Óziniń saıası sheshimderi nátıjesinde Toqaev, endi Pýtınge táýeldi dep jazady, Orta azııa elderi eksperti Edvard Lemon. Maqala avtory oıynsha eldegi jaǵdaıǵa UQShU aralasýy keıbir máseleler de Qazaqstan úkimetin Reseımen sanasýyna ákelmek. Qysqasha túrde, aldaǵy ýaqytta Qazaqstan Reseı baılanysy kúsheıe túspek.
Danıela Kýcherova (Daniela Kucerova)
Reseı áskeri, Qazaqstandaǵy jaǵdaıdy turaqtandyryp, ózine berilgen tapsyrmany tolyǵymen oryndady. Alaıda Qazaqstanǵa qýanýǵa áli erte. Osy jaǵdaılardan keıin, Toqaev Reseıge «tereń baılanyp, kleptokrattaldy»,- dep jazady, Edvart Lemon «Seznam Spravy» portalyna.
UQShU áskeri Qazaqstanǵa kirgen kezde kóptegen boljamdar jasalǵan bolatyn. Qazaqstanda sol kúnderi jappaı táptipsizdik oryn alyp jatyrdy. Dese de, UQShU ózine berilgen mıssııany oryndap, jaǵdaıdy turaqtandyrýǵa atsalysty. UQShU mıssııasy aıaqtalǵan soń prezıdent Toqaev elden áskerdiń kete bastaǵandyǵyn habarlady.
Reseı ıntervenııasy elde uzaq ýaqyt qala almaıtyn edi. Keıbir jaǵdaılarda mundaı oqıǵanyń saldary eldiń, Ýkraına, Grýzııa sekildi okkýpaııaǵa ushyraýyna ákelýi múmkin bolatyn. Bul pikirdi, Orta Azııa elderine sarapshysy Edvard Lemon bildirdi.Lemon, Kreml operaııasy Qazaqstanda uzaq ýaqytqa jalǵassa, arty Qytaıdaǵydaı sherýlerge ulasýy múmkin ekendigin jasyrmady.
SEZNAM ZPRAVY: - Reseı áskeri Qazaqstannan tolyǵymen ketti. Biraq kópshiligi áskerdiń elde jaǵdaı tolyq turaqtalǵansha «belgisiz bir merzimge» deıin qalady dep oılaǵan. Sizdiń pikirińizshe oryn alýǵa tıis bul jaǵdaı ne úshin bolmady?
Edvard Lemon: - Prezıdent Q.J.Toqaev bitimgershilik ornatýǵa kelgen eki jarym myńǵa jýyq UQShU áskerin, 20 – shy qańtarǵa deıin elden tolyq shyǵarylatynyn habarlady. UQShU – da basty kúsh ıesi Reseı áskeri úshin bul operaııa qysqa ýaqytta aıaqtaldy. Qazaqstanǵa áskerdiń kelýi, qysqa ýaqytta shyǵýy Reseıdiń barlyq qyzyǵýshylyqtaryna saı keledi. Áliptiń artyn baǵý qajet. Bul da bir, Kreml jospary.
- «Qyzmetke – qyzmet» degen túsinik bar. Reseı Qazaqstanǵa kómekteskeni úshin ornyna ne suraýy múmkin?
- Menińshe aldaǵy ýaqytta Toqaev Pýtınniń barlyq saıası ás-áreketterin qoldaýy tıis. Bul máselege, UQShU – da jaıdan – jaı aralasa qoıǵan joq. Osy turǵyda. Toqaevtiń qurǵan jańa úkimeti de, Reseıdiń bastamalaryn qoldaýy tıis.Qazaqstanda oryn alǵan bassyzdyqtardy joıýǵa atsalysqan, oqıǵalar da basty fıgýrant bolǵan Reseı endi Qazaqstandy óz jolyna tartary anyq.
- Toqaevtiń qurǵan jańa úkimetin de kimder bar? Jańa premer – mınıstr Álıhan Smaılov kim?
- Kóbinese jańa úkimet músheleri, burynǵy rejımnen qalǵan «lobbıster». Elde radıkaldy reformalardan kóri, oryn almasýlar kóptep bolady. Ishki mınıstri sekildi, «qańtar oqıǵasyna» tikeleı jaýapty basty fıgýranttar oryndaryn saqtap qaldy. Munyń ózi kóp nárseni bildiredi.
Burynǵy úkimet te qyzmet atqarǵan 18 músheniń, 11-i otstavkaǵa ketti. Al Nazarbaevtiń basty serikteri, K.Másimov pen A.Mamın oıynnan shyqty. Tipti olardy, «elge satqyndyq jasaǵany úshin» aıyptaýda. Jańa premer A.Smaılov bolsa, Toqaevtiń seriktesi.
- Sherýge shyǵýshylar bar ashýyn burynǵy prezıdent N.Nazarbaevtan aldy. Tipti tuńǵysh prezıdentke arnap salynǵan eskertkishterdiń qıratylǵany aıtylýda. Halyq ashýynyń basty sebebi, N.Nazarbaev otbasysyń jemqorlyqqa qatysy barlyǵynda. Osy oqıǵalarmen, Toqaevti baılanystyratyn ne?
- Iá, Nazarbaeqa qatysty kóptegen elementterdiń joıylyp jatyrǵandyǵy ras. Tipti, 2019 jyly es astanasyna berilgen, «Nur-Sultan» ataýy ózgerýi múmkin ekendigi jasyryn emes. Sondaı-aq sońǵy joldaýynda Toqaevtiń, Nazarbaev qurǵan júıeni, júıe aınalasyndaǵy olıgarhtardy synǵa alǵanyn kórdik. Qazir Toqaev eldegi jaǵdaıdy tolyq qolyna alyp, ekonomıkaǵa baqylaýyn arttyryp, elde ózin barlyq jaǵynan ornyqtyrýda.
- Sherýge shyqqan qazaq halqynyń barlyq talaptary oryndaýly múmkin be?
-Toqaev eldegi az aılyqpen, kúndelikti ósip jatyrǵan ınflıaııamen, jemqorlyq jáne jumyssyzdyq pen kúresýge ýáde berdi. Osy turǵyda aýqymdy reformalardy qolyna aldy. Nátıjesin ýaqyt kórsetedi. Meniń oıymsha,elde eshteńe de ózermeıdi.
- Sizdiń oıyńyzsha Qazaqstandaǵy jaǵdaıǵa basqa da elderdiń kózqarasy qalaı?
-Syrtqy elderden tikeleı aralasý bolmaıdy. Biraq batys elderi, Qazaqstanǵa qysymyn arttyrary anyq. EO-elderi, Qazaqstannyń úlken saýda-sattyq seriktesi.AQSh - eldegi ekinshi eń iri ınvestor. Negizi, Qazaqstan úkimeti «qańtar oqıǵasynan» keıin halyqaralyq ımıdjine qatty alańdaıdy. Osy turǵyda, AQSh jáne Eýropa elderi, úkimetke qysymyn arttyryp, adam quqyqtaryn negizge ala otyryp oqıǵanyń naqty hronolgııasyn talap etetini anyq.
- Qazaqstannyń qudaı qosqan kórshisi- «aspan asty eldi». Reseı alǵash kómektesken kezde, Qytaı reakııasy qalaı boldy?
-Meniń oıymsha, Reseı ıntervenııasynyń qysqa ýaqyt bolýy, Qytaıǵa tıimdi. Pekınge keregi basshy kim bolsa da Qytaı kompanııalaryna dostyqpen qarasa bolǵany. Qytaı - eldiń mańyzdy ınvestory. «Uly jibek jolynda», Qazaqstan - tranzıtti el. Qorytyndylaı kele, eldegi bassyzdyqtardy retteýge atsalysqan Reseıdi, Qytaı tolyǵymen qoldaıdy.
- Keıbir jergilikti turǵyndardyń aıtýynsha, kóshede kúsh kórsetip, buzaqylyq jasaǵandar basqa elderden kelgen. Sizdiń oıyńyzsha sherýge shyǵýshylardyń artynda basqa da elder turýy múmkin be? Mysaly, Toqaev bir sózinde Aýǵanstannan kelgen terrorıster týraly aıtty.
- «Qańtar oqıǵasyna» ár túrli top qatysqanyn bilemiz. Ol jerde negizinen, eldegi saıası jáne ekonomıkalyq reformalardyń ózgerýin talap etken beıbit turǵyndar boldy. Biraq haos kezinde, beıbit turǵyndardy arnaýly toptar óz maqsattaryna paıdalanyp ketti.
- Toqaevtiń 20 000 terrorıst boldy degeni ótirik. Sondaı – aq eldegi qurylymdardyń, keıbir sheteldikterge, bassyzdyqty uıymdastyrdym dep kúshpen moıyndatqany belgili boldy.
- Qazirgi tańda el basshylyǵyna Qazaqstanda «halyqaralyq terrorızmniń» jappaı bolǵanyn dáleldeý máselesi tur. Eger dáleldense, birinshiden UQShU áskeriniń Qazaqstanǵa kirgizilýin aqtap alady. Ekinshiden, tártipsizdik kezinde, jaǵdaıdy turaqtandyrý úshin ǵana eskertýsiz oq atqanyn jáne jekelegen tulǵalarǵa repressııasyn aqtap alar edi. Biraq ázirge naqty dálelder joq.
Edvard Lemon – Orta Azııadaǵy, Oxus Society - uıymynyń prezıdenti. Tehass Ýnıversıtetiniń professory.
Aqtilek BISEMBAI
