Ukrainada bolyp jatqan oqiǧa – älemde, onyŋ ışınde Qazaqstandy qamtityn Euraziialyq Balqan aimaǧyna (Bzejinskiidıŋ terminı) aitarlyqtai saldary bar geosaiasi oqiǧa.
Ukrainadaǧy qaqtyǧys elımızdıŋ ekonomikalyq damuyna qalai äser etedı? Qandai boljamdar jasauǧa bolady? Nelıkten būl jaǧdai boldy? Būl — köptegen adamdardyŋ kökeiınde jürgen sūraqtar. Olarǧa jauap beru üşın geosaiasat salasyndaǧy körnektı, bedeldı mamandarǧa jügınemız.
Bır qyzyǧy, Keŋes Odaǧy ydyraǧannan bergı 30 jyl ışınde Ukrainanyŋ geosaiasi maŋyzy turaly köptegen eŋbekter jazyldy.
Geosaiasattyŋ körnektı mamandarynyŋ bırı KSRO-da, odan keiın Reseide bolyp jatqan prosesterdı tereŋ tüsınuımen erekşelenetın Zbignev Bzejinskii boldy. Kolumbiia universitetınıŋ professory, AQŞ Prezidentınıŋ ūlttyq qauıpsızdık jönındegı keŋesşısı Bjezinskii osy aimaqtyŋ damuy jaily köptegen kıtaptar jazdy.
Osy maqalanyŋ aiasynda men avtordyŋ üş şyǧarmasyna ǧana toqtalǧym keledı. Onyŋ eŋ tanymal kıtaby — 1997 jyly şyqqan «Ülken şahmat taqtasy» («Velikaia şahmatnaia doska»). Avtor AQŞ-tyŋ geosaiasi maqsattaryn, älemde AQŞ-tyŋ üstemdıgın saqtaudyŋ maŋyzdylyǧyn aşyq aita otyryp, kıtapta Reseige eleulı oryn berılgenı, osyǧan bailanysty Ukrainaǧa köp köŋıl bölıngenı anyq.
«Amerika jäne älemnıŋ qalǧan bölıgı» («Amerika i ostalnoi mir
») atty ekınşı eŋbegı 2008 jyly jaryq kördı jäne onda Zbignev Bzejinskii men AQŞ prezidentınıŋ ūlttyq qauıpsızdık jönındegı keŋesşısı bolǧan taǧy bır körnektı amerikandyq syrtqy saiasat qairatkerı Brent Skoukroft arasyndaǧy sūhbat ūsynyldy.
Mūnda būryn aitylǧan keibır oilar tüzetılgendei sezıledı, alaida būl taŋǧalarlyq jaǧdai emes, sebebı ekınşı kıtap bırınşı eŋbekten soŋ 10 jyldan keiın jaryq kördı. Būl eŋbekte Ukrainanyŋ bolaşaǧyna qatysty sarapşylar arasyndaǧy dialog köp berılgen.
Al avtordyŋ «Strategiialyq közqaras: Amerika jäne jahandyq bilık daǧdarysy» («Strategicheskoe videnie: Amerika i krizis globalnoi vlasti») atty üşınşı kıtaby 2011 jyly jazylǧan. Būl şyǧarmasynda avtor älemde bolyp jatqan özektı oqiǧalardy eskere otyryp, būryn tūjyrymdalǧan oi-pıkırlerın tüzetudı jalǧastyrǧan.
Būl eŋbekterde köptegen qyzyqty mälımetter bar, avtor barlyq aimaqtyq geosaiasi oiynşylardy, olardyŋ ambisiialaryn jäne geosaiasi maŋyzdy dep atalatyn elderdı sipattaidy. Men sızderge üş kıtaptaǧy Ukrainadaǧy qazırgı oqiǧalarǧa tıkelei qatysty negızgı ideialardy ǧana ūsynuǧa tyrysamyn.
Bır qyzyǧy, taldau 20 jyldan astam uaqyt būryn jürgızılgen (bırınşı kıtap) jäne Ukrainada bolyp jatqan oqiǧalar sarapşylar sipattaǧan eŋ qaraŋǧy ssenariilerdıŋ bırı retınde jüzege asyryluda.
Osy jerde «Būl ne?» degen sūraq tuyndaidy. Avtordyŋ bolaşaq geosaiasi oqiǧalardy boljai bılu qabıletı me nemese äreket etu nūsqaulary ma?
Tömendegıler joǧaryda atalǧan üş kıtaptan alynǧan ideialar. Jariialanǧan jyly jaqşada körsetılgen, sız qandai jūmys turaly aityp jatqanyn sodan tüsıne alasyz.
*(1997) Bzejinskii Reseidıŋ öz ornyn ızdeuın zertteidı. Ol KSRO-nyŋ ydyrauymen paida bolǧan üş yqtimal ssenariidı anyqtaidy:
- AQŞ-pen bırıkken strategiialyq serıktestık;
- AQŞ pen EO-nyŋ müddelerın teŋestıruge qabılettı Mäskeudıŋ üstemdıgı kezındegı integrasiianyŋ belgılı bır nysany bar jaqyn şetelge basa nazar audaru;
- AQŞ-tyŋ üstemdıgın tömendetuge baǧyttalǧan antiamerikandyq koalisiia.
*(1997) Bzejinskii Resei üşın bır ǧana geosaiasi nūsqa bar, ol Europamen jaqyndasu dep sanaidy. Būl AQŞ-pen jaqsy qarym-qatynastyŋ kıltı bolmaq. Avtor būl taŋdaudy jüzege asyru üşın Reseige uaqyt kerek dep esepteidı. Demokratiialyq instituttardyŋ damuymen, naryqtyq ekonomikanyŋ ılgerıleuımen NATO jäne EO-men tyǧyz yntymaqtastyq boluy mümkın.
* (1997) Bzejinskiidıŋ pıkırınşe, būrynǧy Keŋes Odaǧynyŋ barlyq elderınıŋ ışınde Ukraina — Resei üşın eŋ maŋyzdysy. Tıptı, Baltyq elderı men Polşasyz Ukrainadaǧy yqpaldy saqtau Reseige imperiia, euraziialyq superderjava bolu qūqyǧyn talap etuge mümkındık beredı. Bzejinskii belgılı bır kezeŋde Ukrainanyŋ EO pen NATO-ǧa qosyluy turaly taŋdauy bolady dep esepteidı. Belgılı bır şarttarmen Ukraina 2005-2010 jyldar aralyǧynda EO men NATO-ǧa qosylu turaly kelıssözderdı bastauy mümkın.
Osy jerde Resei kürdelı dilemmaǧa tap bolady: 1) Ukrainanyŋ şeşımın qabyldap, maqūldap, Europanyŋ bır bölıgıne ainalady, būl ssenarii EO Reseimen qūptap, tyǧyz yntymaqtastyq ornatady dep boljaidy nemese 2) Ukrainanyŋ şeşımın qabyldamaidy jäne quylady. Avtor būl şeşımnıŋ Resei üşın maŋyzdylyǧyn atap ötedı.
*(2008) Ekınşı kıtapta Bzejinskii men Skoukrofttyŋ Ukraina men Gruziianyŋ NATO-ǧa qosyluy mäselesıne qatysty qyzu pıkırtalastary berıledı. Onda Ukraina men Gruziia esebınen NATO-nyŋ keŋeiuıne qatysty Reseidıŋ kelıspeuşılıgı aitylady. Skoukroft Batys EO jäne NATO instituttaryn aralastyratynyn, mūndai jaǧdaida būl elderdıŋ EO-ǧa kıruı dūrysyraq, sodan keiın jaǧdai bırtındep damuy kerek degen pıkırın bıldıredı, ol Ukraina men Reseidıŋ tarihi tyǧyz bailanystary bar dep sanaidy. Bzejinskii būl şeşımdı Reseidıŋ yqpalynsyz Ukrainanyŋ özı qabyldauy kerek dep esepteidı. Ekı körnektı geosaiasat bır pıkırge qosyla almaidy.
*(2008) Ekınşı kıtapta Skoukroft Resei Prezidentınıŋ Miunhende aitqan sözın taldaidy. Onyŋ paiymdauynşa, Resei qaitadan bilıkke ie boldy degen habarlama özıne laiyqty qūrmettı qajet etedı jäne yntymaqtastyqty teŋ negızde jalǧastyruǧa daiyn.
*(2011) Üşınşı kıtapta qauıp tönıp tūrǧan elder bölımınde Ukrainaǧa da nazar audarylady. Avtordyŋ pıkırınşe, 1) Reseimen qarym-qatynastar şielenısken, 2) Ukrainanyŋ Resei üşın maŋyzdylyǧyn eskere otyryp, Resei Ukrainany ortaq ekonomikalyq aimaq qūruǧa yntalandyrudy jalǧastyrady, Ukrainanyŋ äskeri äleuetın älsıretedı, 3) Resei neǧūrlym aiqynyraq äreketke baruy mümkın, ūlttyq narazylyq tudyryp jäne jarylys äkeletın küş qoldanu arqyly qaita bırıguge tyrysady.
Jürgızılgen taldau eŋ jaǧymsyz ssenariidıŋ oryndalǧanyn körsetedı. Eger 1997 jyly būl ssenariidıŋ sūlbasyn Reseidıŋ EO-men jaqyndasu jolyn taŋdauy turaly belgılı bır optimizm fonynda anyqtau qiyn bolsa, keiın şyqqan kıtaptarda bır sätte, ökınışke qarai, jarylys ssenariiı paida bolady.
Osyndai sūmdyq taŋdau aldynda tūrǧan elderdıŋ basşylary problemalardy betpe-bet talqylauǧa, adam şyǧyny men qirauyn barynşa azaitatyn şeşım tabuǧa tyrysuǧa mümkındık tappai otyrǧany taŋǧaldyrady. Al onyŋ şeşımın, tüptep kelgende, maidan alaŋynda tabatynyn qabyldau da, tüsınu de mümkın emes.
Düniede qanşama qaru-jaraq jinaqtalǧan bızdıŋ zamanymyzda diplomatiia tılı kürdelı mäselelerdıŋ şeşımın tabudyŋ kıltıne ainalyp otyrǧany anyq. Al Memleket basşysynyŋ joǧary deŋgeidegı diplomat ekenın eskersek, el müddesı eŋ qiyn jaǧdaida da qorǧalady dep ümıttenuge bolady.
Ärı qarai ne ısteu kerek?
Rubikondy kesıp ötkenı qazırdıŋ özınde anyq. Status-kvo būzyldy. Taŋdaudy Resei jasady, basqa ırı geosaiasi oiynşylar öz şeşımderın qabyldauda. Al Qazaqstan osy geosaiasi keŋıstıkte bola otyryp, belgılı bır şaralardy qabyldauǧa mäjbür bolmaq.
Ukrainadaǧy jaǧdaidy baqylau maŋyzdy. Taldau negızınde oqiǧalar tızbegın saralap, kürdelı geosaiasi teketırestıŋ saldaryn barynşa azaitu üşın oqiǧalardy boljauǧa tyrysu qajet.
Jekelegen özektı mäselelerdıŋ kontury qazırdıŋ özınde aiqyn. Būl eldıŋ ärtürlı saiasi jäne ekonomikalyq qondyrmalarǧa qatysuy, ekonomikany sanksiialardan qorǧau, energetikalyq resurstardy tasymaldaudyŋ balamaly joldaryn damytu mäselelerı boluy mümkın.
Alda atqaratyn ıs köp, ärbır basqan qadamdy tarazyǧa salyp, ony elımızdıŋ müddesın qorǧauǧa baǧyttau kerek.
Abai Alpamysov,
ekonomika ǧylymdarynyŋ kandidaty.
