Daniela Kucherova (Daniela Kucerova)
Resei äskerı, Qazaqstandaǧy jaǧdaidy tūraqtandyryp, özıne berılgen tapsyrmany tolyǧymen oryndady. Alaida Qazaqstanǧa quanuǧa älı erte. Osy jaǧdailardan keiın, Toqaev Reseige «tereŋ bailanyp, kleptokrattaldy»,- dep jazady, Edvart Lemon «Seznam Spravy» portalyna.
ŪQŞŪ äskerı Qazaqstanǧa kırgen kezde köptegen boljamdar jasalǧan bolatyn. Qazaqstanda sol künderı jappai täptıpsızdık oryn alyp jatyrdy. Dese de, ŪQŞŪ özıne berılgen missiiany oryndap, jaǧdaidy tūraqtandyruǧa atsalysty. ŪQŞŪ missiiasy aiaqtalǧan soŋ prezident Toqaev elden äskerdıŋ kete bastaǧandyǧyn habarlady.
Resei intervensiiasy elde ūzaq uaqyt qala almaityn edı. Keibır jaǧdailarda mūndai oqiǧanyŋ saldary eldıŋ, Ukraina, Gruziia sekıldı okkupasiiaǧa ūşyrauyna äkeluı mümkın bolatyn. Būl pıkırdı, Orta Aziia elderıne sarapşysy Edvard Lemon bıldırdı.Lemon, Kreml operasiiasy Qazaqstanda ūzaq uaqytqa jalǧassa, arty Qytaidaǧydai şerulerge ūlasuy mümkın ekendıgın jasyrmady.
SEZNAM ZPRAVY: - Resei äskerı Qazaqstannan tolyǧymen kettı. Bıraq köpşılıgı äskerdıŋ elde jaǧdai tolyq tūraqtalǧanşa «belgısız bır merzımge» deiın qalady dep oilaǧan. Sızdıŋ pıkırıŋızşe oryn aluǧa tiıs būl jaǧdai ne üşın bolmady? Edvard Lemon: - Prezident Q.J.Toqaev bıtımgerşılık ornatuǧa kelgen ekı jarym myŋǧa juyq ŪQŞŪ äskerın, 20 – şy qaŋtarǧa deiın elden tolyq şyǧarylatynyn habarlady. ŪQŞŪ – da basty küş iesı Resei äskerı üşın būl operasiia qysqa uaqytta aiaqtaldy. Qazaqstanǧa äskerdıŋ keluı, qysqa uaqytta şyǧuy Reseidıŋ barlyq qyzyǧuşylyqtaryna sai keledı. Älıptıŋ artyn baǧu qajet. Būl da bır, Kreml jospary.
- «Qyzmetke – qyzmet» degen tüsınık bar. Resei Qazaqstanǧa kömekteskenı üşın ornyna ne sūrauy mümkın?
- Menıŋşe aldaǧy uaqytta Toqaev Putinnıŋ barlyq saiasi äs-äreketterın qoldauy tiıs. Būl mäselege, ŪQŞŪ – da jaidan – jai aralasa qoiǧan joq. Osy tūrǧyda. Toqaevtıŋ qūrǧan jaŋa ükımetı de, Reseidıŋ bastamalaryn qoldauy tiıs.Qazaqstanda oryn alǧan bassyzdyqtardy joiuǧa atsalysqan, oqiǧalar da basty figurant bolǧan Resei endı Qazaqstandy öz jolyna tartary anyq.
- Toqaevtıŋ qūrǧan jaŋa ükımetın de kımder bar? Jaŋa premer – ministr Älihan Smailov kım?
- Köbınese jaŋa ükımet müşelerı, būrynǧy rejimnen qalǧan «lobbister». Elde radikaldy reformalardan körı, oryn almasular köptep bolady. Işkı ministrı sekıldı, «qaŋtar oqiǧasyna» tıkelei jauapty basty figuranttar oryndaryn saqtap qaldy. Mūnyŋ özı köp närsenı bıldıredı.
Būrynǧy ükımet te qyzmet atqarǧan 18 müşenıŋ, 11-ı otstavkaǧa kettı. Al Nazarbaevtıŋ basty serıkterı, K.Mäsımov pen A.Mamin oiynnan şyqty. Tıptı olardy, «elge satqyndyq jasaǧany üşın» aiyptauda. Jaŋa premer A.Smailov bolsa, Toqaevtıŋ serıktesı.
- Şeruge şyǧuşylar bar aşuyn būrynǧy prezident N.Nazarbaevtan aldy. Tıptı tūŋǧyş prezidentke arnap salynǧan eskertkışterdıŋ qiratylǧany aityluda. Halyq aşuynyŋ basty sebebı, N.Nazarbaev otbasysyŋ jemqorlyqqa qatysy barlyǧynda. Osy oqiǧalarmen, Toqaevtı bailanystyratyn ne?
- İä, Nazarbaeqa qatysty köptegen elementterdıŋ joiylyp jatyrǧandyǧy ras. Tıptı, 2019 jyly es astanasyna berılgen, «Nūr-Sūltan» atauy özgeruı mümkın ekendıgı jasyryn emes. Sondai-aq soŋǧy joldauynda Toqaevtıŋ, Nazarbaev qūrǧan jüienı, jüie ainalasyndaǧy oligarhtardy synǧa alǧanyn kördık. Qazır Toqaev eldegı jaǧdaidy tolyq qolyna alyp, ekonomikaǧa baqylauyn arttyryp, elde özın barlyq jaǧynan ornyqtyruda.
- Şeruge şyqqan qazaq halqynyŋ barlyq talaptary oryndauly mümkın be?
-Toqaev eldegı az ailyqpen, kündelıktı ösıp jatyrǧan infliasiiamen, jemqorlyq jäne jūmyssyzdyq pen küresuge uäde berdı. Osy tūrǧyda auqymdy reformalardy qolyna aldy. Nätijesın uaqyt körsetedı. Menıŋ oiymşa,elde eşteŋe de özermeidı.
- Sızdıŋ oiyŋyzşa Qazaqstandaǧy jaǧdaiǧa basqa da elderdıŋ közqarasy qalai?
-Syrtqy elderden tıkelei aralasu bolmaidy. Bıraq batys elderı, Qazaqstanǧa qysymyn arttyrary anyq. EO-elderı, Qazaqstannyŋ ülken sauda-sattyq serıktesı.AQŞ - eldegı ekınşı eŋ ırı investor. Negızı, Qazaqstan ükımetı «qaŋtar oqiǧasynan» keiın halyqaralyq imidjıne qatty alaŋdaidy. Osy tūrǧyda, AQŞ jäne Europa elderı, ükımetke qysymyn arttyryp, adam qūqyqtaryn negızge ala otyryp oqiǧanyŋ naqty hronolgiiasyn talap etetını anyq.
- Qazaqstannyŋ qūdai qosqan körşısı- «aspan asty eldı». Resei alǧaş kömektesken kezde, Qytai reaksiiasy qalai boldy?
-Menıŋ oiymşa, Resei intervensiiasynyŋ qysqa uaqyt boluy, Qytaiǧa tiımdı. Pekinge keregı basşy kım bolsa da Qytai kompaniialaryna dostyqpen qarasa bolǧany. Qytai - eldıŋ maŋyzdy investory. «Ūly jıbek jolynda», Qazaqstan - tranzittı el. Qorytyndylai kele, eldegı bassyzdyqtardy retteuge atsalysqan Reseidı, Qytai tolyǧymen qoldaidy.
- Keibır jergılıktı tūrǧyndardyŋ aituynşa, köşede küş körsetıp, būzaqylyq jasaǧandar basqa elderden kelgen. Sızdıŋ oiyŋyzşa şeruge şyǧuşylardyŋ artynda basqa da elder tūruy mümkın be? Mysaly, Toqaev bır sözınde Auǧanstannan kelgen terrorister turaly aitty.
- «Qaŋtar oqiǧasyna» är türlı top qatysqanyn bılemız. Ol jerde negızınen, eldegı saiasi jäne ekonomikalyq reformalardyŋ özgeruın talap etken beibıt tūrǧyndar boldy. Bıraq haos kezınde, beibıt tūrǧyndardy arnauly toptar öz maqsattaryna paidalanyp kettı.
- Toqaevtıŋ 20 000 terrorist boldy degenı ötırık. Sondai – aq eldegı qūrylymdardyŋ, keibır şeteldıkterge, bassyzdyqty ūiymdastyrdym dep küşpen moiyndatqany belgılı boldy.
- Qazırgı taŋda el basşylyǧyna Qazaqstanda «halyqaralyq terrorizmnıŋ» jappai bolǧanyn däleldeu mäselesı tūr. Eger däleldense, bırınşıden ŪQŞŪ äskerınıŋ Qazaqstanǧa kırgızıluın aqtap alady. Ekınşıden, tärtıpsızdık kezınde, jaǧdaidy tūraqtandyru üşın ǧana eskertusız oq atqanyn jäne jekelegen tūlǧalarǧa repressiiasyn aqtap alar edı. Bıraq äzırge naqty dälelder joq.
Edvard Lemon – Orta Aziiadaǧy, Oxus Society - ūiymynyŋ prezidentı. Tehass Universitetınıŋ professory.
Aqtılek BİSEMBAI
