2 mausym künı aiaq astynan astanaǧa qazaqtyŋ bügıngı kvanttyq fizikasynyŋ körnektı ökılı, älemdık deŋgeidegı fizik, innovasiialyq tehnolog, 77 jastaǧy Aldan Asanūly Saparǧaliev kele qaldy.
Ol kısınıŋ "şaşbauyn köterıp jürgenımızge" bırneşe jyl.
Qysqasy Aldan aqsaqal - Qanyş Sätpaev qūrǧan jäne sonyŋ özı qalyptastyrǧan qazaqstandyq fizikterdıŋ soŋǧy tolqyny, sol kısınıŋ şäkırtı. Bıraq ony tanyp bolmasa moiyndap, qasterlep jatqan ǧylym da, organ da baiqalmaidy. Mäsele onda emes.
Aldekeŋ özın qūrmettetu üşın kelgen joq, ol jeke basyn jasap alǧan kısı; qazaq ǧylymyn kögertudıŋ älemdık jüiesın engızu üşın keldı.
Kelgende, oǧan tiek bolǧan belgılı aqtöbelık ölketanuşy, tarihi eskertkışterdı qorǧauşy, memleket jäne qoǧam qairatkerı Bekarystan Myrzabaevtyŋ septıgı tigesın kele salǧan. Bekeŋ Aqtöbege baryp, qoǧamdyq ortamen kezdesken Sifrlandyru ministrı Musin Bagdattyŋ otyrysynda bolyp, Aldan aǧamyzdyŋ äigılı önertabysy turaly äŋgıme etse kerek. Baǧdat myrzanyŋ soǧan nazary auyp, aqsaqaldy astanaǧa şaqyryp arnaiy kezdesu ūiymdastyrǧan şarasy eken. Alaida, korifei ǧalymdy joǧary deŋgeidegı eşbır şendı kütken joq, bar bolǧany taqyrypty talǧajau etken departament deŋgeiındegı funksionerler ǧana. Olarǧa jaqsylap tapsyrǧany körınedı, jas direktor bike baryn sala tyŋdap, ǧalymnyŋ kürdelı fizikalyq tuyndysyn ūqqysy kelgenmen, özderı jai ǧana äkımşılık qyzmetker ekenın moiyndap, onlain otyrysqa şaqyrǧan türlı qarjylandyruşy sarapşylar men basşylardy şaqyryp solarǧa söz berdı. Ǧylym komitetı özınıŋ konkursyna qatysudy, ūlttyq Qaz innoveişn kompaniiasy öz tarapynan ǧylymǧa jasalyp jatqan ūsynystaryn ūsynumen boldy. Tıptı halyqaralyq banktıŋ de şendısı söz alyp, bar mümkındıkterın jaiyp saldy.
Sonda ūqqanymyz - Qazaqstannyŋ bügıngı innovasiialyq qauqary bar bolǧany önertabystyq deŋgeidegı şaǧyn, orta jobalardy qarjylandyruǧa, solarǧa qolǧabys etuge ǧana jaraidy eken. Eŋ ülken grant mölşerı - 300 mln teŋge - şamamen 700 myŋ dollardyŋ mölşerı.
«Zariadtalǧan bölşekterdıŋ tūraqty elektromagnitter örısındegı keŋıstık pen uaqyt boiynşa fokusteluınıŋ jalpy teoriiasy» atalatyn dissertasiialyq jūmysyn joǧary baǧalap, ǧalymdy Amerikanyŋ Ǧaryşty zertteu ortalyǧy (NASA) 22 jyldan keiın Nobel syilyǧynan ümıtkerlerdıŋ qataryna ūsyndy. Saparǧaliev sekıldı älemdık deŋgeidegı teoriiany alǧa bastyryp, 2 ǧasyrlyq uaqytty attaǧan, tehnologiiany alşaŋdatatyn ırgelı dünielerge arnalǧan jüie bolmai şyqty.
Aldan aqsaqaldyŋ toby bügınde qūpiia dünielerın aitpaǧanda, üş baǧyt boiynşa şarua tyndyryp jür. Sonyŋ bırı elektrogeneratordyŋ superjaŋa tolqyny. Aldan Saparǧaliev ūsynyp otyrǧan jyljyqyşynyŋ/dvigatelınıŋ ortaşa PÄK-ı 94%. Elektr energiiasyn 2 esenıŋ üstınde ünemdeidı. Onyŋ jyljytqyştary türlerıne bailanysty 2-den 4 esege deiın jeŋıl bolmaq. Qolynda Halyqaralyq jäne Amerikanyŋ patentterı bar. Būdan bes-alty jyl būryn AQŞta jariialanǧan avtorlyq patentke negızdelgen materialy boiynşa sol eldıŋ pysyqtary dereu ıske kırısıp jatyr. Ärine, olar qazaqtyŋ patentın ainalyp ötıp, ideiany öz paidalaryna jaratuda. Al bızde ony aitpaǧanda şaǧyn tehnologiiany engızu üşın sony jasaityn, engızetın öndırıstı tauyp, önerkäsıptı jetektep kelseŋ ǧana grant alady ekensıŋ...
Al älemdık jüiede būl müldem basqaşa şeşıledı. Alyptar bırıgıp konsorsium qūrady da, älgı ideiany ortaǧa alyp, bar qamqorlyqty jasau üşın kelısımge otyryp, kırısıp ketedı. Bızdıŋ elde ondai "konsorsiumdy" qūru ǧalymnyŋ moinynda. Iаǧni bızdıŋ memlekettık organdar "30 myŋ ǧalym bar, olardyŋ bärın qalai jetekteimız, ärkım özıne keregın bızdıŋ konkursymyzǧa qatysu arqyly tabady" dep qana kergitın jüie jasap alǧan. Almatydaǧy Iаdro-fizika institutynyŋ «Mass-spektrometriia» zerthanasynyŋ pribor jasauşy mamandary Saparǧalievtıŋ saimanyn jasauǧa kemı bır million dollar kerek dep otyr.
Jaraidy bügıngı jüienı qoialyq. Sovettık jüie qalai boldy? Saparǧaliev sekıldı ǧalymdarǧa barlyq jaǧdaidy jasap, qūl qylsa da olardyŋ eŋbegınen nätije şyǧaratyn edı. Ǧaryşqa şyǧu da, atom tehnologiiasy da, basqasy da solai qalyptasqan... Al bızde bügınde ǧylym joq ekenı ras... Bıraq sovettık däuırden qalǧan-qūtqan Saparǧalievter bar. Eŋ bolmasa Türkiiamen bırıkken jüie jasap, halyqaralyq auqymdaǧy jobaǧa jol aşuǧa bolar edı. Oǧan bızdıŋ ǧylymi menedjmenttıŋ öresı jetpeidı. Biurokratiialyq şyrǧalaŋ men batpaqqa batqan jüie...
Bır jaǧymsyzdyqtyŋ bır jaqsylyǧy bolady. Būl joly osyǧan barmaǧanda, būndai närsenıŋ syryn da aŋdamas edık. Aldan atasymen söilesken Äliia direktor barynşa jany aşyp otyrǧany baiqalady, bıraq qolynan keler qairan joq ekenın eŋsesı tüse syrttai baiqatty... Irıp-şırıgen saiasi jüie bärıbır eşteŋe tyndyrtpaidy. Aldekeŋ öz dünielerın Evropaǧa şyǧaryp, solarmen-aq atqaruǧa kırıstı. Bıraq ol baryn şetke şyǧarǧysy joq... Mäsele osynda.
Aldan professor Elektrondyq tehnologiialardy damytu departamentıne tüsıp jas basşymen söilestı. Söileskennen būryn oǧan "ertegı" aitty. Şynynda da ertegı edı.
Sovet däuırınde de şovinizm reseilık-sovettık saiasi jüienıŋ tūsauy bolǧan eken. Myqty fizikter ūlty jaǧynan evrei men orys bolyp qyrqyssa kerek. Aqyry orystar evreilerge kün bermeitını turaly äŋgıme ǧalymdar arasyna jaiylǧan. Qazaqstannan Mäskeuge barǧan Qanyş Sätpaev 4 evrei fiziktı alyp kelıptı. Sonyŋ bıreuı - Saparǧalievtıŋ dosy, Amerikadaǧy beldı fiziktıŋ bırı - Iаkuşev. Mıne osylardyŋ arqasynda Qazaqstan fizikterı älemge äigılı teoriiany alǧa bastyrdy. Sonyŋ nätijesı retınde "analizator" atalatyn qūrylǧy. Būnyŋ bügınde qoldanylmaityn jerı joq. Organikalyq zattarǧa analiz jasau üşın aiyrympazdyǧy/razreşeniesı 100 000-nan kem bolmauy kerek. Aldekenıŋ saimanynda aiyrympazdyq qabylet (razreşenie) 200 000-nan artyq, onyŋ üstıne kölemı şaǧyn. Tüsınıktırek bolu üşın aitsaq, jaŋa sipattaǧy mass-analizatormen hrom rudasynan hromnyŋ 95%-yn aiyryp aluǧa bolady. Altyn, mys, t. b. tüstı metaldar üşın de osylai.
Ökınışke orai, Sätpaev negızın qalaǧan qazaq fizikterınıŋ sol tolqyny üzılıp qaldy. Älemdık ǧylymi ortaǧa mälım matematik Mūqtarbai Ötelbaev - Aldan Saparǧalievtıŋ serıktesı. Būlardyŋ bırıkken şaruasy öz aldyna taqyryp. Bıraq ırgelı ǧylymdy damytu arqyly auqymdy tehnologiiaǧa at bailau bügıngı Qazaqstannyŋ qolynan kelmeidı. Keltıruge bolady, ol üşın şynaiy ūlttyq saiasat kerek! Älemdık menedjment qajet.
Ǧylymi jüiege reforma qajet! Bıraq 80-ge taiaǧan Aldan aqsaqaldarymyzdyŋ sony kütetın uaqyty bar ma?!
Ūrpaq sabaqtastyǧyn üzıp aldyq...
Al älemdık jüiede būl müldem basqaşa şeşıledı. Alyptar bırıgıp konsorsium qūrady da, älgı ideiany ortaǧa alyp, bar qamqorlyqty jasau üşın kelısımge otyryp, kırısıp ketedı. Bızdıŋ elde ondai "konsorsiumdy" qūru ǧalymnyŋ moinynda. Iаǧni bızdıŋ memlekettık organdar "30 myŋ ǧalym bar, olardyŋ bärın qalai jetekteimız, ärkım özıne keregın bızdıŋ konkursymyzǧa qatysu arqyly tabady" dep qana kergitın jüie jasap alǧan. Almatydaǧy Iаdro-fizika institutynyŋ «Mass-spektrometriia» zerthanasynyŋ pribor jasauşy mamandary Saparǧalievtıŋ saimanyn jasauǧa kemı bır million dollar kerek dep otyr.
Jaraidy bügıngı jüienı qoialyq. Sovettık jüie qalai boldy? Saparǧaliev sekıldı ǧalymdarǧa barlyq jaǧdaidy jasap, qūl qylsa da olardyŋ eŋbegınen nätije şyǧaratyn edı. Ǧaryşqa şyǧu da, atom tehnologiiasy da, basqasy da solai qalyptasqan... Al bızde bügınde ǧylym joq ekenı ras... Bıraq sovettık däuırden qalǧan-qūtqan Saparǧalievter bar. Eŋ bolmasa Türkiiamen bırıkken jüie jasap, halyqaralyq auqymdaǧy jobaǧa jol aşuǧa bolar edı. Oǧan bızdıŋ ǧylymi menedjmenttıŋ öresı jetpeidı. Biurokratiialyq şyrǧalaŋ men batpaqqa batqan jüie...
Bır jaǧymsyzdyqtyŋ bır jaqsylyǧy bolady. Būl joly osyǧan barmaǧanda, būndai närsenıŋ syryn da aŋdamas edık. Aldan atasymen söilesken Äliia direktor barynşa jany aşyp otyrǧany baiqalady, bıraq qolynan keler qairan joq ekenın eŋsesı tüse syrttai baiqatty... Irıp-şırıgen saiasi jüie bärıbır eşteŋe tyndyrtpaidy. Aldekeŋ öz dünielerın Evropaǧa şyǧaryp, solarmen-aq atqaruǧa kırıstı. Bıraq ol baryn şetke şyǧarǧysy joq... Mäsele osynda.
Aldan professor Elektrondyq tehnologiialardy damytu departamentıne tüsıp jas basşymen söilestı. Söileskennen būryn oǧan "ertegı" aitty. Şynynda da ertegı edı.
Sovet däuırınde de şovinizm reseilık-sovettık saiasi jüienıŋ tūsauy bolǧan eken. Myqty fizikter ūlty jaǧynan evrei men orys bolyp qyrqyssa kerek. Aqyry orystar evreilerge kün bermeitını turaly äŋgıme ǧalymdar arasyna jaiylǧan. Qazaqstannan Mäskeuge barǧan Qanyş Sätpaev 4 evrei fiziktı alyp kelıptı. Sonyŋ bıreuı - Saparǧalievtıŋ dosy, Amerikadaǧy beldı fiziktıŋ bırı - Iаkuşev. Mıne osylardyŋ arqasynda Qazaqstan fizikterı älemge äigılı teoriiany alǧa bastyrdy. Sonyŋ nätijesı retınde "analizator" atalatyn qūrylǧy. Būnyŋ bügınde qoldanylmaityn jerı joq. Organikalyq zattarǧa analiz jasau üşın aiyrympazdyǧy/razreşeniesı 100 000-nan kem bolmauy kerek. Aldekenıŋ saimanynda aiyrympazdyq qabylet (razreşenie) 200 000-nan artyq, onyŋ üstıne kölemı şaǧyn. Tüsınıktırek bolu üşın aitsaq, jaŋa sipattaǧy mass-analizatormen hrom rudasynan hromnyŋ 95%-yn aiyryp aluǧa bolady. Altyn, mys, t. b. tüstı metaldar üşın de osylai.
Ökınışke orai, Sätpaev negızın qalaǧan qazaq fizikterınıŋ sol tolqyny üzılıp qaldy. Älemdık ǧylymi ortaǧa mälım matematik Mūqtarbai Ötelbaev - Aldan Saparǧalievtıŋ serıktesı. Būlardyŋ bırıkken şaruasy öz aldyna taqyryp. Bıraq ırgelı ǧylymdy damytu arqyly auqymdy tehnologiiaǧa at bailau bügıngı Qazaqstannyŋ qolynan kelmeidı. Keltıruge bolady, ol üşın şynaiy ūlttyq saiasat kerek! Älemdık menedjment qajet.
Ǧylymi jüiege reforma qajet! Bıraq 80-ge taiaǧan Aldan aqsaqaldarymyzdyŋ sony kütetın uaqyty bar ma?!
Ūrpaq sabaqtastyǧyn üzıp aldyq...
Serık Erǧali,
«Adyrna» ūlttyq portaly.
