2 ماۋسىم كۇنى اياق استىنان استاناعا قازاقتىڭ بۇگىنگى كۆانتتىق فيزيكاسىنىڭ كورنەكتى وكىلى، الەمدىك دەڭگەيدەگى فيزيك، يننوۆاتسيالىق تەحنولوگ، 77 جاستاعى الدان اسانۇلى ساپارعاليەۆ كەلە قالدى.
ول كىسىنىڭ "شاشباۋىن كوتەرىپ جۇرگەنىمىزگە" بىرنەشە جىل.
قىسقاسى الدان اقساقال - قانىش ساتپاەۆ قۇرعان جانە سونىڭ ءوزى قالىپتاستىرعان قازاقستاندىق فيزيكتەردىڭ سوڭعى تولقىنى، سول كىسىنىڭ شاكىرتى. بىراق ونى تانىپ بولماسا مويىنداپ، قاستەرلەپ جاتقان عىلىم دا، ورگان دا بايقالمايدى. ماسەلە وندا ەمەس.
الدەكەڭ ءوزىن قۇرمەتتەتۋ ءۇشىن كەلگەن جوق، ول جەكە باسىن جاساپ العان كىسى; قازاق عىلىمىن كوگەرتۋدىڭ الەمدىك جۇيەسىن ەنگىزۋ ءۇشىن كەلدى.
كەلگەندە، وعان تيەك بولعان بەلگىلى اقتوبەلىك ولكەتانۋشى، تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋشى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى بەكارىستان مىرزاباەۆتىڭ سەپتىگى تيگەسىن كەلە سالعان. بەكەڭ اقتوبەگە بارىپ، قوعامدىق ورتامەن كەزدەسكەن تسيفرلاندىرۋ ءمينيسترى مۋسين باگداتتىڭ وتىرىسىندا بولىپ، الدان اعامىزدىڭ ايگىلى ونەرتابىسى تۋرالى اڭگىمە ەتسە كەرەك. باعدات مىرزانىڭ سوعان نازارى اۋىپ، اقساقالدى استاناعا شاقىرىپ ارنايى كەزدەسۋ ۇيىمداستىرعان شاراسى ەكەن. الايدا، كوريفەي عالىمدى جوعارى دەڭگەيدەگى ەشبىر شەندى كۇتكەن جوق، بار بولعانى تاقىرىپتى تالعاجاۋ ەتكەن دەپارتامەنت دەڭگەيىندەگى فۋنكتسيونەرلەر عانا. ولارعا جاقسىلاپ تاپسىرعانى كورىنەدى، جاس ديرەكتور بيكە بارىن سالا تىڭداپ، عالىمنىڭ كۇردەلى فيزيكالىق تۋىندىسىن ۇققىسى كەلگەنمەن، وزدەرى جاي عانا اكىمشىلىك قىزمەتكەر ەكەنىن مويىنداپ، ونلاين وتىرىسقا شاقىرعان ءتۇرلى قارجىلاندىرۋشى ساراپشىلار مەن باسشىلاردى شاقىرىپ سولارعا ءسوز بەردى. عىلىم كوميتەتى ءوزىنىڭ كونكۋرسىنا قاتىسۋدى، ۇلتتىق قاز يننوۆەيشن كومپانياسى ءوز تاراپىنان عىلىمعا جاسالىپ جاتقان ۇسىنىستارىن ۇسىنۋمەن بولدى. ءتىپتى حالىقارالىق بانكتىڭ دە شەندىسى ءسوز الىپ، بار مۇمكىندىكتەرىن جايىپ سالدى.
سوندا ۇققانىمىز - قازاقستاننىڭ بۇگىنگى يننوۆاتسيالىق قاۋقارى بار بولعانى ونەرتابىستىق دەڭگەيدەگى شاعىن، ورتا جوبالاردى قارجىلاندىرۋعا، سولارعا قولعابىس ەتۋگە عانا جارايدى ەكەن. ەڭ ۇلكەن گرانت مولشەرى - 300 ملن تەڭگە - شامامەن 700 مىڭ دوللاردىڭ مولشەرى.
«زاريادتالعان بولشەكتەردىڭ تۇراقتى ەلەكتروماگنيتتەر ورىسىندەگى كەڭىستىك پەن ۋاقىت بويىنشا فوكۋستەلۋىنىڭ جالپى تەورياسى» اتالاتىن ديسسەرتاتسيالىق جۇمىسىن جوعارى باعالاپ، عالىمدى امەريكانىڭ عارىشتى زەرتتەۋ ورتالىعى (ناسا) 22 جىلدان كەيىن نوبەل سىيلىعىنان ۇمىتكەرلەردىڭ قاتارىنا ۇسىندى. ساپارعاليەۆ سەكىلدى الەمدىك دەڭگەيدەگى تەوريانى العا باستىرىپ، 2 عاسىرلىق ۋاقىتتى اتتاعان، تەحنولوگيانى الشاڭداتاتىن ىرگەلى دۇنيەلەرگە ارنالعان جۇيە بولماي شىقتى.
الدان اقساقالدىڭ توبى بۇگىندە قۇپيا دۇنيەلەرىن ايتپاعاندا، ءۇش باعىت بويىنشا شارۋا تىندىرىپ ءجۇر. سونىڭ ءبىرى ەلەكتروگەنەراتوردىڭ سۋپەرجاڭا تولقىنى. الدان ساپارعاليەۆ ۇسىنىپ وتىرعان جىلجىقىشىنىڭ/دۆيگاتەلىنىڭ ورتاشا پاك-ءى 94%. ەلەكتر ەنەرگياسىن 2 ەسەنىڭ ۇستىندە ۇنەمدەيدى. ونىڭ جىلجىتقىشتارى تۇرلەرىنە بايلانىستى 2-دەن 4 ەسەگە دەيىن جەڭىل بولماق. قولىندا حالىقارالىق جانە امەريكانىڭ پاتەنتتەرى بار. بۇدان بەس-التى جىل بۇرىن اقشتا جاريالانعان اۆتورلىق پاتەنتكە نەگىزدەلگەن ماتەريالى بويىنشا سول ەلدىڭ پىسىقتارى دەرەۋ ىسكە كىرىسىپ جاتىر. ارينە، ولار قازاقتىڭ پاتەنتىن اينالىپ ءوتىپ، يدەيانى ءوز پايدالارىنا جاراتۋدا. ال بىزدە ونى ايتپاعاندا شاعىن تەحنولوگيانى ەنگىزۋ ءۇشىن سونى جاسايتىن، ەنگىزەتىن ءوندىرىستى تاۋىپ، ونەركاسىپتى جەتەكتەپ كەلسەڭ عانا گرانت الادى ەكەنسىڭ...
ال الەمدىك جۇيەدە بۇل مۇلدەم باسقاشا شەشىلەدى. الىپتار بىرىگىپ كونسورتسيۋم قۇرادى دا، الگى يدەيانى ورتاعا الىپ، بار قامقورلىقتى جاساۋ ءۇشىن كەلىسىمگە وتىرىپ، كىرىسىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ ەلدە ونداي "كونسورتسيۋمدى" قۇرۋ عالىمنىڭ موينىندا. ياعني ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ورگاندار "30 مىڭ عالىم بار، ولاردىڭ ءبارىن قالاي جەتەكتەيمىز، اركىم وزىنە كەرەگىن ءبىزدىڭ كونكۋرسىمىزعا قاتىسۋ ارقىلى تابادى" دەپ قانا كەرگيتىن جۇيە جاساپ العان. الماتىداعى يادرو-فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ «ماسس-سپەكترومەتريا» زەرتحاناسىنىڭ پريبور جاساۋشى ماماندارى ساپارعاليەۆتىڭ سايمانىن جاساۋعا كەمى ءبىر ميلليون دوللار كەرەك دەپ وتىر.
جارايدى بۇگىنگى جۇيەنى قويالىق. سوۆەتتىك جۇيە قالاي بولدى؟ ساپارعاليەۆ سەكىلدى عالىمدارعا بارلىق جاعدايدى جاساپ، قۇل قىلسا دا ولاردىڭ ەڭبەگىنەن ناتيجە شىعاراتىن ەدى. عارىشقا شىعۋ دا، اتوم تەحنولوگياسى دا، باسقاسى دا سولاي قالىپتاسقان... ال بىزدە بۇگىندە عىلىم جوق ەكەنى راس... بىراق سوۆەتتىك داۋىردەن قالعان-قۇتقان ساپارعاليەۆتەر بار. ەڭ بولماسا تۇركيامەن بىرىككەن جۇيە جاساپ، حالىقارالىق اۋقىمداعى جوباعا جول اشۋعا بولار ەدى. وعان ءبىزدىڭ عىلىمي مەنەدجمەنتتىڭ ورەسى جەتپەيدى. بيۋروكراتيالىق شىرعالاڭ مەن باتپاققا باتقان جۇيە...
ءبىر جاعىمسىزدىقتىڭ ءبىر جاقسىلىعى بولادى. بۇل جولى وسىعان بارماعاندا، بۇنداي نارسەنىڭ سىرىن دا اڭداماس ەدىك. الدان اتاسىمەن سويلەسكەن ءاليا ديرەكتور بارىنشا جانى اشىپ وتىرعانى بايقالادى، بىراق قولىنان كەلەر قايران جوق ەكەنىن ەڭسەسى تۇسە سىرتتاي بايقاتتى... ءىرىپ-شىرىگەن ساياسي جۇيە ءبارىبىر ەشتەڭە تىندىرتپايدى. الدەكەڭ ءوز دۇنيەلەرىن ەۆروپاعا شىعارىپ، سولارمەن-اق اتقارۋعا كىرىستى. بىراق ول بارىن شەتكە شىعارعىسى جوق... ماسەلە وسىندا.
الدان پروفەسسور ەلەكتروندىق تەحنولوگيالاردى دامىتۋ دەپارتامەنتىنە ءتۇسىپ جاس باسشىمەن سويلەستى. سويلەسكەننەن بۇرىن وعان "ەرتەگى" ايتتى. شىنىندا دا ەرتەگى ەدى.
سوۆەت داۋىرىندە دە شوۆينيزم رەسەيلىك-سوۆەتتىك ساياسي جۇيەنىڭ تۇساۋى بولعان ەكەن. مىقتى فيزيكتەر ۇلتى جاعىنان ەۆرەي مەن ورىس بولىپ قىرقىسسا كەرەك. اقىرى ورىستار ەۆرەيلەرگە كۇن بەرمەيتىنى تۋرالى اڭگىمە عالىمدار اراسىنا جايىلعان. قازاقستاننان ماسكەۋگە بارعان قانىش ساتپاەۆ 4 ەۆرەي فيزيكتى الىپ كەلىپتى. سونىڭ بىرەۋى - ساپارعاليەۆتىڭ دوسى، امەريكاداعى بەلدى فيزيكتىڭ ءبىرى - ياكۋشەۆ. مىنە وسىلاردىڭ ارقاسىندا قازاقستان فيزيكتەرى الەمگە ايگىلى تەوريانى العا باستىردى. سونىڭ ناتيجەسى رەتىندە "اناليزاتور" اتالاتىن قۇرىلعى. بۇنىڭ بۇگىندە قولدانىلمايتىن جەرى جوق. ورگانيكالىق زاتتارعا اناليز جاساۋ ءۇشىن ايىرىمپازدىعى/رازرەشەنيەسى 100 000-نان كەم بولماۋى كەرەك. الدەكەنىڭ سايمانىندا ايىرىمپازدىق قابىلەت (رازرەشەنيە) 200 000-نان ارتىق، ونىڭ ۇستىنە كولەمى شاعىن. تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن ايتساق، جاڭا سيپاتتاعى ماسس-اناليزاتورمەن حروم رۋداسىنان حرومنىڭ 95%-ىن ايىرىپ الۋعا بولادى. التىن، مىس، ت. ب. ءتۇستى مەتالدار ءۇشىن دە وسىلاي.
وكىنىشكە وراي، ساتپاەۆ نەگىزىن قالاعان قازاق فيزيكتەرىنىڭ سول تولقىنى ءۇزىلىپ قالدى. الەمدىك عىلىمي ورتاعا ءمالىم ماتەماتيك مۇقتارباي وتەلباەۆ - الدان ساپارعاليەۆتىڭ سەرىكتەسى. بۇلاردىڭ بىرىككەن شارۋاسى ءوز الدىنا تاقىرىپ. بىراق ىرگەلى عىلىمدى دامىتۋ ارقىلى اۋقىمدى تەحنولوگياعا ات بايلاۋ بۇگىنگى قازاقستاننىڭ قولىنان كەلمەيدى. كەلتىرۋگە بولادى، ول ءۇشىن شىنايى ۇلتتىق ساياسات كەرەك! الەمدىك مەنەدجمەنت قاجەت.
عىلىمي جۇيەگە رەفورما قاجەت! بىراق 80-گە تاياعان الدان اقساقالدارىمىزدىڭ سونى كۇتەتىن ۋاقىتى بار ما؟!
ۇرپاق ساباقتاستىعىن ءۇزىپ الدىق...
سەرىك ەرعالي،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
