بۇگىن «ەگەمەندى قازاقستان» گازەتىندە قر مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى ە. قاريننىڭ «ۇلى دالا كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. ماقالا وقىرماندار جانە عىلىمي زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان زور قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. ول نەسىمەن ماڭىزدى؟ وسىنى ساراپتاپ كورەيىك...
...تاريح – ادامزات پايدا بولعاننان بەرگى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قوعامنىڭ ەۆوليۋتسياسى، ادامزات قوعامىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ جالپىلاما كارتيناسى، رەالدى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ناقتى دالەلدەمەسى مەن ايعاعى ەكەندىگى ءسوزسىز. دەگەنمەن، تاريحي جادى ادامزاتتىڭ سانالى ءومىر كەشىپ، قوعامدىق وزىندىك سانانىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىنەن باستاۋ الادى. تاريح – جەكە دارا وقشاۋ ءومىر سۇرەتىن ادامداردىڭ تىرشىلىگىن ەمەس، تۇلعا مەن قوعام تۇتاسقان ادامزاتتىڭ عۇمىر كەشۋىن سارالايدى. ارينە، ادامدار تاريحتى جاساۋ ءۇشىن قاۋىمداسقان جوق، بىراق، قاۋىمداستىقتىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى ەۆوليۋتسياسى تاريحتى قۇرايدى. دەمەك، تاريح – ادامزاتتىڭ قاۋىمداسىپ قانا ءومىر سۇرە الاتىنىنىڭ كۋاسى، باسقا ەكىنشى جول – جوق.
بىراق تاريح تۋرالى ايتقاندا، «تاريح عىلىمىن»، «تاريح ءپانىن»، «تاريحتىڭ ءوزىن»، «ساياسي يدەولوگيالىق تاريحتى» ت.ب. اجىراتىپ قاراستىرعان ءجون (كەيبىر كوزقاراستار بۇلاردى ارالاستىرىپ جىبەرەدى). ماسەلەن، تاريح عىلىمى تاريحتىڭ ءوزىن تەك وتكەننىڭ وقيعالارىنىڭ تىزبەگى ەمەس، كوپقىزمەتتى، كوپقۇرىلىمدى قازىرگى زامانعا قاجەتتى الەۋمەتتىك ينستيتۋت رەتىندە قاراستىرادى.
تاريحتى وقىپ ءبىلۋدىڭ (تاريح ءپانى) العىشارتتارى: تاريحي جادى، تاريحي پروگرەسس، تاريحي قاجەتتىلىك ت.ب. قۇرىلىمداردان تۇرادى. ياعني، تاريح – جالپىادامزاتقا ورتاق ونىڭ گەنەزيسىنەن باستاۋ الاتىن بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى ەۆوليۋتسياسىنىڭ ۇزدىكسىز كەلبەتى. ول قاشاندا ادامدىق-الەۋمەتتىك سيپاتتا بولعاندىقتان، بۇتكىل ادامزاتتىڭ دامۋ جۇيەسى وسى تاريحقا كەلىپ بىرىگەدى. ادامزات قانداي-ما تايپا، ۇلت، ەتنوس، مەملەكەت بولماسىن تاريح كەڭىستىگىنىڭ سۋبەكتىسى. ولار تاريحتى جاساي وتىرا، تاريحي جادىنى قامتاماسىز ەتەدى، تاريحي پروگرەسس پەن قاجەتتىلىكتى قاجەتسىنەدى.
وتكەننىڭ ادامزاتتىق ورتاق تاجىريبە ەكەندىگىنە ءسوزسىز مويىنسۇنىلادى، پروتسەستىڭ ءاربىر سۋبەكتىسى تاريحي پروگرەستەن وقشاۋ بولا الماعاندىعىن جانە بولا المايتىندىعىن تۇيسىنەدى. ءاربىر مەملەكەت ءوزىنىڭ وتكەنىن ۇنەمى ەسىنە ۇستايدى، تۇتاس ادامزات ىلگەرىلەگەن سايىن زامانىنىڭ جاقسارعانىنا كوز جەتەدى دە، بولاشاقتاعى پروگرەسس قۇبىلىسىن تەرىس كورمەيدى.
ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ اكادەميالىق تاريحى وسى سوڭعى ۇلتتىق تاريح جازىلعانعا دەيىن بۇرىن-سوڭدى تولىققاندى شىنايى مانگە يە بولا المادى، كوپ جاعدايدا، ورىستاندىرۋ مەن ۆەستەرنيزاتسيانىڭ ىقپالىندا بولدى. دەگەنمەن، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بىرتە-بىرتە شىنايىلىققا قاراي بەت تۇزەپ كەلەدى. ە. قارين دە ءوزىنىڭ «ۇلى دالا كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى ماقالاسىندا اتاپ وتكەندەي، جالعان تاريحتان تازا اقيقاتقا قاراي بەتبۇرىس بەتالىستارى بىرنەشە كەزەڭدەردەن وتكەن. ول دا جاي كەزەڭدەر ەمەس، قانشاما قيىنشىلىقتار مەن كەڭەس وداعى تۇسىندا تاريحشىلاردى قۋدالاۋلاردى باستان وتكەرىپ بارىپ، كۇرەس ارقىلى كەلە جاتقان ۇمتىلىس. بۇگىنگى تاڭدا ازىرگە سوڭعى ۇلتتىق تاريحتى جازۋ 7 تومدىقپەن تياناقتالدى. بىراق، جوعارىداعى ماقالادا ايتىلعانداي، «ارينە، باسقا عىلىمدار سەكىلدى تاريح عىلىمى دا ءبىر ورىندا تۇرمايدى. جەتى تومدىقتى ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، سان مىڭ جىلدىق شەجىرەمىزدىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلى تەگىس قامتىلعان، ەشبىر كەمشىلىكسىز ەڭبەك دەپ تۇبەگەيلى باعا بەرۋگە قاقىمىز جوق».
بۇل تەك تاريحقا عانا قاتىستى ەمەس، نەوراتسيوناليستەر تۇجىرىمداعانداي، ءبىلىم دامۋىنداعى يدەيالار عانا ەمەس، پاراديگمالاردىڭ اۋىسۋى مەن عىلىمي جاڭالىقتار سول ناقتى ءبىر باعىتتا اياقتالىپ قالمايدى، ول شەكسىز جەتىلە بەرۋى ءتيىس، تۇپكىلىكتى اياقتالعان تۇجىرىمداما دا بولمايدى.
ۇلتتىق تاريحتى جازۋداعى ەڭ باستى ۇستانىم ول – شىنايلىق. گەگەلدىڭ ويىنشا، تاريح فيلوسوفياسى تاريحتى «قالاي بولعان، سولاي ايعاقتار مەن وقيعالار» بويىنشا زەرتتەۋ كەرەك، ەشقانداي دا ويدىن شىعارىلعان اپريوريلار بولماۋى ءتيىس. سوندىقتان، بۇعان جەتۋ ءۇشىن اقىل ۇنەمى جۇمىس جاساۋى ءتيىس.
ءبىزدىڭ قازاقستاندا ۇلتتىق تاريحتىڭ ءادىسناماسى مەن ونى جازۋدىڭ فيلوسوفيالىق ءادىسناماسى تولىققاندى قۇرىلعان جوق (دامىماي قالعان باعىتتاردىڭ ءبىرى), ارينە، الەمدىك ماسشتابتا دا، تاريح فيلوسوفياسى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە جەتىلگەنمەن، ونىڭ بايانداۋ تەحنولوگياسىندا ناقتى، قاتاڭ ۇستانىمدار بەلگىلەنبەگەن، ءتىپتى، عىلىم ەتيكاسى بويىنشا دا تاريحتى بۇرمالاۋ، جالعان تاريح جاساۋ «ايىپتالمايدى». ليۋسەن فەۆر مەن مارك بلوك نەگىزىن سالعان «اننالدار» جۋرنالى نەگىزىندە قالىپتاسقان حح عاسىرداعى ەۋروپاداعى تاريحي باعىتتاردىڭ ءبىرى – «اننالدار» مەكتەبىندە جالعان تاريح جازىلعاننىڭ وزىندە، ول «نە ءۇشىن جانە كىمگە كەرەك» ەكەندىگى تالقىلاندى. ال كسرو كەزىندەگى ءبىزدىڭ جالعان تاريحتىڭ جازىلۋ سەبەبى ايقىن. «ۇلى دالا كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى ماقالادا تاريحتى جازۋدىڭ جالپى ادىسنامالىق-ادىستەمەلىك جاقتارىنا دا نازار اۋدارىلادى. ءبىز تاريح تۋرالى ميفتەردەن قاشىپ، جاڭا ميفتەر قۇرۋعا ۇمتىلماۋىمىز قاجەتتىگى ناقتى ايتىلادى: «بىرىنشىدەن، تاريح، ەڭ الدىمەن، عىلىمعا نەگىزدەلىپ جازىلۋعا ءتيىس. قانداي دا ءبىر ءميفتى جوققا شىعارامىز، ونىمەن كۇرەسەمىز دەپ ەكىنشى ءبىر ميفولوگياعا جول بەرمەۋىمىز كەرەك».
ياعني، دەميفولوگيزاتسيا-رەميفولوگيزاتسيا جۇرگىزىلمەۋى ءتيىس. تاريح اششى شىندىقتىڭ دە بەتىنە تۋرا قاراۋى كەرەك. كەي تۇستاردا، ءبىزدىڭ كەيبىر تاريحشىلار شىندىقتان گورى يدەولوگياعا ويىساتىندىعى جاسىرىن ەمەس: رەسەي وتارشىلدىعىنىڭ كەيبىر تۇستارىنا باسا نازار اۋدارماۋ، ارابتاردىڭ تۇركى دالاسىنا يسلام ءدىنىن قاندى جورىقتارمەن تاراتۋعا دەگەن ۇمتىلىستارى، حاندار مەن بيلەر اراسىنداعى الاۋىزدىقتار، كۇنى كەشەگى كەڭەستەر وداعى داۋىرىندەگى زيالىلاردىڭ ءوزارا «ساتقىندىقتارى» ت.ب.
تاريح ءپانىنىڭ - تاربيەلىك، ساباق الۋ، ونەگەلىك ت.ب. بىرنەشە فۋنكتسيالارى بار. سونىڭ ءبىرى – ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى نىعايتۋمەن قاتار، قازىرگى قازاق حالقى ءۇشىن قاجەتتى دەكولونيزاتسيالىق فۋنكتسياسىن ارنايى ينستيتۋتسيالاۋ قاجەت. ياعني، تاريح تۋرالى بايانداۋلار مەن تالقىلاۋلاردا وسى باعىتتى ارنايى قولعا الاتىن ستراتەگيالىق قۇرىلىمداردى دا جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسپىز.
تاريحي قاجەتتىلىك زاڭدىلىلىعى جەكەلەگەن مەملەكەتتەردى دە الەمدىك وركەنيەتكە ەنۋگە ەرىكتى-ەرىكسىز تۇردە جەتەلەپ وتىرادى. تاريحتىڭ دا قاتەلەسۋى ىقتيمال ارينە، بىراق تاريحي تاجىريبە ودان ساقتانۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى بولىپ تابىلادى. ماسەلەن، كەڭەستەر وداعى تاريحتىڭ قاتەلىگى، بولاشاقتا وعان قايتادان جول اشىلسا، ەشبىر حالىق وعان سانالى، ەرىكتى تۇردە بارماۋى ىقتيمال. ەگەر دە، ت.مور مەن ت. كامپانەللانىڭ ۋتوپيالارى سول كەزەڭدە ىسكە اسسا، تاريحي قاتەلىككە ۇشىراسا، ودان كەيىنگى كەڭەستەر وداعى مۇنداي قوعام قۇرماس ەدى دەپ تە پايىمدالادى. بۇل تاريحتان ساباق الۋ مەن ونىڭ ونەگەلىلىك قىزمەتى، ەندەشە، ءبىز دە ۇلتتىق تاريحىمىزداعى ولقىلىقتار مەن كەلەڭسىز وقيعالاردان، قاتەلىكتەردەن ۇنەمى ساباق الۋىمىز كەرەك.
قوعامدىق سانامىزدا قۇلدىق پسيحولوگيا ىقپالىنان قالىپتاسقان ء«وزىن-ءوزى قور ساناۋ»، «وزگەلەردەن تومەن قويۋ» (اسىرەسە، ورىستاردان، ەۋروپالىقتاردان) ستەرەوتيپتەرى ءالى تۇبەگەيلى جويىلىپ كەتكەن جوق. ال تاريحىمىزداعى وركەنيەتتىك جەتىستىكتەردى ماقتانىش ەتۋ ايىپ پەن داڭعازالىق ەمەس، وسى كەمىستىك كەشەندەرىنەن (كومپلەكس نەپولنوتسەننوستي) ارىلۋدىڭ قۇرالى بولۋى ءتيىس.
بەرىك اتاش – ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇستازى
ءابدىراشيت باكىرۇلى – «قازاق الەمى» قوعامى جەتەكشىسى، فيلوسوف
