ۋكرايناداعى جاعداي قازاقستاننىڭ دامۋىنا قالاي اسەر ەتەدى؟

ۋكراينادا بولىپ جاتقان وقيعا – الەمدە، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندى قامتيتىن ەۋرازيالىق بالقان ايماعىنا (بزەجينسكيدىڭ تەرمينى) ايتارلىقتاي سالدارى بار گەوساياسي وقيعا. ۋكرايناداعى قاقتىعىس ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا قالاي اسەر ەتەدى؟ قانداي بولجامدار جاساۋعا بولادى؟ نەلىكتەن بۇل جاعداي بولدى؟ بۇل — كوپتەگەن ادامداردىڭ كوكەيىندە جۇرگەن سۇراقتار. ولارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن گەوساياسات سالاسىنداعى كورنەكتى، بەدەلدى ماماندارعا جۇگىنەمىز. ءبىر قىزىعى، كەڭەس وداعى ىدىراعاننان بەرگى 30 جىل ىشىندە ۋكراينانىڭ گەوساياسي ماڭىزى تۋرالى كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازىلدى. گەوساياساتتىڭ كورنەكتى ماماندارىنىڭ ءبىرى كسرو-دا، ودان كەيىن رەسەيدە بولىپ جاتقان پروتسەستەردى تەرەڭ تۇسىنۋىمەن ەرەكشەلەنەتىن زبيگنەۆ بزەجينسكي بولدى. كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، اقش پرەزيدەنتىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەڭەسشىسى بجەزينسكي وسى ايماقتىڭ دامۋى جايلى كوپتەگەن كىتاپتار جازدى. وسى ماقالانىڭ اياسىندا مەن اۆتوردىڭ ءۇش شىعارماسىنا عانا توقتالعىم كەلەدى. ونىڭ ەڭ تانىمال كىتابى — 1997 جىلى شىققان «ۇلكەن شاحمات تاقتاسى» («ۆەليكايا شاحماتنايا دوسكا»). اۆتور اقش-تىڭ گەوساياسي ماقساتتارىن، الەمدە اقش-تىڭ ۇستەمدىگىن ساقتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اشىق ايتا وتىرىپ، كىتاپتا رەسەيگە ەلەۋلى ورىن بەرىلگەنى، وسىعان بايلانىستى ۋكرايناعا كوپ كوڭىل بولىنگەنى انىق. «امەريكا جانە الەمنىڭ قالعان بولىگى» («امەريكا ي وستالنوي مير») اتتى ەكىنشى ەڭبەگى 2008 جىلى جارىق كوردى جانە وندا زبيگنەۆ بزەجينسكي مەن اقش پرەزيدەنتىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەڭەسشىسى بولعان تاعى ءبىر كورنەكتى امەريكاندىق سىرتقى ساياسات قايراتكەرى برەنت سكوۋكروفت اراسىنداعى سۇحبات ۇسىنىلدى. مۇندا بۇرىن ايتىلعان كەيبىر ويلار تۇزەتىلگەندەي سەزىلەدى، الايدا بۇل تاڭعالارلىق جاعداي ەمەس، سەبەبى ەكىنشى كىتاپ ءبىرىنشى ەڭبەكتەن سوڭ 10 جىلدان كەيىن جارىق كوردى. بۇل ەڭبەكتە ۋكراينانىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ساراپشىلار اراسىنداعى ديالوگ كوپ بەرىلگەن. ال اۆتوردىڭ «ستراتەگيالىق كوزقاراس: امەريكا جانە جاھاندىق بيلىك داعدارىسى» («ستراتەگيچەسكوە ۆيدەنيە: امەريكا ي كريزيس گلوبالنوي ۆلاستي»)  اتتى ءۇشىنشى كىتابى 2011 جىلى جازىلعان. بۇل شىعارماسىندا اۆتور الەمدە بولىپ جاتقان وزەكتى وقيعالاردى ەسكەرە وتىرىپ، بۇرىن تۇجىرىمدالعان وي-پىكىرلەرىن تۇزەتۋدى جالعاستىرعان. بۇل ەڭبەكتەردە كوپتەگەن قىزىقتى مالىمەتتەر بار، اۆتور بارلىق ايماقتىق گەوساياسي ويىنشىلاردى، ولاردىڭ امبيتسيالارىن جانە گەوساياسي ماڭىزدى دەپ اتالاتىن ەلدەردى سيپاتتايدى. مەن سىزدەرگە ءۇش كىتاپتاعى ۋكرايناداعى قازىرگى وقيعالارعا تىكەلەي قاتىستى نەگىزگى يدەيالاردى عانا ۇسىنۋعا تىرىسامىن. ءبىر قىزىعى، تالداۋ 20 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن جۇرگىزىلگەن ء(بىرىنشى كىتاپ) جانە ۋكراينادا بولىپ جاتقان وقيعالار ساراپشىلار سيپاتتاعان ەڭ قاراڭعى ستسەناريلەردىڭ ءبىرى رەتىندە جۇزەگە اسىرىلۋدا. وسى جەردە «بۇل نە؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. اۆتوردىڭ بولاشاق گەوساياسي وقيعالاردى بولجاي ءبىلۋ قابىلەتى مە نەمەسە ارەكەت ەتۋ نۇسقاۋلارى ما؟ تومەندەگىلەر جوعارىدا اتالعان ءۇش كىتاپتان الىنعان يدەيالار. جاريالانعان جىلى جاقشادا كورسەتىلگەن، ءسىز قانداي جۇمىس تۋرالى ايتىپ جاتقانىن سودان تۇسىنە الاسىز. *(1997) بزەجينسكي رەسەيدىڭ ءوز ورنىن ىزدەۋىن زەرتتەيدى. ول كسرو-نىڭ ىدىراۋىمەن پايدا بولعان ءۇش ىقتيمال ستسەناريدى انىقتايدى:

1. اقش-پەن بىرىككەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك;
2. اقش پەن ەو-نىڭ مۇددەلەرىن تەڭەستىرۋگە قابىلەتتى ماسكەۋدىڭ ۇستەمدىگى كەزىندەگى ينتەگراتسيانىڭ بەلگىلى ءبىر نىسانى بار جاقىن شەتەلگە باسا نازار اۋدارۋ;
3. اقش-تىڭ ۇستەمدىگىن تومەندەتۋگە باعىتتالعان انتيامەريكاندىق كواليتسيا.

*(1997) بزەجينسكي رەسەي ءۇشىن ءبىر عانا گەوساياسي نۇسقا بار، ول ەۋروپامەن جاقىنداسۋ دەپ سانايدى. بۇل اقش-پەن جاقسى قارىم-قاتىناستىڭ كىلتى بولماق. اۆتور بۇل تاڭداۋدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن رەسەيگە ۋاقىت كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ دامۋىمەن، نارىقتىق ەكونوميكانىڭ ىلگەرىلەۋىمەن ناتو جانە ەو-مەن تىعىز ىنتىماقتاستىق بولۋى مۇمكىن. * (1997) بزەجينسكيدىڭ پىكىرىنشە، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ بارلىق ەلدەرىنىڭ ىشىندە ۋكراينا — رەسەي ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى. ءتىپتى، بالتىق ەلدەرى مەن پولشاسىز ۋكرايناداعى ىقپالدى ساقتاۋ رەسەيگە يمپەريا، ەۋرازيالىق سۋپەردەرجاۆا بولۋ قۇقىعىن تالاپ ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بزەجينسكي بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە ۋكراينانىڭ ەو پەن ناتو-عا قوسىلۋى تۋرالى تاڭداۋى بولادى دەپ ەسەپتەيدى. بەلگىلى ءبىر شارتتارمەن ۋكراينا 2005-2010 جىلدار ارالىعىندا ەو مەن ناتو-عا قوسىلۋ تۋرالى كەلىسسوزدەردى باستاۋى مۇمكىن. وسى جەردە رەسەي كۇردەلى ديلەمماعا تاپ بولادى: 1) ۋكراينانىڭ شەشىمىن قابىلداپ، ماقۇلداپ، ەۋروپانىڭ ءبىر بولىگىنە اينالادى، بۇل ستسەناري ەو رەسەيمەن قۇپتاپ، تىعىز ىنتىماقتاستىق ورناتادى دەپ بولجايدى نەمەسە 2) ۋكراينانىڭ شەشىمىن قابىلدامايدى جانە قۋىلادى. اۆتور بۇل شەشىمنىڭ رەسەي ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن اتاپ وتەدى. *(2008) ەكىنشى كىتاپتا بزەجينسكي مەن سكوۋكروفتتىڭ ۋكراينا مەن گرۋزيانىڭ ناتو-عا قوسىلۋى ماسەلەسىنە قاتىستى قىزۋ پىكىرتالاستارى بەرىلەدى. وندا ۋكراينا مەن گرۋزيا ەسەبىنەن ناتو-نىڭ كەڭەيۋىنە قاتىستى رەسەيدىڭ كەلىسپەۋشىلىگى ايتىلادى. سكوۋكروفت باتىس ەو جانە ناتو ينستيتۋتتارىن ارالاستىراتىنىن، مۇنداي جاعدايدا بۇل ەلدەردىڭ ەو-عا كىرۋى دۇرىسىراق، سودان كەيىن جاعداي بىرتىندەپ دامۋى كەرەك دەگەن پىكىرىن بىلدىرەدى، ول ۋكراينا مەن رەسەيدىڭ تاريحي تىعىز بايلانىستارى بار دەپ سانايدى. بزەجينسكي بۇل شەشىمدى رەسەيدىڭ ىقپالىنسىز ۋكراينانىڭ ءوزى قابىلداۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. ەكى كورنەكتى گەوساياسات ءبىر پىكىرگە قوسىلا المايدى. *(2008) ەكىنشى كىتاپتا سكوۋكروفت رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ميۋنحەندە ايتقان ءسوزىن تالدايدى. ونىڭ پايىمداۋىنشا، رەسەي قايتادان بيلىككە يە بولدى دەگەن حابارلاما وزىنە لايىقتى قۇرمەتتى قاجەت ەتەدى جانە ىنتىماقتاستىقتى تەڭ نەگىزدە جالعاستىرۋعا دايىن. *(2011) ءۇشىنشى كىتاپتا قاۋىپ ءتونىپ تۇرعان ەلدەر بولىمىندە ۋكرايناعا دا نازار اۋدارىلادى. اۆتوردىڭ پىكىرىنشە، 1) رەسەيمەن قارىم-قاتىناستار شيەلەنىسكەن، 2) ۋكراينانىڭ رەسەي ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، رەسەي ۋكراينانى ورتاق ەكونوميكالىق ايماق قۇرۋعا ىنتالاندىرۋدى جالعاستىرادى، ۋكراينانىڭ اسكەري الەۋەتىن السىرەتەدى، 3) رەسەي نەعۇرلىم ايقىنىراق ارەكەتكە بارۋى مۇمكىن، ۇلتتىق نارازىلىق تۋدىرىپ جانە جارىلىس اكەلەتىن كۇش قولدانۋ ارقىلى قايتا بىرىگۋگە تىرىسادى. جۇرگىزىلگەن تالداۋ ەڭ جاعىمسىز ستسەناريدىڭ ورىندالعانىن كورسەتەدى. ەگەر 1997 جىلى بۇل ستسەناريدىڭ سۇلباسىن رەسەيدىڭ ەو-مەن جاقىنداسۋ جولىن تاڭداۋى تۋرالى بەلگىلى ءبىر وپتيميزم فونىندا انىقتاۋ قيىن بولسا، كەيىن شىققان كىتاپتاردا ءبىر ساتتە، وكىنىشكە قاراي، جارىلىس ستسەناريى پايدا بولادى. وسىنداي سۇمدىق تاڭداۋ الدىندا تۇرعان ەلدەردىڭ باسشىلارى پروبلەمالاردى بەتپە-بەت تالقىلاۋعا، ادام شىعىنى مەن قيراۋىن بارىنشا ازايتاتىن شەشىم تابۋعا تىرىسۋعا مۇمكىندىك تاپپاي وتىرعانى تاڭعالدىرادى. ال ونىڭ شەشىمىن، تۇپتەپ كەلگەندە، مايدان الاڭىندا تاباتىنىن قابىلداۋ دا، ءتۇسىنۋ دە مۇمكىن ەمەس. دۇنيەدە قانشاما قارۋ-جاراق جيناقتالعان ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ديپلوماتيا ءتىلى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋدىڭ كىلتىنە اينالىپ وتىرعانى انىق. ال مەملەكەت باسشىسىنىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى ديپلومات ەكەنىن ەسكەرسەك، ەل مۇددەسى ەڭ قيىن جاعدايدا دا قورعالادى دەپ ۇمىتتەنۋگە بولادى.   ءارى قاراي نە ىستەۋ كەرەك؟ رۋبيكوندى كەسىپ وتكەنى قازىردىڭ وزىندە انىق. ستاتۋس-كۆو بۇزىلدى. تاڭداۋدى رەسەي جاسادى، باسقا ءىرى گەوساياسي ويىنشىلار ءوز شەشىمدەرىن قابىلداۋدا. ال قازاقستان وسى گەوساياسي كەڭىستىكتە بولا وتىرىپ، بەلگىلى ءبىر شارالاردى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولماق. ۋكرايناداعى جاعدايدى باقىلاۋ ماڭىزدى. تالداۋ نەگىزىندە وقيعالار تىزبەگىن سارالاپ، كۇردەلى گەوساياسي تەكەتىرەستىڭ سالدارىن بارىنشا ازايتۋ ءۇشىن وقيعالاردى بولجاۋعا تىرىسۋ قاجەت. جەكەلەگەن وزەكتى ماسەلەلەردىڭ كونتۋرى قازىردىڭ وزىندە ايقىن. بۇل ەلدىڭ ءارتۇرلى ساياسي جانە ەكونوميكالىق قوندىرمالارعا قاتىسۋى، ەكونوميكانى سانكتسيالاردان قورعاۋ، ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردى تاسىمالداۋدىڭ بالامالى جولدارىن دامىتۋ ماسەلەلەرى بولۋى مۇمكىن. الدا اتقاراتىن ءىس كوپ، ءاربىر باسقان قادامدى تارازىعا سالىپ، ونى ەلىمىزدىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا باعىتتاۋ كەرەك.

 

اباي الپامىسوۆ,

 ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.