ىرگەلى رۋحاني مۇراسى بار قاراقالپاقستاندى وزبەك جۇتا المايدى - جامبىل ارتىقباەۆ

6872
Adyrna.kz Telegram

قاراقالپاق باي تاريحى مەن رۋحاني مۇراسى بار ەتنوس. ولار ءوزىنىڭ ەتنيكالىق سايكەستىگىن ءارى رۋحاني مۇراسىن ساقتاپ قالعان حالىق. بۇل تۋرالى بەلگىلى تاريحشى جامبىل ارتىقباەۆ “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنىڭ تىلشىسىنە ايتىپ بەردى.

ايتا كەتەيىك، 1 شىلدە كۇنى قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى نۇكىستە جۇزدەگەن ادام رەسمي تاشكەنتتىڭ قاراقالپاقستاندى "ەگەمەن" ستاتۋسىنان ايىرۋ جوسپارىنا قارسى جانە تاۋەلسىز جۋرناليست داۋلەتمۇرات ءتاجىمۇراتوۆ بوساتۋدى تالاپ ەتىپ نارازىلىققا شىققان بولاتىن.

وزبەكستان بيلىگى ەل كونستيتۋتسياسىنا كوپتەگەن وزگەرتۋ ەنگىزىپ، سونىڭ ىشىندە قاراقالپاقستاندى ەگەمەن دارەجەسىنەن ايىرۋدى جانە وزبەكستان قۇرامىنان شىعۋعا تىيىم سالۋدى قاراستىرماق بولدى.

كوتەرىلىسكە سەبەپ بولعان كونستيتۋتسيا باپتارى:

فوتو: Facebook 

بۇل قارقالپاقستان جۇرتىنىڭ اشۋىن تۋعىزىپ، ۇلكەن داۋعا اكەلىپ سوقتى. ساياسي تۇلعالار مەن تاريحشىلار قازاقستاندا بولعان  “قاڭتار وقيعاسىنا” دا ۇقساتىپ ۇلگەردى. الايدا ەلىمىزدە قاراقالپاق ۇلتىنا قولداۋ بىلدىرۋشىلەر كوپ.

“قاراقالپاق كونە ەتنوستاردىڭ ءبىرى، اۋەل باستان ازشىلىق بولدى، بىردە وعىز، بىردە بەشەنەك، بىردە قىپشاق قۇرامىندا، بىراق ءوزىنىڭ ەتنيكالىق سايكەستىگىن، رۋحاني مۇراسىن ساقتاعان حالىق. بۇل ەتنوستىڭ كوپ بولىگى شىعىس ەۋروپا جەرىندە، قازىرگى ۋكراينادا وزگە ەتنوستارمەن ارالاسىپ كەتتى. قاراقالپاق اۋىز ادەبيەتىن شىعارۋعا فرانتسيا كومەكتەسىپ جاتىر، ازىرگە 150 تومى شىقتى، ۇلكەن فورماتتا. ءبىزدىڭ ادەبيەت ينستيتۋتى شىعارعان 100 تومدىق ونىڭ جانىندا جولدا قالادى. ىرگەلى رۋحاني مۇراسى بار ەلدى وزبەك جۇتا المايدى. پانوزبەكتىك يدەيا جاقسىلىققا اپارمايدى. بۇگىن قاراقالپاق كوتەرىلسە، ەرتەڭ فەرعانا، ودان كەيىن حورەزم كوتەرىلەدى.  ءوزىنىڭ بيلىگىن سوزۋ ءۇشىن كونستيتۋتسيانى ويىنشىق قىلۋعا بولمايدى.  بۇل ەكسپەريمەنتتەر بىزگە دە، رەسەيگە دە ابىروي اپەرگەن جوق. وزبەكستان ءپىر كورىپ وتىرعان اقساق تەمىردىڭ ءوزى دە "مەملەكەتتىڭ ەكى تىرەگى بار- ءبىرى -زاڭ، ءبىرى -ءدىن"  دەگەن. ميرزيەۆ تە، ونىڭ جانىنداعى كەڭەسشىلەرى دە ۇلكەن قاتەلىك جاسادى”،- دەدى تاريحشى جامبىل ارتىقباەۆ.

وزبەكستان اۋماعىنىڭ 40 پايىزىن الىپ جاتقان قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسىندا ەكى ميلليونعا جۋىق ادام تۇرادى. ولاردىڭ اراسىندا قاراقالپاقتار، وزبەكتەر جانە قازاقتار بار. سوندىقتار تاريحشىنىڭ ايتۋىنشا، قازاق پەن قاراقالپاقتىڭ تاريحي بايلانىسى بار.

“XVIII ع. باسىندا قاراقالپاق ەلi قازاق ورداسىنىڭ سەنiمدi وداقتاسى ەسەبiندە بەلگiلi. سiبiر جەرi, ەدiل بويى، جوڭعارياعا قارسى سوعىستاردا ولار قازاق قۇرامىندا بولدى. ال XVIII ع. 30-40 ج. دەرەكتەرiنەن قاراقالپاقتاردىڭ ءۇش يەلiگi بار ەكەنiن بiلەمiز: جوعارى، ورتا، تومەن. ءبارi دە سىرداريانىڭ اعىسى رەتiمەن ورنالاسقان ەلدەر. ۇلى جۇزبەن بiرگە جوعارى قاراقالپاقتار جوڭعارياعا امانات بەردi. ال ورتا قاراقالپاقتار اق تابان قوزعالىسىنا قاتىسقان سياقتى. ەندi تومەنگiلەرi بولسا ابiلقايىرمەن بiرگە تەۆكەلەۆ كەلگەن كەزدە رەسەي بوداندىعىن قابىلدادى.

قاراقالپاق ساياسي بىتىراڭقى، جارتىلاي  وتىرىقشى ەل. قازاق تۇسiنiگi بويىنشا 1740 ج. قاراقالپاق ءوزiنiڭ تاۋەلسiزدiگiن، ەلدiگiن جوعالتىپ بارا جاتقان ۇلىس. كiشi جۇزگە بiر جاعى رەسەي، بiر جاعى جوڭعاريا قىسىمى كۇشەيiپ كەتكەن ۋاقىتتا اقساقالدار "قاراقالپاققا تۇسكەن كۇن بiزگە دە تۇسەتiن بولدى دەپ" ۋايىمدادى”،- دەيدى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

ايتۋىنشا، كەيىن قازاق، قالماق، وزبەك، قىرعىزدىڭ ولجا iزدەگەن توپتارى قاراقالپاق ەلiن تالان-تاراجعا سالعان. قازاقتاردىڭ iشiندە قاراقالپاق جەرiنە جيi جورىق جاساۋشىلار قاتارىندا ابiلقايىردىڭ ءوزi جانە ۇلى باراق سۇلتان بولىپتى.

“باراق سۇلتان 1749 جىلى ورتا جۇزدەن 4,5 مىڭ اسكەر جيناپ، وعان تولە بي ۇلى ءجۇزدiڭ 500 اسكەرiمەن قوسىلىپ، جوعارعى قاراقالپاقتاردى شاۋىپ، ولجا الىپ، 10 وت باسىن امانات دەپ كوشiرiپ اكەلگەنi انىق. باراققا ارقالانىپ نايمان-قاراكەسەك اراسىنا كەلiپ جان شاقىرىپ العان قاراساقالدىڭ قاراقالپاق جەرiنە iرi جورىق ۇيىمداستىرىپ، سانسىز كوپ ولجانى ايداپ اكەلگەنi دە ءمالiم.

XVIII ع. 30-40-شى جىلدارى جوعارى قاراقالپاق iشiندە قوجا حان، ورازقۇل باتىر، ءالiمباي باتىر، قىلاۋىمبەت بي، ورتا قاراقالپاقتا شايباق حان، تومەندە مۇرات شايقى، ورازاق باتىر، عۇبايدوللا سۇلتان دەگەن ەل باسى ادامدار بەلگiلi. ولاردىڭ اراسىندا كەزدەيسوق بيلiككە يە بولعان، سىرتتان كەلiپ قوسىلعان، ەل تاعدىرىنا جانى اشىمايتىن باسشىلار دا بارشىلىق. قازاق پەن قاراقالپاق اراسىندا iرi سوعىستار بولا قويعان جوق، تەك بارىنە بەلگىلى كەيبiر iرi وقيعالار عانا”،- دەدى ول.

سونداي-اق، تەك تاريحي تۇرعىدا عانا ەمەس، قاراقالپاقتار مەن قازاقتاردىڭ ءتىلىنىڭ ۇقساستىقتارى دا بار.

“مەن  قاراقالپاقستاندا، حورەزم تۇرىكمەنستانمەن شەكارالاس جەردە تۋىپ وسكەنمىن. تاشكەنت، انديجان، فەرعانا ءىسساپاردا بولعان جەرلەرىم. سۋرحانداريا وزبەكتەرىنىڭ تىلىندە تاجىك تىلىنەن قوسپاسى شامالى، كوبىرەك قاراقالپاق، حورەزم تىلدەرىنە ۇقساستاۋ كەلەدى. سۋرحانداريا باقشىلارىنىڭ جىر ايتۋ ماقامى، ءتىپتى  كەي ءبىر قازاقشاعا دا ۇقساڭقىرايدى”،- دەدى جامبىل ارتىقباەۆ.

ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر