عىلىمدا ۇلكەن جاڭالىقتارعا تۇرتكى بولاتىن «كەزدەيسوق» وقيعالار بولادى. سولاردىڭ ىشىندەگى كەڭ تاراعان ءارى كۇللى ادامعا تانىس وقيعا – نيۋتوننىڭ باسىنا المانىڭ قۇلاۋى. مۇندايدا قازاق «قۇلاننىڭ قاشۋىنا مىلتىقتىڭ باسۋى ءدوپ» كەلدى دەپ جاتادى.
ارحەولوگيا عىلىمىنداعى دا سونداي ءبىر قىزىق وقيعا بار. انادولى دالاسىنىڭ شانلىۋرفا ماڭىندا ەگىن ەگىپ جۇرگەن شارۋا ەرەكشە تاستاردى تاۋىپ الىپ، ولاردى جەرگىلىكتى مۇراجايعا الىپ بارادى. تاستاردى ارى-بەرى قاراعان مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى «مۇنىڭ ايتارلىقتاي تاريحي قۇندىلىعى جوق. قالاساڭىز وسىندا قالدىرا سالىڭىز» دەيدى. ءسويتىپ تاستار مۇراجاي قويماسىندا تاعى ءبىراز ۋاقىت جاتادى.
بىردە سول مۇراجايعا نەمىس ارحەولوگى كلاۋس شميدت كەلىپ، الگى تاستاردى بايقاپ قالادى. گوبەكلى تەپە (Göbekli Tepe), ياعني «كىندىك توبەدەن» تابىلعان بۇل تاستار عالىمنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرادى. گوبەكلى تەپە بۇعان دەيىن دە، ناقتىراق ايتساق وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنان باستاپ ارحەولوگ عالىمداردىڭ نازارىنا ىلىككەن بولاتىن. امەريكالىق ارحەولوگ پەتەر بەنەديكت بۇل ماڭدا ۆيزانتيا داۋىرىنەن سىر شەرتەتىن جادىگەرلەر جاتىر دەپ پايىمدايدى.
ال 1994 جىلدان باستاپ نەمىس ارحەولوگى كلاۋس ءشميدتىڭ باسشىلىعىمەن قازبا جۇمىستارى باستالادى. جەر قويناۋىنان تابىلعان تاستاردى كورگەن عالىم بۇل ۆيزانتيا داۋىرىنەن ەمەس، ودان دا ارعى زامان – تاس داۋىرىنەن سىر شەرتەتىن تۇراق ەكەنىن بولجايدى. ك. ءشميدتىڭ ايتقانى ءدوپ كەلىپ، گوبەكلى تەپە قويناۋىنان تابىلعان كەشەن ارحەولوگيا عىلىمىنا جاڭالىق الىپ كەلدى. عالىمدار بۇل كەشەن ب.ز.د IX مىڭجىلدىقتا سالىنعان، جاسى شامامەن 12 000 جىل دەيدى. شەڭبەر بويىمەن ورنالاسقان ت ءپىشىندى تاستار، وندا قاشالعان «سۋرەتتەر» ارحەولوگتاردىڭ ەرەكشە وبەكتىسىنە اينالدى.
پروفەسسور ك. شميدت ەڭبەكتەرىندە «مىنانداي الىپ ءارى شەڭبەر ءتارىزدى مەحانيزمدى تۇرعىزۋ ءۇشىن بىرگە، توپتاسىپ ەڭبەك ەتۋ كەرەك ەدى. سونداي-اق مىقتى ۇيىمداستىرۋ مەن ۇيلەستىرۋدى قاجەت ەتكەنى كورىنىپ تۇر. وسىنداي توپتاسۋ وتىرۋشىلىقتىڭ العىشارتتارى بولۋى مۇمكىن» دەگەن پىكىر بىلدىرەدى. تاستاردا قاشالعان «سۋرەتتەردەگى» اڭ، قۇستىڭ، سومكەنىڭ جانە ت.ب. بەينەلەرى ءالى دە زەرتتەلىپ، «سىرى» انىقتالىپ جاتىر.
تاس داۋىرىنەن سىر شەرتەتىن نىسان بۇگىندە تۋريستەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. اتالمىش كەشەن تۇركيانىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنداعى شانلىۋرفا قالاسىنان ونشاقتى شاقىرىپ جەردە.
ايتا كەتۋ كەرەك، شانلىۋرفا قالاسىن ەل اراسىندا «پايعامبارلار مەكەنى» دەپ اتايدى. دەرەك بويىنشا بۇل قالادا يبراھيم پايعامبار ومىرگە كەلگەن، ال ايۋپ پايعامبار وسى جەردە ءومىر سۇرگەن ەكەن. سول ءۇشىن بۇل قالاعا ادامدار ءمىناجات ەتۋ ءۇشىن دە كەلەدى. يبراھيم پايعامبار دۇنيەگە كەلگەن ۇڭگىر، قالا ورتاسىنداعى «بالىقتى كول» تۋريستەردى كوركىمەن دە، ادەمى اڭىزىمەن دە باۋراپ الادى. وسى مەكەندە ءومىر سۇرگەن نيمرود پاتشا يبراھيم پايعامباردى جالىنداعان وتقا تاستايدى. سوندا وت سۋعا، ال جانىپ جاتقان اعاشتار بالىققا اينالىپ كەتكەن ەكەن دەسەدى.
تۇركيا قازاقتار ءۇشىن بەيتانىس ەل ەمەس. سوڭعى جىلدارى ستامبۇل، انتاليا، الانيا، يزمير سەكىلدى قالالارىنا ساياحاتتاپ بارۋشى وتانداستارىمىز كوپ. ال تۇركيانىڭ باتىس، وڭتۇستىك-باتىسىنداعى قالالار – تۋريستەر ءۇشىن ءالى دە جۇمباق، قۇپيا مەكەن. سالت-ءداستۇرى ساقتالعان، «قايماعى بۇزىلماعان» اۋىلدار دا وسى جاقتا. تۇركيانى ەكزوتيكالىق راكۋرستان كورگىسى كەلەتىن تۋريستەر ءۇشىن ءدال وسى باتىس بولىگىندەگى قالالاردى ۇسىنار ەدىم.
P.S. ءبىز تۇركيانىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنا ساياحاتقا شىققالى جاتقاندا كەي ادامدار «ول جاق تۋريستەر ءۇشىن قاۋىپتى ەمەس پە؟» دەگەن الاڭداۋشىلىعىن ءبىلدىردى. بۇل قالالاردا شەتەلدىك تۋريستەر كوپ بولماعاندىقتان، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ نازارى سىزدە بولاتىنىنا دايىن بولىڭىز. سونداي-اق، مەكتەپ جاسىنداعى بالالار جۇگىرىپ كەلىپ، «اياق كيىمىڭىزدى ءسۇرتىپ بەرەيىن، ءان ايتىپ بەرەيىن» دەپ ءوتىنىش بىلدىرسە شوشىماڭىز. ولار قايىر سۇرامايدى، ءجاي عانا ەڭبەكپەن اقشا تاۋىپ ءجۇر.
جاننا جايلاۋبايقىزى.
