شىمكەنتە ءومىر بويى قازاق ويۋلارىن جيناستىرىپ سۋرەتتەرىن سالعان عاني ءىلايۇلى اتتى اعامىز اتىندا كوشە بار. ول كىسى قازاقستاندا العاشقى بالار سۋرەت مەكتەبىن اشقان اعارتۋشىلىققا ۇلكەن ءمان بەرەتىن تۇلعا بولاتىن.
اكەم عالىم ءاسىلحان وسپانۇلىنىڭ ايتقانىنان "حالىق جاۋى" دەگەن جالامەن ۇستالعان ۇستازىمنىڭ اعاسى ءابىلدىڭ جۋرناليست بولعانىنان دا حاباردار ەدىم. ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ول كىسىنىڭ ءوز اعاسى ءابىل تۋرالى جازعان ەستەلىگىمەن تاۋىپ الدىم. وندا قازاقتىڭ بەلگىلى تۇلعالارى تۋرالى جاڭا دەرەكتەر ءبىلدىم. قولجازبا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ مۇراجايىنىڭ قورىندا ساقتاۋلى تۇر ەكەن.
سىرداريا گۋبەرنياسىنىڭ ورتالىعى تاشكەنت قالاسىنىڭ بەلگىلى ۇستاسى ءىلا مەن ونىڭ جۇبايى حانىمنىڭ ۇلدارىنىڭ ۇلكەنى ءابىل 1904 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. 1917 جىلى گيمنازيانىڭ 8 سىنىبىن بىتىرگەن ءابىل قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ 1922 وقۋىن بىتىرگەن سوڭ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىسى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ كومەكشىسى بولىپ قىزمەت اتقارادى. سودان سوڭ شىمكەنتكە كوشىرىلگەن «اقجول» (قازىرگى «وڭتۇستىك قازاقستان») گازەتىنە ت.رىسقۇلوۆتىڭ ۇسىنۋىمەن ءتىلشى بولادى. 1925 جىلدىڭ كۇزىندە قىزىلوردا قالاسىندا شىعاتىن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە شاقىرىلادى.
جۇمىسىن جاقسى ىستەۋمەن قاتار الماتى جانە شىمكەنت ايماعىنىڭ ارنايى ءتىلشىسى بولا ءجۇرىپ ءا.ىلايەۆ حالىق اۋىز ادەبيەتىن جيناپ 5 قولجازبا قالدىرىپتى. ءابىل اعا سول ءبىر جىلدارى بۇگىندە اۋىزعا ءجيى الىناتىن قازاقتىڭ ارىستارى بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، شامعالي سارىباەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆتەرمەن ۇزەڭگىلەس، دوس بولعان.
ۇستا ءىلانىڭ ۇيىندە تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، قوڭىرقوجا قوجىقوۆ سىندى اياۋلى ازاماتتار ءجيى قوناق بولادى ەكەن. ال اتاقتى ادەبيەت مايتالماندارى ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ ءابىل ىلايەۆتى ءوز ىنىلەرىندەي جاقسى كورىپ سىيلاسقان.
سول ءبىر جاڭا قازاقستاننىڭ اياعىنان تىك تۇرىپ كەلە جاتقان كەزگە ءدوپ كەلگەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى تاريحي كەزەڭدى عاني اعا ءوزىنىڭ بالالىق شاعىن ەسكە الا وتىرىپ بىلايشا بايانداعان ەكەن.
ءبىر كۇنى ءاردايىم كوڭىلى جادىراپ جۇرەتىن تۇرار رىسقۇلوۆ اعاي ماعان قاراپ بىلاي دەدى: – ال، قانە عاني، مىنا سۇراعىما جاۋاپ بەرشى. ءبىر پۇت تاس اۋىر ما، الدە ءبىر پۇت ماقتا اۋىر ما؟
مەن ويلانباستان: – تۇرار اعاي، ارينە تاس اۋىر. – دەدىم. تۇرار اعايىم: – ەكەۋىنىڭ دە سالماعى بىردەي ەمەس پە، ءبىر پۇتتان دەدى. مەن ءوز دەگەنىمدى دالەلدەمەك بولىپ، بىراق ماقتا جۇمساق قوي، كوتەرۋگە جەڭىل، دەپ ەدىم تۇرار اعاي ريزا كەيىپپەن جىميدى دا اكەمە قاراپ: – مىنا بالاڭىزدان بىردەمە شىعاتىن ءتۇرى بار، – دەدى.
جازعى دەمالىس كەزىندە اناممەن قىزىلورداعا ءجيى باراتىنمىن. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ شىعارۋشى رەداكتورى بولىپ ىستەيتىن اعام بەيىمبەت مايلين ەكەۋى بىرگە تۇراتىن. رەداكتسيا عيماراتىنىڭ جانىنداعى ساياباقتىڭ ارعى جاعىندا ورنالاسقان باسپاحاناعا اعامنىڭ جازعان ماقالالاردى ءجيى اپارۋشى ەدىم. كۇنىنە بىرنەشە رەت رەداكتسيا مەن باسپاحانا اراسىندا جۇگىرىپ جۇرەتىنمىن.
جازدىڭ ىستىق اپتاب ءبىر كۇنىندە، ادەتتەگىدەي قىزىلوردانىڭ كوشەسىنىڭ شاڭىن بۇرقىراتا جۇگىرىپ كەلە جاتقانىمدا الدىمنان ساكەن سەيفۋللين كورىندى. ۇستىندە ادەمى جازدىق كوستيۋم، قولىندا ۇستاعان تاياعى بار. جاقىنداي بەرگەندە ءجۇرىسىمدى باياۋلاتتىم. وسىنىمدى بايقاعان ساكەن اعاي مەنى توقتاتىپ: – جارايسىڭ عاني، – دەدى دە ءبىر سومدىق كۇمىس تەڭگە ۇستاتتى. كيىمى شاڭ بولماسىن دەگەنىمدى تۇسىنگەنى عوي.
ساكەن اعا ءبىزدىڭ ۇيدە ءجيى بولاتىن. ءار كەلگەن سايىن ماعان ءوزىنىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتقىزاتىن. بىردە رەداكتسياعا بارعاندا ساكەن اعانىڭ ولەڭدەرىن بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، مۇحتار اۋەزوۆ جانە ءسابيت مۇقانوۆ اعالاردىڭ الدىندا وقىعانىم بار. ءبارى دە ءدان ريزا بولدى. ال ساكەن اعام ماعان قالتاسىنداعى بار تيىن-تەبەنىن بەردى دە: – ەرتەڭ پيونەرلىك كيىمىڭدى كيىپ كەل، جاقىن جەردەگى كازارمادا قىزىلاسكەرلەر تۇرىپ جاتىر. سولاردىڭ الدىندا ولەڭ وقيسىڭ، دەدى. شىنىمەن-اق ەرتەسىنە تۇستەن كەيىن ءبىزدىڭ ۇيگە ءبىر قىزىلاكسەر كەلدى. بەيىمبەت ءمايليننىڭ ۇلى اۋكەن ەكەۋمىز سوعان ەرىپ قىزىلاسكەرلەر تۇراتىن جەرگە باردىق. ساربازداردىڭ كلۋبى قازاق ساربازدارعا لىق تولى ەكەن.
اباي اتىنداعى №5 مەكتەپتىڭ كوركەمونەرپازدارى ۇلكەن كوتسەرت قويدى. مەن جەكە شىقتىم. مۇنشاما كوپ ادامنىڭ الدىندا ءبىرىنشى رەت ونەر كورسەتۋىم. سوندىقتان قاتتى قوبالجىدىم. بىراق ساكەن اعايدىڭ كوڭىلىنەن شىقپاق بولىپ بار داۋسىمدى قاتتى شىعارىپ ولەڭىن جاتقا وقىدىم. قىزىلاسكەرلەرگە ۇناعان بولۋى كەرەك سارتىلداتا قول شاپالاقتاپ جاتتى.
سول كۇنى ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ فاەتونىمەن ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ مەنى ماقتاپ، انام مەن اعامدى قۇتتىقتاپ كەتتى.
1928 جىلدىڭ جازىندا ماسكەۋدەن ءىلياس جانسۇگىروۆ كەلدى. پاتەر تاپقانشا جۇبايى جانە بالا-شاعاسىمەن ەكى اي ءبىزدىڭ ۇيدە تۇردى. ول كىسى سونداي اقكوڭىل، كەز كەلگەن اداممەن شۇيكىرلەسە كەتەتىن. وكىمەت مۇشەلەرىمەن دە، جۋرناليستەرمەن دە جاقىن دوس بولاتىن.
ون ءبىر جاستاعى كەزىم. ءبىر كۇنى تەرەزەنىڭ الدىندا تۇرىپ ساياباقتىڭ سۋرەتىن سالىپ جاتىر ەدىم، ءىلياس اعا جاقىنداپ كەلىپ ءبىراز قاراپ تۇردى دا اعام ابىلگە: – قازاق حالقىندا ونەردىڭ بۇل تۇرىمەن اينالىسقان شوقان ءۋاليحانوۆتان باسقا ەشكىم بولماپ ەدى. عاني وسكەن سوڭ سۋرەتشى بولسا حالقىمىزدىڭ مادەني ومىرىندەگى ءبىر جاڭالىق بولار ەدى، – دەدى دە اڭگىمەسىن بىلاي دەپ جالعاستىردى، – ءابىل، ءىنىڭ باستاۋىش مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ سۋرەتشىلىك وقۋعا تۇسۋىنە كومەكتەس.
اعام ءىلياس جانسۇگىروۆتەن ون جاس كىشى بولاتىن جانە اعاسىنداي قۇرمەتتەپ ۇستاز تۇتاتىن. سودان اعامنىڭ قولداۋىمەن 1929 جىلى مەن ەكى وقۋ ورنىنا پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىنا جانە بولاشاق سۋرەتشىلەر وقيتىن وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ ەكى جەردە بىردەي وقىدىم.
قازاق بەينەلەۋ ونەرىندە وزىندىك ۇلكەن ورنى بار سۋرەتشى عاني اعا بۇل ەستەلىگىن 1984 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ 25 جۇلدىزىندا جازعان ەكەن. ەستەلىگىن «بيىل «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنە 60 جىل. سوندىقتان اعامنىڭ وسى گازەتتىڭ العاشقى قىزمەتكەرى بولعانىن ماقتان ەتەمىن» دەپ جازىپتى.
ساعىمداي بۇلدىراعان سول ءبىر كەزدەر ەندى تاريح ەنشىسىندە. ەلىمىزدىڭ ءاربىر كوزى اشىق ازاماتى ءپىر تۇتاتىن وسىناۋ قازاقتىڭ ارىس ۇلدارى سول جىلدارى قارشاداي بالانىڭ قابىلەتىن تانىپ، بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتكەنى ۇلكەن كورەگەندىك. ۋاقىت سول تۇلعالاردىڭ ويىنىڭ دۇرىس ەكەنىن دالەلدەدى. عاني ىلايەۆ تالماي، قاجىماي اۋىل-اۋىلدى ارالاپ قازاق ويۋىنىڭ تۇرلەرىن جيناپ، ولاردىڭ سۋرەتىن سالىپ دۇنيە جۇزىنە تۋعان ەلىنىڭ ونەرىن تانىتا ءبىلدى.
كەزىندە عاني اعانىڭ ۇيىندە ءجيى بولاتىنمىن. بىردە ءبىر كەش بويى اعاي مەن جۇبايى اجار اپانىڭ ايتقان ەستەلىكتەرىن جازىپ تا العانمىن. بىراق ول كەزدە ۇستازىمنىڭ ءوزىنىڭ بالالىق شاعى تۋرالى ءتىس جارماعانىنا ءمان بەرمەپپىن. ەندى ويلاپ قاراسام عاني اعاي وتكەن عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا بەلەڭ العان ساياساتتىڭ قۇربانى، «حالىق جاۋى» دەگەن ناقاق جالامەن ۇستالىپ كەتكەن اعاسى، العاشقى قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ ءبىرى ءابىل ىلايەۆ تۋرالى ايتا الماپتى...
مەكتەپ داپتەرىنىڭ ون ەكى بەتىنە 1984 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ 25 جۇلدىزىندا جازىلعان قازاق حالقىنىڭ ارىستارى تۋرالى شەرتىلگەن سىر وسىنداي.
سۋرەتتە: «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ ۇجىمى. ءابىل ىلاەۆ (وڭنان سولعا قاراي ءبىرىنشى), عابدوش بەكتەمىروۆ، مۇستافا قاينازاروۆ، بەيسەنباي كەنجەباەۆ، ءابدىنازار بەگىشەۆ، بەيىمبەت مايلين، تۇرار رىسقۇلوۆ، ءىلياسس احمەتوۆ، ءامىرحان ەسەنگەلدين، مۇحتار اۋەزوۆ، ءابدىراحمان ءبايدىلدين، امانعالي سەگىزباەۆ، عۇلاما سەبەنوۆ.
بەردالى وسپان،
ادىرنا ۇلتتىق پورتالى
