Ǵylymda úlken jańalyqtarǵa túrtki bolatyn «kezdeısoq» oqıǵalar bolady. Solardyń ishindegi keń taraǵan ári kúlli adamǵa tanys oqıǵa – Nıýtonnyń basyna almanyń qulaýy. Mundaıda qazaq «qulannyń qashýyna myltyqtyń basýy dóp» keldi dep jatady.
Arheologııa ǵylymyndaǵy da sondaı bir qyzyq oqıǵa bar. Anadoly dalasynyń Shanlyýrfa mańynda egin egip júrgen sharýa erekshe tastardy taýyp alyp, olardy jergilikti murajaıǵa alyp barady. Tastardy ary-beri qaraǵan murajaı qyzmetkerleri «Munyń aıtarlyqtaı tarıhı qundylyǵy joq. Qalasańyz osynda qaldyra salyńyz» deıdi. Sóıtip tastar murajaı qoımasynda taǵy biraz ýaqyt jatady.
Birde sol murajaıǵa nemis arheology Klaýs Shmıdt kelip, álgi tastardy baıqap qalady. Góbekli tepe (Göbekli Tepe), ıaǵnı «Kindik tóbeden» tabylǵan bul tastar ǵalymnyń qyzyǵýshylyǵyn týdyrady. Góbekli tepe buǵan deıin de, naqtyraq aıtsaq ótken ǵasyrdyń 60-shy jyldarynan bastap arheolog ǵalymdardyń nazaryna ilikken bolatyn. Amerıkalyq arheolog Peter Benedıkt bul mańda Vızantııa dáýirinen syr shertetin jádigerler jatyr dep paıymdaıdy.
Al 1994 jyldan bastap nemis arheology Klaýs Shmıdtiń basshylyǵymen qazba jumystary bastalady. Jer qoınaýynan tabylǵan tastardy kórgen ǵalym bul Vızantııa dáýirinen emes, odan da arǵy zaman – tas dáýirinen syr shertetin turaq ekenin boljaıdy. K. Shmıdtiń aıtqany dóp kelip, Góbekli tepe qoınaýynan tabylǵan keshen arheologııa ǵylymyna jańalyq alyp keldi. Ǵalymdar bul keshen b.z.d IX myńjyldyqta salynǵan, jasy shamamen 12 000 jyl deıdi. Sheńber boıymen ornalasqan T pishindi tastar, onda qashalǵan «sýretter» arheologtardyń erekshe obektisine aınaldy.
Professor K. Shmıdt eńbekterinde «Mynandaı alyp ári sheńber tárizdi mehanızmdi turǵyzý úshin birge, toptasyp eńbek etý kerek edi. Sondaı-aq myqty uıymdastyrý men úılestirýdi qajet etkeni kórinip tur. Osyndaı toptasý otyrýshylyqtyń alǵysharttary bolýy múmkin» degen pikir bildiredi. Tastarda qashalǵan «sýretterdegi» ań, qustyń, sómkeniń jáne t.b. beıneleri áli de zerttelip, «syry» anyqtalyp jatyr.
Tas dáýirinen syr shertetin nysan búginde týrısterdiń qyzyǵýshylyǵyn týdyryp otyr. Atalmysh keshen Túrkııanyń ońtústik shyǵysyndaǵy Shanlyýrfa qalasynan onshaqty shaqyryp jerde.
Aıta ketý kerek, Shanlyýrfa qalasyn el arasynda «Paıǵambarlar mekeni» dep ataıdy. Derek boıynsha bul qalada Ibrahım paıǵambar ómirge kelgen, al Aıýp Paıǵambar osy jerde ómir súrgen eken. Sol úshin bul qalaǵa adamdar minájat etý úshin de keledi. Ibrahım paıǵambar dúnıege kelgen úńgir, qala ortasyndaǵy «Balyqty kól» týrısterdi kórkimen de, ádemi ańyzymen de baýrap alady. Osy mekende ómir súrgen Nımrod patsha Ibrahım paıǵambardy jalyndaǵan otqa tastaıdy. Sonda ot sýǵa, al janyp jatqan aǵashtar balyqqa aınalyp ketken eken desedi.
Túrkııa qazaqtar úshin beıtanys el emes. Sońǵy jyldary Stambul, Antalııa, Alanııa, Izmır sekildi qalalaryna saıahattap barýshy otandastarymyz kóp. Al Túrkııanyń batys, ońtústik-batysyndaǵy qalalar – týrıster úshin áli de jumbaq, qupııa meken. Salt-dástúri saqtalǵan, «qaımaǵy buzylmaǵan» aýyldar da osy jaqta. Túrkııany ekzotıkalyq rakýrstan kórgisi keletin týrıster úshin dál osy batys bóligindegi qalalardy usynar edim.
P.S. Biz Túrkııanyń ońtústik-batysyna saıahatqa shyqqaly jatqanda keı adamdar «Ol jaq týrıster úshin qaýipti emes pe?» degen alańdaýshylyǵyn bildirdi. Bul qalalarda sheteldik týrıster kóp bolmaǵandyqtan, jergilikti halyqtyń nazary sizde bolatynyna daıyn bolyńyz. Sondaı-aq, mektep jasyndaǵy balalar júgirip kelip, «Aıaq kıimińizdi súrtip bereıin, án aıtyp bereıin» dep ótinish bildirse shoshymańyz. Olar qaıyr suramaıdy, jáı ǵana eńbekpen aqsha taýyp júr.
Janna Jaılaýbaıqyzy.
