى تاۋكە ەلشىلەرى بولعان. بۇل ماتەريالدار تاۋكە حاننىڭ II ابباس-شاح (1641-1666), II سەفي سۋلەيمان (1666-1694) جانە سۇلتان حۋسەين (1694) سياقتى سەفەۆيد بيلەۋشىلەرىمەن ۇزاق مەرزىمدى بايلانىستاردىڭ بار ەكەنىن كۋالاندىرادى. وسى دەرەكتەرگە نەگىز رەتىندە زەرتتەۋشىلەر اتىگاەۆ ن.ا.، جاندوسوۆا ز.ا. II ابباس شاحتىڭ ءاز-تاۋكە حانعا جازعان حاتىنىڭ ءماتىنىن عىلىمي جۋرنالدا جاريالادى. «اۆگۋستەيشەە پيسمو تاۆاككۋل-حانۋ، سىنۋ دجاحāنگūر-حانا، پراۆيتەليۋ كازاحوۆ (wālī-ye qazāq) IV . وتپراۆلەنو ۆ مەسياتسە دجۋمāدي ال-اۆۆال گودا 1072 ل. ح. V يز يسفاحانا VI . وبلاداتەليۋ سۋلتانسكوي ۆلاستي، ۆەليچيا، موگۋششەستۆا، سلاۆى ي ميلوستي تاۆاككۋل-حانۋ. دەمونستريرۋيۋششەە ۆزايمنۋيۋ درۋجبۋ ي ۋۆەليچيۆايۋششەە ۆزايمنۋيۋ پريۆيازاننوست پيسمو ۆاشەگو ۆەليچەستۆا، پوكروۆيتەليا ۆلادىچەستۆا ي سلاۆى، زاششيتنيكا موگۋششەستۆا ي ۆەليكولەپيا، رادەتەليا پىشنوستي ي ۆلاستي، وپورى پرەستولا دەرجاۆنوستي ي تريۋمفا، لۋچشەگو يز پوتومكوۆ ۆەليكوگو دوما چينگيزحانا، پولزۋيۋششەگوسيا بلاگوسكلوننوستيۋ ۆسەموگۋششەگو گوسپودا پولۋچەنو. ەتو پوسلانيە پرينەسلو بلاگوراسپولوجەنيە ي ۋدوۆلەتۆورەنيە ۆ دوبرىي چاس ي سچاستليۆوە ۆرەميا، كوگدا سۆياتەيشايا وسوبا تساريا تسارەي ناحوديلاس ۆ زدراۆي ي بلاگوپولۋچي، سوپۋتستۆۋەمايا پوبەدوي ي ۋداچەي، پرينوسياششيمي سلاۆۋ، ياۆليايۋششۋيۋسيا پريمەروم دليا درۋگيح گوسۋدارستۆ. ۋچيتىۆايا بلاگوتۆورنىي (kīmiyā-ta’sīr, بۋكۆ. «دەيستۆۋيۋششي كاك فيلوسوفسكي كامەن») حاراكتەر ي يسكرەننەە سودەرجانيە ەتوگو پيسما، ۋۆەدومليايۋششەگو و نەپوكولەبيموم سلەدوۆاني كۋرسۋ درۋجبى ي پريميرەنيا ي ۋپوۆايۋششەگو نا وتۆەتنوە پيسمو گوسۋداريا ي ەگو دوۆەريە تاكوگو رودا پوسلانيام، ونو پروليلو حرۋستالنىي سۆەت نا چيستوە سەردتسە گوسۋداريا ي ستالو پريچينوي پوۆىشەنيا ۆنيمانيا سو ستورونى ەگو ميلوسەردنوي دۋشي. ۆسلەدستۆيە ەتوگو، پوسكولكۋ مەجدۋ دۆۋميا ۆىسوكيمي ستورونامي بىلا زالوجەنا وسنوۆا درۋجەسكيح وتنوشەني ي وتكرىت پۋت ليۋبۆي ي درۋجبى، زاۆەسا نەدوۆەريا ي نەپونيمانيا بىلا پودنياتا، ي جەلانيا وبەيح ۆىسوكيح ستورون وتنىنە بۋدۋت ۋدوۆلەتۆورياتسيا پو ۆزايمنومۋ سوگلاسيۋ. پريزناۆايا ۆسە ۆىسوكيە سترەملەنيا ي ۆسە چەستنىە نامەرەنيا ۋسلوۆيەم ۋپوريادوچەنيا دەل ي ۋكرەپلەنيا وسنوۆ ۆەليچيا ي ۆەليكولەپيا بلاگوپرياتنوي زۆەزدى پىشنوستي ي پوچيتانيا، وتكرىۆاتەل ۆوروت ۆزايمنوي پەرەپيسكي ي كوررەسپوندەنتسي ۆىراجاەت سۆوە سوكروۆەننوە جەلانيە، چتوبى درۋجەستۆەننىە وتنوشەنيا ۋراۆنوۆەسيلي سۋششەستۆۋيۋششۋيۋ تسەپ ۆوورۋجەننىح ستولكنوۆەني ي ۆوين مەجدۋ ستورونامي ، ي ۆنيمانيە گوسۋداريا بىلو وبراششەنو نا يح پلودى. دني سۋلتانسكوي ۆلاستي، ۆەليچيا، موگۋششەستۆا ي سچاستيا»[6].وسى قۇندى دەرەك، حات ماتىنەن بايقاعانىمىز تاۋەكەل شىعايۇلى باستاعان كەلىسىمدەر نەگىزىندە ياعني «ورىس مۇراعاتتىق قۇجاتتارىندا 1594 جىلى قۇل-مۇحاممەد، ماسكەۋ مەملەكەتىندەگى تاۋەكەل-حاننىڭ ەلشىسى، سەفەۆيد ابباس شاحتىڭ ماسكەۋگە ساپارى تۋرالى حابار الىپ، «بىزگە قىزىلباستارمەن بىرلەسىپ، بۇقارلىقتارعا قارسى تۇرۋ كەرەك» دەپ ءوز ماقساتتارىن ايقىن كورسەتكەندىكتەن»[5] جانە دە سەفەۆيد مەملەكەتى مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى ساياسي قارسىلىقتار دۇرىستالىپ، تاۋكە-تəۋەكەل حان تۇسىندا جەكە مەملەكەتكە قۇرمەت كورسەتىلىپ، وداقتاس رەتىندە ديپلوماتيالىق قاتىناستاردىڭ جاندانا تۇسكەنىن بايقايمىز. ءاز-تاۋكە حان ءوز كەزەگىندە 1686 جىلدان 1693 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ورىس پاتشاسىنا 5 ەلشىلىك اتتاندىرعانى بەلگىلى.
قازاق حاندىعى تاريحىندا كورشى مەملەكەتتەرمەن ۇنەمى سوعىس قيمىلدارىن جۇرگىزگەننەن گورى كەلىسسوزدەر ارقىلى ماسەلەلەردى شەشۋدى كورەگەن حاندارىمىزدىڭ قولداعانىن تاريح بەتتەرىنەن كورۋگە بولادى.
كۇندەلىكتى مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە ديپلوماتيا XIV – XVII عاسىرلاردىڭ توعىسىندا كەڭ ەتەك العانى بەلگىلى. سول كەزدەن باستاپ مەملەكەت بيلەۋشىلەرىنىڭ سارايلارىندا تۇراقتى ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەر پايدا بولىپ، مەملەكەتتىك مەكەمە جۇيەسىندە – مەملەكەتتەر اراسىنداعى حات الماسۋمەن اينالىساتىن شەتەلدىك وكىلدەر مەن ەلشىلەردى قابىلدايتىن، كەلىسسوزدەر جۇرگىزەتىن جانە باسقاداي دا مەملەكەت ارالىق ىستەردى ورىندايتىن ارنايى قىزمەت قالىپتاستى. ونى ديپلوماتيالىق قىزمەت دەپ اتايمىز[7,8ب]. قازاق تاريحىندا ديپلوماتيالىق قىزمەتتىڭ نەگىزىن قالىپتاستىرۋعا ۇلەس قوسقان ۇلتتىڭ قايراتكەر تۇلعالارىنىڭ ەسىمىن بۇگىنگى ازات ۇرپاق ءلايىم قۇرمەتپەن ەسكە الىپ، ۇلىقتاپ وتىرۋ پارىز.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
- 1. اتىعاەۆ ن.ا. قازاق حاندىعى تاريح تولقىنىندا. وچەركتەر-الماتى: ەلتانىم باسپاسى،2015.-384ب.
- قازاقستان تاريحى.(كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن).بەس تومدىق.2-توم.-الماتى: «اتامۇرا»،2010.-640ب.
- قۇل مۇحامەد مۇحتار. «ورىس ەنتسيكلوپەديالارىنداعى قازاق شەجىرەسى»-الماتى:اتامۇرا،1994.-224ب.
- ەسەنبەرلين ءى.كوشپەندىلەر:تاريحي تريلوگيا.-الماتى،2006-912ب.
- ۋدك94 (574).02/.08 كازاحسكوە حانستۆو ۆ سيستەمە مەجدۋنارودنىح وتنوشەني ەۆرازي «edu.e-history.kz» № 3
- زولوتووردىنسكوە وبوزرەنيە / golden horde review. 2018, 6 (3)
- الىپباەۆ ا.ر. ديپلوماتيا تاريحى: دارىستەر جيناعى.-الماتى:قازاق ۋنيۆەرسيتەتى،2013.-148ب.
نازەركە سەرىكقىزى،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
