Irgeli rýhanı murasy bar Qaraqalpaqstandy ózbek juta almaıdy - Jambyl Artyqbaev

6870
Adyrna.kz Telegram

Qaraqalpaq baı tarıhy men rýhanı murasy bar etnos. Olar óziniń etnıkalyq sáıkestigin ári rýhanı murasyn saqtap qalǵan halyq. Bul týraly belgili tarıhshy Jambyl Artyqbaev “Adyrna” ulttyq portalynyń tilshisine aıtyp berdi.

Aıta keteıik, 1 shilde kúni Qaraqalpaqstan respýblıkasynyń astanasy Núkiste júzdegen adam resmı Tashkenttiń Qaraqalpaqstandy "egemen" statýsynan aıyrý josparyna qarsy jáne táýelsiz jýrnalıst Dáýletmurat Tájimuratov bosatýdy talap etip narazylyqqa shyqqan bolatyn.

Ózbekstan bıligi el Konstıtýııasyna kóptegen ózgertý engizip, sonyń ishinde Qaraqalpaqstandy egemen dárejesinen aıyrýdy jáne Ózbekstan quramynan shyǵýǵa tyıym salýdy qarastyrmaq boldy.

Kóteriliske sebep bolǵan Konstıtýııa baptary:

Foto: Facebook 

Bul Qarqalpaqstan jurtynyń ashýyn týǵyzyp, úlken daýǵa ákelip soqty. Saıası tulǵalar men tarıhshylar Qazaqstanda bolǵan  “Qańtar oqıǵasyna” da uqsatyp úlgerdi. Alaıda elimizde qaraqalpaq ultyna qoldaý bildirýshiler kóp.

“Qaraqalpaq kóne etnostardyń biri, áýel bastan azshylyq boldy, birde oǵyz, birde beshenek, birde qypshaq quramynda, biraq óziniń etnıkalyq sáıkestigin, rýhanı murasyn saqtaǵan halyq. Bul etnostyń kóp bóligi Shyǵys Eýropa jerinde, qazirgi Ýkraınada ózge etnostarmen aralasyp ketti. Qaraqalpaq aýyz ádebıetin shyǵarýǵa Franııa kómektesip jatyr, ázirge 150 tomy shyqty, úlken formatta. Bizdiń ádebıet ınstıtýty shyǵarǵan 100 tomdyq onyń janynda jolda qalady. Irgeli rýhanı murasy bar eldi ózbek juta almaıdy. Panózbektik ıdeıa jaqsylyqqa aparmaıdy. Búgin Qaraqalpaq kóterilse, erteń Ferǵana, odan keıin Horezm kóteriledi.  Óziniń bıligin sozý úshin konstıtýııany oıynshyq qylýǵa bolmaıdy.  Bul eksperımentter bizge de, Reseıge de abyroı ápergen joq. Ózbekstan pir kórip otyrǵan Aqsaq Temirdiń ózi de "memlekettiń eki tiregi bar- biri -zań, biri -din"  degen. Mırzıev te, onyń janyndaǵy keńesshileri de úlken qatelik jasady”,- dedi tarıhshy Jambyl Artyqbaev.

Ózbekstan aýmaǵynyń 40 paıyzyn alyp jatqan Qaraqalpaqstan respýblıkasynda eki mıllıonǵa jýyq adam turady. Olardyń arasynda qaraqalpaqtar, ózbekter jáne qazaqtar bar. Sondyqtar tarıhshynyń aıtýynsha, qazaq pen qaraqalpaqtyń tarıhı baılanysy bar.

“XVIII ǵ. basynda qaraqalpaq eli Qazaq Ordasynyń senimdi odaqtasy esebinde belgili. Sibir jeri, Edil boıy, Jońǵarııaǵa qarsy soǵystarda olar Qazaq quramynda boldy. Al XVIII ǵ. 30-40 j. derekterinen qaraqalpaqtardyń úsh ıeligi bar ekenin bilemiz: Joǵary, Orta, Tómen. Bári de Syrdarııanyń aǵysy retimen ornalasqan elder. Uly júzben birge joǵary qaraqalpaqtar Jońǵarııaǵa amanat berdi. Al orta qaraqalpaqtar Aq taban qozǵalysyna qatysqan sııaqty. Endi tómengileri bolsa Ábilqaıyrmen birge Tevkelev kelgen kezde Reseı bodandyǵyn qabyldady.

Qaraqalpaq saıası bytyrańqy, jartylaı  otyryqshy el. Qazaq túsinigi boıynsha 1740 j. qaraqalpaq óziniń táýelsizdigin, eldigin joǵaltyp bara jatqan ulys. Kishi juzge bir jaǵy Reseı, bir jaǵy Jońǵarııa qysymy kusheıip ketken ýaqytta aqsaqaldar "qaraqalpaqqa túsken kún bizge de túsetin boldy dep" ýaıymdady”,- deıdi tarıh ǵylymdarynyń doktory.

Aıtýynsha, keıin qazaq, qalmaq, ózbek, qyrǵyzdyń olja izdegen toptary qaraqalpaq elin talan-tarajǵa salǵan. Qazaqtardyń ishinde qaraqalpaq jerine jıi joryq jasaýshylar qatarynda Ábilqaıyrdyń ózi jáne uly Baraq sultan bolypty.

“Baraq sultan 1749 jyly orta júzden 4,5 myń ásker jınap, oǵan Tóle bı Uly júzdiń 500 áskerimen qosylyp, Joǵarǵy qaraqalpaqtardy shaýyp, olja alyp, 10 ot basyn amanat dep kóshirip ákelgeni anyq. Baraqqa arqalanyp naıman-qarakesek arasyna kelip jan shaqyryp alǵan Qarasaqaldyń qaraqalpaq jerine iri joryq uıymdastyryp, sansyz kóp oljany aıdap ákelgeni de málim.

XVIII ǵ. 30-40-shy jyldary Joǵary qaraqalpaq ishinde Qoja han, Orazqul batyr, Álimbaı batyr, Qylaýymbet bı, Orta qaraqalpaqta Shaıbaq han, tómende Murat shaıqy, Orazaq batyr, Ǵubaıdolla sultan degen el basy adamdar belgili. Olardyń arasynda kezdeısoq bılikke ıe bolǵan, syrttan kelip qosylǵan, el taǵdyryna jany ashymaıtyn basshylar da barshylyq. Qazaq pen qaraqalpaq arasynda iri soǵystar bola qoıǵan joq, tek bárine belgili keıbir iri oqıǵalar ǵana”,- dedi ol.

Sondaı-aq, tek tarıhı turǵyda ǵana emes, qaraqalpaqtar men qazaqtardyń tiliniń uqsastyqtary da bar.

“Men  Qaraqalpaqstanda, Horezm Túrikmenstanmen shekaralas jerde týyp óskenmin. Tashkent, Andıjan, Ferǵana issaparda bolǵan jerlerim. Sýrhandarııa ózbekteriniń tilinde tájik tilinen qospasy shamaly, kóbirek qaraqalpaq, horezm tilderine uqsastaý keledi. Sýrhandarııa baqshylarynyń jyr aıtý maqamy, tipti  keı bir qazaqshaǵa da uqsańqyraıdy”,- dedi Jambyl Artyqbaev.

Adyrna” ulttyq portaly

Pikirler