مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ اقش-تىڭ The National Interest باسىلىمىندا جاريالانعان «ەۋرازياداعى قۇبىلمالى جاعداي قازاقستاننىڭ دامۋىن باسەڭدەتپەيدى» اتتى ماقالاسىنا شولۋ.
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ 4 ساۋىردە امەريكانىڭ بەدەلدى The National Interest باسىلىمىندا جاريالانعان ماقالاسىندا «ءبىز قازاقستاندا دەموكراتيالىق وزگەرىستەردىڭ جاڭا داۋىرىنە قادام باستىق»، – دەپ اتاپ وتەدى.
اتالعان ماقالادا ەلىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان سىن-قاتەرلەرگە نازار اۋدارىلىپ، بيىلعى 16 ناۋرىزداعى «جاڭا قازاقستان: جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋ جولى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋدا ايتىلعان اۋقىمدى رەفورمالاردىڭ ءمان-ماڭىزى ايقىندالادى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ پىكىرىنشە، «پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە بولىپ جاتقان وقيعالار ايتارلىقتاي سىن-قاتەر توندىرۋدە، بىراق ەلىمىزدىڭ العا قادام باسۋىن تەجەي المايدى».
اۆتور بيىلعى قاڭتار ايىنىڭ باسىنداعى وقيعانى ەسكە الا وتىرىپ، بەيبىت شەرۋلەردىڭ جاپپاي زورلىق-زومبىلىققا ۇلاسقانىنا جانە ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلى ىشىندە مۇنداي جاعداي بۇرىن-سوڭدى بولماعانىنا توقتالادى.
وسىعان بايلانىستى پرەزيدەنت «ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن وسىنىڭ زاردابىنان تولىق ايىققان جوقپىز. بىراق بۇل وقيعادان ساباق الىپ، تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى باتىل شەشۋگە جانە العا ىلگەرىلەۋگە تولىق دايىنبىز»، – دەپ اتاپ وتكەن.
قاسىم-جومارت توقاەۆ ايماقتاعى گەوساياسي احۋالعا تۇسىندىرمە جاساي وتىرىپ، «قازاقستان مەن رەسەيدىڭ اراسىن الەمدەگى ەڭ ۇزىن شەكارا بايلانىستىرىپ جاتىر.
سوندىقتان ەكى ەل ءوزارا ىنتىماقتاستىققا نەگىزدەلگەن ەرەكشە قارىم-قاتىناس ورناتقان» دەپ جازادى.
سونىمەن قاتار، مەملەكەت باسشىسى ۋكراينامەن دە ءداستۇرلى دوستىق قاتىناستارىمىزدىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەنىنە نازار اۋدارىپ، «قاقتىعىس بۇۇ جارعىسىنا سايكەس تەزىرەك جانە ءادىل رەتتەلەدى» دەپ ۇمىتتەنەتىنىن ايتادى.
قاسىم-جومارت توقاەۆ قاڭتار دۇربەلەڭى قازاقستاندى ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعا بولعانىن اتاپ ءوتتى. بۇل جاعدايدان ەلىمىزگە ساباق بولعانى – ازاماتتاردىڭ زاڭدى تالاپتارى زورلىق-زومبىلىق پەن قۋدالاۋدان قورىقپاي ايتىلۋعا ءتيىس ەكەنىن مويىنداۋ. ول مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعام اراسىنداعى ديالوگتىڭ شىن مانىندە نىعايۋىنا جول اشادى.
مەملەكەت باسشىسى ءوز ماقالاسىندا قازاقستاندى رەفورمالاۋ جانە جاڭعىرتۋ جونىندەگى نەگىزگى باستامالارى، ەڭ الدىمەن، حالىق كوتەرگەن ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالعانىنا باسا نازار اۋدارادى.
وسى رەتتە، پرەزيدەنت «ولاردىڭ بىزدەن نە كۇتەتىنىن انىق ءارى ايقىن ەستىدىك»، – دەپ اتاپ وتكەن.
قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىز مەملەكەتتىك بيلىكتى بۇرىن-سوڭدى بولماعان ورتالىقسىزداندىرۋعا، ۇيلەسىمدى جانە تەپە-تەڭدىك جۇيەسىن نىعايتۋعا كىرىستى.
سونىمەن بىرگە سىبايلاس جەمقورلىق پەن اعايىنگەرشىلىك ارەكەتتەرگە توزبەۋشىلىك پىكىر قالىپتاسادى. بۇل «ساياسي بيلىك پەن بايلىقتىڭ ساناۋلى ادامنىڭ قولىنا شوعىرلانۋىنا» جول بەرمەيدى.
رەفورمالار نەگىزگى مەملەكەتتىك ورگانداردا – پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە، پارلامەنتتە، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەردە، سوت جانە قۇقىق قورعاۋ جۇيەلەرىندە جۇرگىزىلەدى. مەملەكەت باسشىسى ازاپتاۋلارعا مۇلدەم توزبەۋشىلىك قامتاماسىز ەتىلەتىنىنە ەرەكشە ءمان بەرەدى.
جاڭا قازاقستاندا بيلىكتىڭ تارماقتارى مەن مەملەكەتتىك ورگاندار اراسىندا وكىلەتتىكتەردىڭ بالانسىن باسقاشا قالىپتاستىرۋ جوسپارلانىپ وتىر.
مەملەكەت باسشىسى ايتقانداي، شىن مانىندە، قازاقستان باسقارۋدىڭ «سۋپەرپرەزيدەنتتىك» مودەلىنەن «نورماتيۆتىك-پرەزيدەنتتىك» باسقارۋ تۇرىنە كوشەدى.
ەلىمىزدە ساياسي ارالۋاندىقتى نىعايتۋعا ارنالعان ارالاس پروپورتسيونالدى-ماجوريتارلىق سايلاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋگە ەرەكشە ءمان بەرىلەدى.
بۇل رەتتە قاسىم-جومارت توقاەۆ بۇگىندە وزىنە تيەسىلى پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىكتەردىڭ ءبىر بولىگىنەن ءوز ەركىمەن باس تارتاتىنىن ەسكە سالدى.
مەملەكەت باسشىسى تاعايىندايتىن سەناتورلار سانى 15-تەن 10-عا دەيىن قىسقارادى، ونىڭ جارتىسىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ۇسىناتىن بولادى.
پرەزيدەنت ءوز ماقالاسىندا «كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەردىڭ اۋدان، قالا جانە اۋىلدىق وكرۋگ اكىمدەرىنە كوبىرەك وكىلەتتىك بەرۋى اسا ماڭىزدى سانالۋى مۇمكىن. بۇدان بىلاي ولار، ەڭ الدىمەن، حالىق الدىندا جاۋاپتى جانە تولىقتاي ەسەپ بەرەدى»، – دەپ جازادى.
سونىمەن قاتار بارلىق رەفورما ازاماتتىق قوعامنىڭ بەدەلدى وكىلدەرىمەن تىعىز ديالوگ جۇرگىزە وتىرىپ ازىرلەنگەنىنە ارنايى توقتالعان.
قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان ەكونوميكاسىن مونوپوليادان ارىلتۋ ماسەلەسى تۋرالى ايتا كەلىپ، «جۇيە تەك تاڭداۋلى ادامدار ءۇشىن عانا ەمەس، ازاماتتارىمىزدىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك» دەيدى. وكىنىشكە قاراي، بۇرىن بۇنداي جاعدايعا ءجيى جول بەرىلگەنىن ەسكە سالدى. وسىعان بايلانىستى پرەزيدەنت «ينكليۋزيۆسىز ءوسىم ورنىقتى بولمايدى» دەپ اتاپ ءوتتى. سونداي-اق ماقالادا «وليگارحتار مەن ولاردىڭ مونوپوليالارىنا تيەسىلى وراسان مول بايلىق ەلىمىزدىڭ جۇمىسشى جانە ورتا تاپتارىنىڭ يگىلىگىنە قايتا جۇمسالادى»، – دەپ جازىلعان.
قاسىم-جومارت توقاەۆ ەلدى ودان ءارى دامىتۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تەڭسىزدىك ماسەلەسىن شەشۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىنە ءمان بەردى. ول «ەكونوميكا وسكەن سايىن ازاماتتاردىڭ دا الەۋەتى ارتۋى كەرەك» دەپ ەسەپتەيدى.
وسىعان بايلانىستى «ۇكىمەتكە جالاقىنى ارتتىرۋ جانە كەدەيشىلىك دەڭگەيىن تومەندەتۋ باعدارلاماسىن ازىرلەۋ تاپسىرىلدى». بۇل جاعدايدا حالىق ءۇشىن العاشقى ناقتى قادامدار ەڭ تومەنگى جالاقىنى 40 پايىزعا ارتتىرۋ جانە بيۋدجەتتىك سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىن كوتەرۋ بولماق.
مەملەكەت باسشىسى «شاعىن بيزنەستىڭ سالىق جۇكتەمەسى تومەندەيدى. ال قازاقستاننىڭ ءوندىرۋشى كومپانيالارى ەكونوميكالىق اۋىرتپالىقتىڭ سالماعى مەن ۇلەسىن كوبىرەك جانە ءادىل كوتەرەدى»، – دەپ ەسكە سالادى.
جالپى، پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، بۇل رەفورمالار حالقىمىز ءۇشىن بەتبۇرىس كەزەڭىنە جول اشادى. ەلىمىز بۇگىندە توقىراۋ جولىن ەمەس، ۇدەمەلى دامۋ باعىتىن تاڭدايدى.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ماقالاسىن «ءالى ۇزاق جول ءجۇرۋىمىز كەرەك. سەرىكتەستەستىك ەل ىشىندە دە، حالىقارالىق دەڭگەيدە دە – بەيبىتشىلىك پەن وركەندەۋدىڭ ورتاق بولاشاعىن قۇرۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى»، – دەپ قورىتىندىلايدى.
انىقتاما: اقش-تىڭ 37-ءشى پرەزيدەنتى ريچارد نيكسوننىڭ باستاماسىمەن 1985 جىلى نەگىزى قالانعان بۇل جۋرنالدى ۇلتتىق مۇددەلەر جونىندەگى عىلىمي-تالداۋ ورتالىعى شىعارادى.
ول نەگىزىنەن ساياسات پەن حالىقارالىق بايلانىستارعا ارنالعان. باسىلىمنىڭ تۇراقتى اۆتورلارىنىڭ اراسىندا بەلگىلى امەريكالىق ساياساتكەرلەر مەن ساراپشىلار بار.
سونداي-اق، وسى جۋرنالدا رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين مەن اتاقتى امەريكالىق ساياساتتانۋشى فرەنسيس فۋكۋيامانىڭ ماقالالارى، اتاپ ايتقاندا، ونىڭ ايگىلى «تاريحتىڭ سوڭى» شىعارماسىنىڭ ءماتىنى جاريالانعان.
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
