Mährge – Hummer. Neke syilyǧyna qymbat dünie sūraudyŋ qoǧamǧa äserı qandai?

9874
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2023/09/1550439366_98b460.jpg
Neke otbasyn qūrudyŋ negızı bolyp tabylady. Neke qiiu, şaŋyraq köteru – er adamǧa da, äielge de ülken jauapkerşılık jükteidı. Dınde de onyŋ bırneşe şarty bar. Sonyŋ bırı barşamyzǧa belgılı mähr sūrau. Neke qiylǧan soŋ äiel adam er adamnan mähr syilyǧyn, iaǧni neke syilyǧyn sūraidy. Alaida, būl dästür qazaq saltynda bar ma, onyŋ şarty qandai, qymbat syilyq sūrau dūrys ne būrys ekenın «Adyrna» tarqatady. Neke qiiu räsımınıŋ özındık jön-joralǧysy, mänı bar. Ejelden-aq jas-jūbailar nekesın şariǧat boiynşa qiyp şaŋyraq köterıp, otbasy atanǧan. Qūdalasyp, qalyŋdyqty dūrys jolmen, salt-dästürge sai üiınen ūzatyp äkelgenen keiın jıgıttıŋ üiıne molda şaqyrtyp nemese meşıtke baryp neke qiiu räsımın ötkızetın bolǧan. Negızınen būl räsım bükıl üilenu saltynan būryn ne barlyǧy oryndalǧanan keiın de jürgızıledı. Onyŋ özınıŋ bırneşe qadamdary bolady. Mäselen, äuelı ekı jastyŋ bır-bırıne degen rizaşylyǧy, ekınşıden jastardyŋ nekesıne kuägerdıŋ boluy, üşınşı qadamy qyzǧa sūraǧan syiyn beruı, törtınşıden qyz balanyŋ ata-anasynyŋ aq batasy, besınşı ürdısı tūz jäne qant qosylǧan neke suyn tatuy. MÄHR TÜSINIGI MEN JAITTARY Mähr - neke qiǧanda äielge berıletın syi. Ol äieldıŋ mülkı bolyp sanalady, oǧan eşkımnıŋ qol sūǧuǧa qūqy joq. Bıraq dınde mähr mındet bolyp sanalmaidy, iaǧni neke şarttarynan emes, neke mährdı atamai-aq, qiyla beredı. Qoǧamda nekelesuge niettengen jastar arasynda mähr mäselesıne kelgende kelıspei qalǧany, tıptı ajyrasyp ketken jaittary da kezdesedı. Osyǧan deiın qoǧamda talqyǧa tüsken mähr syilyǧyna qymbat kölık sūraǧan qyzdyŋ äŋgımesı dau tudyrǧan bolatyn. Dramaturg Saia Qasymbek Facebook-paraqşasynda osy turaly jazǧan edı. Qyz ben jıgıt nekelesu üşın meşıtke barǧan. İmam qyzdan mährge ne sūraisyŋ degenge, qyz qymbat Hummer kölıgın ataǧan. Bolaşaq jarynyŋ qymbat kölık sūraǧanyna jıgıt ünsız ornynan tūryp, «toi bolmaidy» dep, eşkımge qaramai şyǧyp ketken. Jıgıt dostarynyŋ bırı qyzdyŋ «oinap aittym» degenın estıgen, al jıgıt «Qūdaidyŋ üiınde oinaityn äiel kerek emes» degen jauap qaitarǧan. Osyǧan ūqsas oqiǧa el aldyndaǧy belgılı blogerler Aian men Ümıt arasynda boldy. Mähr syiyna sūralǧan ekı bölmelı päter üşın janjal tuyp, artynşa özge de mäseleler qosylyp aqyry halyqtyŋ süiıktı jūby ajyrasyp kettı. «Bızdıŋ ortaq şeşımımız boldy. Men ol kısıge baqyt tıleimın. Aramyzda türlı kikıljıŋ boldy. Bärın aityp qaralamai-aq qoiaiyn. Bıraq ol älı künge deiın menıŋ mährımdı de bergen joq. Sol üşın men üidegı aqşany alyp ketıp qaldym», - dedı Ümıt öz oqyrmandaryna. DINTANUŞYLAR NE DEIDI? Ūqsas oqiǧalar qoǧam arasynda türlı pıkır tuyndatty. Mäselege qatysty Dıntanuşy, äl-Farabi atyndaǧy QazŪU PhD doktoranty Äl-Farabi Nūrbekūly oiymen bölıstı:
«Jalpy «mährun» dep fiqhta (islam iurisprudensiiasynda) äiel adamǧa berıletın neke syiyn ataidy. Sunnittık islamnyŋ hanafi mäzhaby boiynşa neke syiy «mähr» ataluy üşın 10 dirhamnan az bolmauy tiıs, ol degenımız 4,25 gramm altyndy qūraidy. Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasy da mähr jönınde pätua (şeşım) qabyldaǧan edı. Äiel adam mährdı özı belgıleidı, bıraq eşnärse sūramai-aq tūrmysqa şyǧamyn dese, ol da rūqsat. Küieuı kelısılgen mähr mölşerın neke kelısımşarty jasalǧannan keiın qalyŋdyǧyna beruı tiıs. Eger de bırden beruge jaǧdaiy bolmasa, ony bölıp beruge de bolatyndyǧy aitylǧan. Küieuı äielınıŋ rūqsatynsyz berılgen neke syiyna qolyn sūǧa almaidy. Mährdıŋ mänıne kelsek, negızı mähr – būl äiel adamnyŋ materialdyq kepıldıgı. Iаǧni, küieuımen ajyrassa nemese küieuı qaitys bolsa, özın asyrauǧa kömek bolatyn mülık», - dep tüsındırdı ol.
Sondai-aq, maman qazaq dästürındegı «qalyŋ mal» ūǧymynyŋ mährge qatysy joq ekenın aitty:
«Qazaqtyŋ dästürınde «qalyŋmal» degen ūǧym bar ekenı mälım. Ol bölek närse, sebebı qalyŋmal tıkelei qalyŋdyqtyŋ äke-şeşesıne berıledı, al mähr bolsa tıkelei qalyŋdyqqa berıledı. Alaida, äiel adam mährdı qalyŋmal retınde qabyldaimyn degen jaǧdaida, osy ekı ūǧymdy bırıktıruge bolady», - dep jauap berdı Äl-Farabi Nūrbekūly.
MÄHR QAZAQ SALTYNA «JALPAQ» KELMEI ME? Qazaq saltynda neke qiiu dästürı qalai jüzege asatyny turaly etnograf, belgılı mädeniettanuşy Tättıgül Qartaeva baiandap berdı:
«Qazaqta «üi ışınen üi tıkse jyly bolady» degen söz bar. Būl kezındegı üi ışınde ata-ananyŋ közınşe qiylǧan nekelerge qatysty aitylǧan söz. Al qazırgı qoǧam meşıtke baryp, moldaǧa neke qidyrudy ädetke ainaldyrdy. Otbasylyq qūndylyqtyŋ mänın osylaişa joǧaltyp bara jatyrmyz. Neke üide qiylǧany dūrys. Būrynǧy saltymyzdy qazır İran qazaqtary men Türkiiadaǧy qandastarymyz saqtap qalyp otyr. Iаǧni, qyzdyŋ üiınde, qyzdyŋ äkesınıŋ közınşe aq batasyn alyp otbasyn qūru būl eŋ dūrys jol. Qyzdyŋ ary-qarai übırlı-şübırlı boluy osy äkesınıŋ batasyna qarai jüretın dünie», - dep tüsındırdı ol.
Sondai-aq, mähr sūrau mäselesıne qatysty:
«Mähr degen söz bızdıŋ folklorlyq mūramyzda bolǧan emes. Türlı dastandarymyz, ǧaşyqtyq jyrlarymyz osy künge deiın jettı. Bıreuınıŋ bırneşe nūsqasy bar. Bıraq sonyŋ bırınde mährge mynanşa dünie sūrapty degenı kezdespeidı. Dese de «qalyŋmal» ūǧymyn mūnymen şatastyruǧa bolmaidy. Qalyŋ maldy jıgıttıŋ äkesı qyzdyŋ äkesıne mal qūny retınde bergen. Al qalyŋmal keiın qyzdyŋ artynan jasau bolyp qaitqan. Qalyŋmal qūdalar arasynda jüretın bolǧandyqtan ejelde neke qiǧan moldalar qyz ben jıgıt arasynda dünie sūratpaǧan», - dep jauap berdı ol.

 "Adyrna" ūlttyq portaly

Pıkırler