جاھاندىق بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ جانە قاقتىعىستاردى الدىن الۋ ماقساتىندا حالىقارالىق دەڭگەيدە كوپتەگەن باستامالار مەن ستراتەگيالار ىسكە اسىرىلىپ كەلەدى. بۇل باستامالار ءتۇرلى ۇيىمدار مەن ەلدەردىڭ ىنتىماقتاستىعى ارقىلى جۇزەگە اسادى. ولاردىڭ باستى ماقساتى – الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى سوعىستاردى توقتاتۋ، تۇراقتىلىق ورناتۋ، گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋ جانە ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى (بۇۇ) – حالىقارالىق بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ جولىندا باستى ءرول اتقاراتىن ۇيىم. بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى الەمدىك قاقتىعىستاردى شەشۋ ءۇشىن بىتىمگەرشىلىك وپەراتسيالارىن ۇيىمداستىرادى. مىسالى، 1990 جىلدارى بۇۇ-نىڭ يراكتاعى كۋۆەيتكە قارسى اگرەسسياعا ارالاسۋى، سول جىلداعى بۇۇ-نىڭ سوماليداعى قاقتىعىستارعا ارالاسۋى سياقتى ميسسيالار كوپتەگەن ەلدەرگە بەيبىتشىلىك ورناتۋعا كومەكتەستى.
بۇۇ-نىڭ بىتىمگەرشىلىك ميسسيالارى تەك اسكەري قاقتىعىستاردى توقتاتۋ عانا ەمەس، سونداي-اق، سوعىس زارداپتارىن جويۋ، حالىققا گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋ جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قايتا قۇرۋ جۇمىستارىن دا قامتيدى. مىسالى، 2003 جىلى يراكتاعى سوعىستان كەيىن بۇۇ-نىڭ گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋ وپەراتسيالارى كەزىندە 25 ميلليون ادامعا مەديتسينالىق كومەك كورسەتىلدى، 5 ميلليوننان استام ادام ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىلدى.
جاھاندىق كەلىسىمدەر مەن ديپلوماتيا
كوپجاقتى ديپلوماتيا مەن حالىقارالىق كەلىسىمدەر دە بەيبىتشىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ جولىندا ماڭىزدى قۇرال بولىپ كەلەدى. مىسالى، 2015 جىلى پاريجدە وتكەن كليماتتىق سامميتتە الەم ەلدەرى 2030 جىلعا دەيىن جاھاندىق تەمپەراتۋرانىڭ كوتەرىلۋىن 1,5°C دەڭگەيىندە ۇستاپ تۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلدى. بۇل كەلىسىم كليماتتىق وزگەرىستەردى بولدىرماۋ ارقىلى الەمدەگى الەۋمەتتىك جانە ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتاۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى قادام بولدى.
تاعى ءبىر ماڭىزدى مىسال – 2015 جىلعى يرانمەن جاسالعان يادرولىق كەلىسىم (JCPOA). بۇل كەلىسىم الەمدىك دەرجاۆالار مەن يران اراسىنداعى كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىن باقىلاۋعا الۋ جانە حالىقارالىق سانكتسيالاردى جەڭىلدەتۋ ماقساتىندا جاسالدى. كەلىسىم الەمدەگى يادرولىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن رەتتەۋدىڭ ماڭىزدى ۇلگىسى بولىپ سانالادى.
بىتىمگەرشىلىك ميسسيالارىنىڭ اسەرى
بىتىمگەرشىلىك ميسسيالارى كوپتەگەن ايماقتارداعى قاقتىعىستاردى توقتاتىپ، قوعامدى قالىپقا كەلتىرۋگە كومەكتەستى. 1992 جىلى بۇۇ سەررا-لەونەدەگى قاقتىعىسقا بىتىمگەرشىلىك ميسسياسىن جىبەردى. وپەراتسيا ناتيجەسىندە ەلدەگى تۇراقتىلىق ورناپ، 10 جىلعا سوزىلعان ازاماتتىق سوعىس توقتاتىلدى. سەررا-لەونە قازىرگى تاڭدا ايماقتاعى ەڭ تۇراقتى ەلدەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
افريكاداعى تاعى ءبىر مىسال – 2004 جىلى ليبەرياداعى سوعىستى توقتاتۋ ماقساتىندا بۇۇ اسكەري كۇشتەرىن جىبەرۋ. ليبەريانىڭ ازاماتتىق سوعىسى 14 جىل بويى جالعاسىپ، 250 مىڭ ادامنىڭ ءومىرىن قيدى. بۇۇ-نىڭ بىتىمگەرشىلىك وپەراتسياسى ليبەريانىڭ قايتا قالىپقا كەلۋىنە مۇمكىندىك بەردى جانە 2006 جىلى ەلەن دجونسون سەرجيففىڭ ليبەريا پرەزيدەنتى بولىپ سايلانۋى وسى ەلدىڭ بەيبىتشىلىككە جەتۋىنىڭ سيمۆولى بولدى.
بەيبىتشىلىككە ارنالعان حالىقارالىق ۇيىمدار
جاھاندىق بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەيتىن كوپتەگەن باسقا ۇيىمدار دا بار. مىسالى، حالىقارالىق قىزىل كرەست كوميتەتى (حقكك) اسكەري قاقتىعىستار مەن تابيعي اپاتتار كەزىندە گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋمەن اينالىسادى. حقكك-نىڭ كوپتەگەن ميسسيالارىنىڭ ىشىندە سيرياداعى ازاماتتىق سوعىس كەزىندە 10 ميلليوننان استام ادامنىڭ كومەككە مۇقتاج ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋ مەن ازىق-تۇلىك جەتكىزۋ ماڭىزدى ءرول اتقاردى.
تاعى ءبىر مىسال رەتىندە ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن (ەقىۇ) اتاۋعا بولادى. ەقىۇ 1975 جىلى قۇرىلدى جانە ونىڭ باستى ماقساتى – ەۋروپاداعى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ. 2014 جىلى ۋكراينادا بولعان داعدارىس كەزىندە ەقىۇ بەيبىتشىلىك ساقتاۋ ميسسيالارىن جۇرگىزىپ، قاقتىعىستاردى توقتاتۋ ءۇشىن بىرقاتار ديپلوماتيالىق باستامالار ۇسىندى.
جاھاندىق جانە بىتىمگەرشىلىك باستامالار حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ جولىنداعى ەڭ ماڭىزدى قۇرالى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى، حالىقارالىق كەلىسىمدەر مەن بىتىمگەرشىلىك ميسسيالارىنىڭ ناتيجەسىندە الەمنىڭ ءتۇرلى ايماقتارىنداعى قاقتىعىستاردى توقتاتۋعا جانە حالىقتاردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك تۋدى. الايدا، وسى باستامالار تولىقتاي ناتيجەلى بولۋ ءۇشىن ەلدەر مەن حالىقارالىق ۇيىمدار اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى دامىتۋ جانە بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن جاڭا مەحانيزمدەر ەنگىزۋ قاجەت.
