Şymkente ömır boiy qazaq oiularyn jinastyryp suretterın salǧan Ǧani Iläiūly atty aǧamyz atynda köşe bar. Ol kısı Qazaqstanda alǧaşqy balar suret mektebın aşqan aǧartuşylyqqa ülken män beretın tülǧa bolatyn.
Äkem ǧalym Äsılhan Ospanūlynyŋ aitqanynan "halyq jauy" degen jalamen ūstalǧan ūstazymnyŋ aǧasy Äbıldıŋ jurnalist bolǧanynan da habardar edım. Bıraz uaqyt būryn ol kısınıŋ öz aǧasy Äbıl turaly jazǧan estelıgımen tauyp aldym. Onda qazaqtyŋ belgılı tūlǧalary turaly jaŋa derekter bıldım. Qoljazba Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ mūrajaiynyŋ qorynda saqtauly tūr eken.
Syrdariia guberniiasynyŋ ortalyǧy Taşkent qalasynyŋ belgılı ūstasy Ilä men onyŋ jūbaiy Hanymnyŋ ūldarynyŋ ülkenı Äbıl 1904 jyly düniege kelgen. 1917 jyly gimnaziianyŋ 8 synybyn bıtırgen Äbıl Qazaq aǧartu institutyna tüsıp 1922 oquyn bıtırgen soŋ Türkıstan respublikasynyŋ basşysy Tūrar Rysqūlovtyŋ kömekşısı bolyp qyzmet atqarady. Sodan soŋ Şymkentke köşırılgen «AQJOL» (qazırgı «OŊTÜSTIK QAZAQSTAN») gazetıne T.Rysqūlovtyŋ ūsynuymen tılşı bolady. 1925 jyldyŋ küzınde Qyzylorda qalasynda şyǧatyn «Eŋbekşı Qazaq» gazetıne şaqyrylady.
Jūmysyn jaqsy ısteumen qatar Almaty jäne Şymkent aimaǧynyŋ arnaiy tılşısı bola jürıp Ä.Iläiev halyq auyz ädebietın jinap 5 qoljazba qaldyrypty. Äbıl aǧa sol bır jyldary bügınde auyzǧa jiı alynatyn qazaqtyŋ arystary Beiımbet Mailin, Iliias Jansügırov, Şamǧali Sarybaev, Halel Dosmūhamedovtermen üzeŋgıles, dos bolǧan.
Ūsta Ilänıŋ üiınde Tūrar Rysqūlov, Sūltanbek Qojanov, Qoŋyrqoja Qojyqov syndy aiauly azamattar jiı qonaq bolady eken. Al ataqty ädebiet maitalmandary Säken Seifullin, Beiımbet Mailin, Iliias Jansügırov pen Mūhtar Äuezov Äbıl Iläievtı öz ınılerındei jaqsy körıp syilasqan.
Sol bır jaŋa Qazaqstannyŋ aiaǧynan tık tūryp kele jatqan kezge döp kelgen HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy tarihi kezeŋdı Ǧani aǧa özınıŋ balalyq şaǧyn eske ala otyryp bylaişa baiandaǧan eken.
Bır künı ärdaiym köŋılı jadyrap jüretın Tūrar Rysqūlov aǧai maǧan qarap bylai dedı: – Al, qane Ǧani, myna sūraǧyma jauap berşı. Bır pūt tas auyr ma, älde bır pūt maqta auyr ma?
Men oilanbastan: – Tūrar aǧai, ärine tas auyr. – dedım. Tūrar aǧaiym: – Ekeuınıŋ de salmaǧy bırdei emes pe, bır pūttan dedı. Men öz degenımdı däleldemek bolyp, bıraq maqta jūmsaq qoi, köteruge jeŋıl, dep edım Tūrar aǧai riza keiıppen jymidy da äkeme qarap: – Myna balaŋyzdan bırdeme şyǧatyn türı bar, – dedı.
Jazǧy demalys kezınde anammen Qyzylordaǧa jiı baratynmyn. «Eŋbekşı Qazaq» gazetınıŋ şyǧaruşy redaktory bolyp ısteitın aǧam Beiımbet Mailin ekeuı bırge tūratyn. Redaksiia ǧimaratynyŋ janyndaǧy saiabaqtyŋ arǧy jaǧynda ornalasqan baspahanaǧa aǧamnyŋ jazǧan maqalalardy jiı aparuşy edım. Künıne bırneşe ret redaksiia men baspahana arasynda jügırıp jüretınmın.
Jazdyŋ ystyq aptab bır künınde, ädettegıdei Qyzylordanyŋ köşesınıŋ şaŋyn būrqyrata jügırıp kele jatqanymda aldymnan Säken Seifullin körındı. Üstınde ädemı jazdyq kostium, qolynda ūstaǧan taiaǧy bar. Jaqyndai bergende jürısımdı baiaulattym. Osynymdy baiqaǧan Säken aǧai menı toqtatyp: – Jaraisyŋ Ǧani, – dedı de bır somdyq kümıs teŋge ūstatty. Kiımı şaŋ bolmasyn degenımdı tüsıngenı ǧoi.
Säken aǧa bızdıŋ üide jiı bolatyn. Är kelgen saiyn maǧan özınıŋ öleŋderın jatqa aitqyzatyn. Bırde redaksiiaǧa barǧanda Säken aǧanyŋ öleŋderın Beiımbet Mailin, Iliias Jansügırov, Mūhtar Äuezov jäne Säbit Mūqanov aǧalardyŋ aldynda oqyǧanym bar. Bärı de dän riza boldy. Al Säken aǧam maǧan qaltasyndaǧy bar tiyn-tebenın berdı de: – Erteŋ pionerlık kiımıŋdı kiıp kel, jaqyn jerdegı kazarmada qyzyläskerler tūryp jatyr. Solardyŋ aldynda öleŋ oqisyŋ, dedı. Şynymen-aq ertesıne tüsten keiın bızdıŋ üige bır qyzyläkser keldı. Beiımbet Mailinnıŋ ūly Äuken ekeumız soǧan erıp qyzyläskerler tūratyn jerge bardyq. Sarbazdardyŋ kluby qazaq sarbazdarǧa lyq toly eken.
Abai atyndaǧy №5 mekteptıŋ körkemönerpazdary ülken kosert qoidy. Men jeke şyqtym. Mūnşama köp adamnyŋ aldynda bırınşı ret öner körsetuım. Sondyqtan qatty qobaljydym. Bıraq Säken aǧaidyŋ köŋılınen şyqpaq bolyp bar dausymdy qatty şyǧaryp öleŋın jatqa oqydym. Qyzyläskerlerge ūnaǧan boluy kerek sartyldata qol şapalaqtap jatty.
Sol künı Säken Seifullin özınıŋ faetonymen bızdıŋ üige kelıp menı maqtap, anam men aǧamdy qūttyqtap kettı.
1928 jyldyŋ jazynda Mäskeuden Iliias Jansügırov keldı. Päter tapqanşa jūbaiy jäne bala-şaǧasymen ekı ai bızdıŋ üide tūrdy. Ol kısı sondai aqköŋıl, kez kelgen adammen şüikırlese ketetın. Ökımet müşelerımen de, jurnalistermen de jaqyn dos bolatyn.
On bır jastaǧy kezım. Bır künı terezenıŋ aldynda tūryp saiabaqtyŋ suretın salyp jatyr edım, Iliias aǧa jaqyndap kelıp bıraz qarap tūrdy da aǧam Äbılge: – Qazaq halqynda önerdıŋ būl türımen ainalysqan Şoqan Uälihanovtan basqa eşkım bolmap edı. Ǧani ösken soŋ suretşı bolsa halqymyzdyŋ mädeni ömırındegı bır jaŋalyq bolar edı, – dedı de äŋgımesın bylai dep jalǧastyrdy, – Äbıl, ınıŋ bastauyş mekteptı bıtırgen soŋ suretşılık oquǧa tüsuıne kömektes.
Aǧam Iliias Jansügırovten on jas kışı bolatyn jäne aǧasyndai qūrmettep ūstaz tūtatyn. Sodan aǧamnyŋ qoldauymen 1929 jyly men ekı oqu ornyna pedagogikalyq tehnikumyna jäne bolaşaq suretşıler oqityn oqu ornyna tüsıp ekı jerde bırdei oqydym.
Qazaq beineleu önerınde özındık ülken orny bar suretşı Ǧani aǧa būl estelıgın 1984 jyldyŋ mamyr aiynyŋ 25 jūldyzynda jazǧan eken. Estelıgın «Biyl «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetıne 60 jyl. Sondyqtan aǧamnyŋ osy gazettıŋ alǧaşqy qyzmetkerı bolǧanyn maqtan etemın» dep jazypty.
Saǧymdai būldyraǧan sol bır kezder endı tarih enşısınde. Elımızdıŋ ärbır közı aşyq azamaty pır tūtatyn osynau qazaqtyŋ arys ūldary sol jyldary qarşadai balanyŋ qabyletın tanyp, bolaşaǧynan ümıt kütkenı ülken köregendık. Uaqyt sol tūlǧalardyŋ oiynyŋ dūrys ekenın däleldedı. Ǧani Iläiev talmai, qajymai auyl-auyldy aralap qazaq oiuynyŋ türlerın jinap, olardyŋ suretın salyp dünie jüzıne tuǧan elınıŋ önerın tanyta bıldı.
Kezınde Ǧani aǧanyŋ üiınde jiı bolatynmyn. Bırde bır keş boiy aǧai men jūbaiy Ajar apanyŋ aitqan estelıkterın jazyp ta alǧanmyn. Bıraq ol kezde ūstazymnyŋ özınıŋ balalyq şaǧy turaly tıs jarmaǧanyna män bermeppın. Endı oilap qarasam Ǧani aǧai ötken ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda beleŋ alǧan saiasattyŋ qūrbany, «halyq jauy» degen naqaq jalamen ūstalyp ketken aǧasy, alǧaşqy qazaq ädebietşılerınıŋ bırı Äbıl Iläiev turaly aita almapty...
Mektep däpterınıŋ on ekı betıne 1984 jyldyŋ mamyr aiynyŋ 25 jūldyzynda jazylǧan Qazaq halqynyŋ arystary turaly şertılgen syr osyndai.
Surette: «Eŋbekşı Qazaq» gazetınıŋ ūjymy. Äbıl Iläev (oŋnan solǧa qarai bırınşı), Ǧabdoş Bektemırov, Mūstafa Qainazarov, Beisenbai Kenjebaev, Äbdınazar Begışev, Beiımbet Mailin, Tūrar Rysqūlov, Iliiass Ahmetov, Ämırhan Esengeldin, Mūhtar Auezov, Äbdırahman Baidıldin, Amanǧali Segızbaev, Ǧūlama Sebenov.
Äkem ǧalym Äsılhan Ospanūlynyŋ aitqanynan "halyq jauy" degen jalamen ūstalǧan ūstazymnyŋ aǧasy Äbıldıŋ jurnalist bolǧanynan da habardar edım. Bıraz uaqyt būryn ol kısınıŋ öz aǧasy Äbıl turaly jazǧan estelıgımen tauyp aldym. Onda qazaqtyŋ belgılı tūlǧalary turaly jaŋa derekter bıldım. Qoljazba Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ mūrajaiynyŋ qorynda saqtauly tūr eken.
Syrdariia guberniiasynyŋ ortalyǧy Taşkent qalasynyŋ belgılı ūstasy Ilä men onyŋ jūbaiy Hanymnyŋ ūldarynyŋ ülkenı Äbıl 1904 jyly düniege kelgen. 1917 jyly gimnaziianyŋ 8 synybyn bıtırgen Äbıl Qazaq aǧartu institutyna tüsıp 1922 oquyn bıtırgen soŋ Türkıstan respublikasynyŋ basşysy Tūrar Rysqūlovtyŋ kömekşısı bolyp qyzmet atqarady. Sodan soŋ Şymkentke köşırılgen «AQJOL» (qazırgı «OŊTÜSTIK QAZAQSTAN») gazetıne T.Rysqūlovtyŋ ūsynuymen tılşı bolady. 1925 jyldyŋ küzınde Qyzylorda qalasynda şyǧatyn «Eŋbekşı Qazaq» gazetıne şaqyrylady.
Jūmysyn jaqsy ısteumen qatar Almaty jäne Şymkent aimaǧynyŋ arnaiy tılşısı bola jürıp Ä.Iläiev halyq auyz ädebietın jinap 5 qoljazba qaldyrypty. Äbıl aǧa sol bır jyldary bügınde auyzǧa jiı alynatyn qazaqtyŋ arystary Beiımbet Mailin, Iliias Jansügırov, Şamǧali Sarybaev, Halel Dosmūhamedovtermen üzeŋgıles, dos bolǧan.
Ūsta Ilänıŋ üiınde Tūrar Rysqūlov, Sūltanbek Qojanov, Qoŋyrqoja Qojyqov syndy aiauly azamattar jiı qonaq bolady eken. Al ataqty ädebiet maitalmandary Säken Seifullin, Beiımbet Mailin, Iliias Jansügırov pen Mūhtar Äuezov Äbıl Iläievtı öz ınılerındei jaqsy körıp syilasqan.
Sol bır jaŋa Qazaqstannyŋ aiaǧynan tık tūryp kele jatqan kezge döp kelgen HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy tarihi kezeŋdı Ǧani aǧa özınıŋ balalyq şaǧyn eske ala otyryp bylaişa baiandaǧan eken.
Bır künı ärdaiym köŋılı jadyrap jüretın Tūrar Rysqūlov aǧai maǧan qarap bylai dedı: – Al, qane Ǧani, myna sūraǧyma jauap berşı. Bır pūt tas auyr ma, älde bır pūt maqta auyr ma?
Men oilanbastan: – Tūrar aǧai, ärine tas auyr. – dedım. Tūrar aǧaiym: – Ekeuınıŋ de salmaǧy bırdei emes pe, bır pūttan dedı. Men öz degenımdı däleldemek bolyp, bıraq maqta jūmsaq qoi, köteruge jeŋıl, dep edım Tūrar aǧai riza keiıppen jymidy da äkeme qarap: – Myna balaŋyzdan bırdeme şyǧatyn türı bar, – dedı.
Jazǧy demalys kezınde anammen Qyzylordaǧa jiı baratynmyn. «Eŋbekşı Qazaq» gazetınıŋ şyǧaruşy redaktory bolyp ısteitın aǧam Beiımbet Mailin ekeuı bırge tūratyn. Redaksiia ǧimaratynyŋ janyndaǧy saiabaqtyŋ arǧy jaǧynda ornalasqan baspahanaǧa aǧamnyŋ jazǧan maqalalardy jiı aparuşy edım. Künıne bırneşe ret redaksiia men baspahana arasynda jügırıp jüretınmın.
Jazdyŋ ystyq aptab bır künınde, ädettegıdei Qyzylordanyŋ köşesınıŋ şaŋyn būrqyrata jügırıp kele jatqanymda aldymnan Säken Seifullin körındı. Üstınde ädemı jazdyq kostium, qolynda ūstaǧan taiaǧy bar. Jaqyndai bergende jürısımdı baiaulattym. Osynymdy baiqaǧan Säken aǧai menı toqtatyp: – Jaraisyŋ Ǧani, – dedı de bır somdyq kümıs teŋge ūstatty. Kiımı şaŋ bolmasyn degenımdı tüsıngenı ǧoi.
Säken aǧa bızdıŋ üide jiı bolatyn. Är kelgen saiyn maǧan özınıŋ öleŋderın jatqa aitqyzatyn. Bırde redaksiiaǧa barǧanda Säken aǧanyŋ öleŋderın Beiımbet Mailin, Iliias Jansügırov, Mūhtar Äuezov jäne Säbit Mūqanov aǧalardyŋ aldynda oqyǧanym bar. Bärı de dän riza boldy. Al Säken aǧam maǧan qaltasyndaǧy bar tiyn-tebenın berdı de: – Erteŋ pionerlık kiımıŋdı kiıp kel, jaqyn jerdegı kazarmada qyzyläskerler tūryp jatyr. Solardyŋ aldynda öleŋ oqisyŋ, dedı. Şynymen-aq ertesıne tüsten keiın bızdıŋ üige bır qyzyläkser keldı. Beiımbet Mailinnıŋ ūly Äuken ekeumız soǧan erıp qyzyläskerler tūratyn jerge bardyq. Sarbazdardyŋ kluby qazaq sarbazdarǧa lyq toly eken.
Abai atyndaǧy №5 mekteptıŋ körkemönerpazdary ülken kosert qoidy. Men jeke şyqtym. Mūnşama köp adamnyŋ aldynda bırınşı ret öner körsetuım. Sondyqtan qatty qobaljydym. Bıraq Säken aǧaidyŋ köŋılınen şyqpaq bolyp bar dausymdy qatty şyǧaryp öleŋın jatqa oqydym. Qyzyläskerlerge ūnaǧan boluy kerek sartyldata qol şapalaqtap jatty.
Sol künı Säken Seifullin özınıŋ faetonymen bızdıŋ üige kelıp menı maqtap, anam men aǧamdy qūttyqtap kettı.
1928 jyldyŋ jazynda Mäskeuden Iliias Jansügırov keldı. Päter tapqanşa jūbaiy jäne bala-şaǧasymen ekı ai bızdıŋ üide tūrdy. Ol kısı sondai aqköŋıl, kez kelgen adammen şüikırlese ketetın. Ökımet müşelerımen de, jurnalistermen de jaqyn dos bolatyn.
On bır jastaǧy kezım. Bır künı terezenıŋ aldynda tūryp saiabaqtyŋ suretın salyp jatyr edım, Iliias aǧa jaqyndap kelıp bıraz qarap tūrdy da aǧam Äbılge: – Qazaq halqynda önerdıŋ būl türımen ainalysqan Şoqan Uälihanovtan basqa eşkım bolmap edı. Ǧani ösken soŋ suretşı bolsa halqymyzdyŋ mädeni ömırındegı bır jaŋalyq bolar edı, – dedı de äŋgımesın bylai dep jalǧastyrdy, – Äbıl, ınıŋ bastauyş mekteptı bıtırgen soŋ suretşılık oquǧa tüsuıne kömektes.
Aǧam Iliias Jansügırovten on jas kışı bolatyn jäne aǧasyndai qūrmettep ūstaz tūtatyn. Sodan aǧamnyŋ qoldauymen 1929 jyly men ekı oqu ornyna pedagogikalyq tehnikumyna jäne bolaşaq suretşıler oqityn oqu ornyna tüsıp ekı jerde bırdei oqydym.
Qazaq beineleu önerınde özındık ülken orny bar suretşı Ǧani aǧa būl estelıgın 1984 jyldyŋ mamyr aiynyŋ 25 jūldyzynda jazǧan eken. Estelıgın «Biyl «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetıne 60 jyl. Sondyqtan aǧamnyŋ osy gazettıŋ alǧaşqy qyzmetkerı bolǧanyn maqtan etemın» dep jazypty.
Saǧymdai būldyraǧan sol bır kezder endı tarih enşısınde. Elımızdıŋ ärbır közı aşyq azamaty pır tūtatyn osynau qazaqtyŋ arys ūldary sol jyldary qarşadai balanyŋ qabyletın tanyp, bolaşaǧynan ümıt kütkenı ülken köregendık. Uaqyt sol tūlǧalardyŋ oiynyŋ dūrys ekenın däleldedı. Ǧani Iläiev talmai, qajymai auyl-auyldy aralap qazaq oiuynyŋ türlerın jinap, olardyŋ suretın salyp dünie jüzıne tuǧan elınıŋ önerın tanyta bıldı.
Kezınde Ǧani aǧanyŋ üiınde jiı bolatynmyn. Bırde bır keş boiy aǧai men jūbaiy Ajar apanyŋ aitqan estelıkterın jazyp ta alǧanmyn. Bıraq ol kezde ūstazymnyŋ özınıŋ balalyq şaǧy turaly tıs jarmaǧanyna män bermeppın. Endı oilap qarasam Ǧani aǧai ötken ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda beleŋ alǧan saiasattyŋ qūrbany, «halyq jauy» degen naqaq jalamen ūstalyp ketken aǧasy, alǧaşqy qazaq ädebietşılerınıŋ bırı Äbıl Iläiev turaly aita almapty...
Mektep däpterınıŋ on ekı betıne 1984 jyldyŋ mamyr aiynyŋ 25 jūldyzynda jazylǧan Qazaq halqynyŋ arystary turaly şertılgen syr osyndai.
Surette: «Eŋbekşı Qazaq» gazetınıŋ ūjymy. Äbıl Iläev (oŋnan solǧa qarai bırınşı), Ǧabdoş Bektemırov, Mūstafa Qainazarov, Beisenbai Kenjebaev, Äbdınazar Begışev, Beiımbet Mailin, Tūrar Rysqūlov, Iliiass Ahmetov, Ämırhan Esengeldin, Mūhtar Auezov, Äbdırahman Baidıldin, Amanǧali Segızbaev, Ǧūlama Sebenov.
Berdaly OSPAN,
Adyrna ūlttyq portaly
