ءوزىنىڭ ساياسي شەشىمدەرى ناتيجەسىندە توقاەۆ، ەندى پۋتينگە تاۋەلدى دەپ جازادى، ورتا ازيا ەلدەرى ەكسپەرتى ەدۆارد لەمون. ماقالا اۆتورى ويىنشا ەلدەگى جاعدايعا ۇقشۇ ارالاسۋى كەيبىر ماسەلەلەر دە قازاقستان ۇكىمەتىن رەسەيمەن ساناسۋىنا اكەلمەك. قىسقاشا تۇردە، الداعى ۋاقىتتا قازاقستان رەسەي بايلانىسى كۇشەيە تۇسپەك.
دانيەلا كۋچەروۆا (Daniela Kucerova)
رەسەي اسكەرى، قازاقستانداعى جاعدايدى تۇراقتاندىرىپ، وزىنە بەرىلگەن تاپسىرمانى تولىعىمەن ورىندادى. الايدا قازاقستانعا قۋانۋعا ءالى ەرتە. وسى جاعدايلاردان كەيىن، توقاەۆ رەسەيگە «تەرەڭ بايلانىپ، كلەپتوكراتتالدى»،- دەپ جازادى، ەدۆارت لەمون «سەزنام سپراۆى» پورتالىنا.
ۇقشۇ اسكەرى قازاقستانعا كىرگەن كەزدە كوپتەگەن بولجامدار جاسالعان بولاتىن. قازاقستاندا سول كۇندەرى جاپپاي تاپتىپسىزدىك ورىن الىپ جاتىردى. دەسە دە، ۇقشۇ وزىنە بەرىلگەن ميسسيانى ورىنداپ، جاعدايدى تۇراقتاندىرۋعا اتسالىستى. ۇقشۇ ميسسياسى اياقتالعان سوڭ پرەزيدەنت توقاەۆ ەلدەن اسكەردىڭ كەتە باستاعاندىعىن حابارلادى.
رەسەي ينتەرۆەنتسياسى ەلدە ۇزاق ۋاقىت قالا المايتىن ەدى. كەيبىر جاعدايلاردا مۇنداي وقيعانىڭ سالدارى ەلدىڭ، ۋكراينا، گرۋزيا سەكىلدى وككۋپاتسياعا ۇشىراۋىنا اكەلۋى مۇمكىن بولاتىن. بۇل پىكىردى، ورتا ازيا ەلدەرىنە ساراپشىسى ەدۆارد لەمون ءبىلدىردى.لەمون، كرەمل وپەراتسياسى قازاقستاندا ۇزاق ۋاقىتقا جالعاسسا، ارتى قىتايداعىداي شەرۋلەرگە ۇلاسۋى مۇمكىن ەكەندىگىن جاسىرمادى.
SEZNAM ZPRAVY: - رەسەي اسكەرى قازاقستاننان تولىعىمەن كەتتى. بىراق كوپشىلىگى اسكەردىڭ ەلدە جاعداي تولىق تۇراقتالعانشا «بەلگىسىز ءبىر مەرزىمگە» دەيىن قالادى دەپ ويلاعان. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە ورىن الۋعا ءتيىس بۇل جاعداي نە ءۇشىن بولمادى؟
ەدۆارد لەمون: - پرەزيدەنت ق.ج.توقاەۆ بىتىمگەرشىلىك ورناتۋعا كەلگەن ەكى جارىم مىڭعا جۋىق ۇقشۇ اسكەرىن، 20 – شى قاڭتارعا دەيىن ەلدەن تولىق شىعارىلاتىنىن حابارلادى. ۇقشۇ – دا باستى كۇش يەسى رەسەي اسكەرى ءۇشىن بۇل وپەراتسيا قىسقا ۋاقىتتا اياقتالدى. قازاقستانعا اسكەردىڭ كەلۋى، قىسقا ۋاقىتتا شىعۋى رەسەيدىڭ بارلىق قىزىعۋشىلىقتارىنا ساي كەلەدى. ءالىپتىڭ ارتىن باعۋ قاجەت. بۇل دا ءبىر، كرەمل جوسپارى.
- «قىزمەتكە – قىزمەت» دەگەن تۇسىنىك بار. رەسەي قازاقستانعا كومەكتەسكەنى ءۇشىن ورنىنا نە سۇراۋى مۇمكىن؟
- مەنىڭشە الداعى ۋاقىتتا توقاەۆ ءپۋتيننىڭ بارلىق ساياسي ءاس-ارەكەتتەرىن قولداۋى ءتيىس. بۇل ماسەلەگە، ۇقشۇ – دا جايدان – جاي ارالاسا قويعان جوق. وسى تۇرعىدا. توقاەۆتىڭ قۇرعان جاڭا ۇكىمەتى دە، رەسەيدىڭ باستامالارىن قولداۋى ءتيىس.قازاقستاندا ورىن العان باسسىزدىقتاردى جويۋعا اتسالىسقان، وقيعالار دا باستى فيگۋرانت بولعان رەسەي ەندى قازاقستاندى ءوز جولىنا تارتارى انىق.
- توقاەۆتىڭ قۇرعان جاڭا ۇكىمەتىن دە كىمدەر بار؟ جاڭا پرەمەر – مينيستر ءاليحان سمايلوۆ كىم؟
- كوبىنەسە جاڭا ۇكىمەت مۇشەلەرى، بۇرىنعى رەجيمنەن قالعان «لوببيستەر». ەلدە راديكالدى رەفورمالاردان كورى، ورىن الماسۋلار كوپتەپ بولادى. ىشكى ءمينيسترى سەكىلدى، «قاڭتار وقيعاسىنا» تىكەلەي جاۋاپتى باستى فيگۋرانتتار ورىندارىن ساقتاپ قالدى. مۇنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى بىلدىرەدى.
بۇرىنعى ۇكىمەت تە قىزمەت اتقارعان 18 مۇشەنىڭ، 11-ءى وتستاۆكاعا كەتتى. ال نازارباەۆتىڭ باستى سەرىكتەرى، ك.ءماسىموۆ پەن ا.مامين ويىننان شىقتى. ءتىپتى ولاردى، «ەلگە ساتقىندىق جاساعانى ءۇشىن» ايىپتاۋدا. جاڭا پرەمەر ا.سمايلوۆ بولسا، توقاەۆتىڭ سەرىكتەسى.
- شەرۋگە شىعۋشىلار بار اشۋىن بۇرىنعى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتان الدى. ءتىپتى تۇڭعىش پرەزيدەنتكە ارناپ سالىنعان ەسكەرتكىشتەردىڭ قيراتىلعانى ايتىلۋدا. حالىق اشۋىنىڭ باستى سەبەبى، ن.نازارباەۆ وتباسىسىڭ جەمقورلىققا قاتىسى بارلىعىندا. وسى وقيعالارمەن، توقاەۆتى بايلانىستىراتىن نە؟
- ءيا، نازارباەقا قاتىستى كوپتەگەن ەلەمەنتتەردىڭ جويىلىپ جاتىرعاندىعى راس. ءتىپتى، 2019 جىلى ەس استاناسىنا بەرىلگەن، «نۇر-سۇلتان» اتاۋى وزگەرۋى مۇمكىن ەكەندىگى جاسىرىن ەمەس. سونداي-اق سوڭعى جولداۋىندا توقاەۆتىڭ، نازارباەۆ قۇرعان جۇيەنى، جۇيە اينالاسىنداعى وليگارحتاردى سىنعا العانىن كوردىك. قازىر توقاەۆ ەلدەگى جاعدايدى تولىق قولىنا الىپ، ەكونوميكاعا باقىلاۋىن ارتتىرىپ، ەلدە ءوزىن بارلىق جاعىنان ورنىقتىرۋدا.
- شەرۋگە شىققان قازاق حالقىنىڭ بارلىق تالاپتارى ورىنداۋلى مۇمكىن بە؟
-توقاەۆ ەلدەگى از ايلىقپەن، كۇندەلىكتى ءوسىپ جاتىرعان ينفلياتسيامەن، جەمقورلىق جانە جۇمىسسىزدىق پەن كۇرەسۋگە ۋادە بەردى. وسى تۇرعىدا اۋقىمدى رەفورمالاردى قولىنا الدى. ناتيجەسىن ۋاقىت كورسەتەدى. مەنىڭ ويىمشا،ەلدە ەشتەڭە دە وزەرمەيدى.
- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قازاقستانداعى جاعدايعا باسقا دا ەلدەردىڭ كوزقاراسى قالاي؟
-سىرتقى ەلدەردەن تىكەلەي ارالاسۋ بولمايدى. بىراق باتىس ەلدەرى، قازاقستانعا قىسىمىن ارتتىرارى انىق. ەو-ەلدەرى، قازاقستاننىڭ ۇلكەن ساۋدا-ساتتىق سەرىكتەسى.اقش - ەلدەگى ەكىنشى ەڭ ءىرى ينۆەستور. نەگىزى، قازاقستان ۇكىمەتى «قاڭتار وقيعاسىنان» كەيىن حالىقارالىق يميدجىنە قاتتى الاڭدايدى. وسى تۇرعىدا، اقش جانە ەۋروپا ەلدەرى، ۇكىمەتكە قىسىمىن ارتتىرىپ، ادام قۇقىقتارىن نەگىزگە الا وتىرىپ وقيعانىڭ ناقتى حرونولگياسىن تالاپ ەتەتىنى انىق.
- قازاقستاننىڭ قۇداي قوسقان كورشىسى- «اسپان استى ەلدى». رەسەي العاش كومەكتەسكەن كەزدە، قىتاي رەاكتسياسى قالاي بولدى؟
-مەنىڭ ويىمشا، رەسەي ينتەرۆەنتسياسىنىڭ قىسقا ۋاقىت بولۋى، قىتايعا ءتيىمدى. پەكينگە كەرەگى باسشى كىم بولسا دا قىتاي كومپانيالارىنا دوستىقپەن قاراسا بولعانى. قىتاي - ەلدىڭ ماڭىزدى ينۆەستورى. «ۇلى جىبەك جولىندا»، قازاقستان - ءترانزيتتى ەل. قورىتىندىلاي كەلە، ەلدەگى باسسىزدىقتاردى رەتتەۋگە اتسالىسقان رەسەيدى، قىتاي تولىعىمەن قولدايدى.
- كەيبىر جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا، كوشەدە كۇش كورسەتىپ، بۇزاقىلىق جاساعاندار باسقا ەلدەردەن كەلگەن. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا شەرۋگە شىعۋشىلاردىڭ ارتىندا باسقا دا ەلدەر تۇرۋى مۇمكىن بە؟ مىسالى، توقاەۆ ءبىر سوزىندە اۋعانستاننان كەلگەن تەرروريستەر تۋرالى ايتتى.
- «قاڭتار وقيعاسىنا» ءار ءتۇرلى توپ قاتىسقانىن بىلەمىز. ول جەردە نەگىزىنەن، ەلدەگى ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ وزگەرۋىن تالاپ ەتكەن بەيبىت تۇرعىندار بولدى. بىراق حاوس كەزىندە، بەيبىت تۇرعىنداردى ارناۋلى توپتار ءوز ماقساتتارىنا پايدالانىپ كەتتى.
- توقاەۆتىڭ 20 000 تەرروريست بولدى دەگەنى وتىرىك. سونداي – اق ەلدەگى قۇرىلىمداردىڭ، كەيبىر شەتەلدىكتەرگە، باسسىزدىقتى ۇيىمداستىردىم دەپ كۇشپەن مويىنداتقانى بەلگىلى بولدى.
- قازىرگى تاڭدا ەل باسشىلىعىنا قازاقستاندا «حالىقارالىق تەرروريزمنىڭ» جاپپاي بولعانىن دالەلدەۋ ماسەلەسى تۇر. ەگەر دالەلدەنسە، بىرىنشىدەن ۇقشۇ اسكەرىنىڭ قازاقستانعا كىرگىزىلۋىن اقتاپ الادى. ەكىنشىدەن، تارتىپسىزدىك كەزىندە، جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن عانا ەسكەرتۋسىز وق اتقانىن جانە جەكەلەگەن تۇلعالارعا رەپرەسسياسىن اقتاپ الار ەدى. بىراق ازىرگە ناقتى دالەلدەر جوق.
ەدۆارد لەمون – ورتا ازياداعى، Oxus Society - ۇيىمىنىڭ پرەزيدەنتى. تەحاسس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى.
اقتىلەك بيسەمباي
