«بالۋان تاس» كىتابىنىڭ اۆتورى، «Baluan tas» ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى جانە مادەنيەتى اكادەمياسىنىڭ قۇرىلتايشىسى، كۇش مادەنيەتىن زەرتتەۋشى ابىلايحان قالنازاروۆپەن سۇحبات. ول مۇندا ۇلتتىق سپورت مۇراسىنىڭ تاعدىرى مەن وسى باعىتتاعى مۋزەي ءىسى، ولاردىڭ ەل يدەولوگياسى مەن مادەني ساياساتتاعى ءرولى تۋرالى وي-تولعامدارىمەن ءبولىستى.
– ابىلايحان مىرزا، ءسىز قازاق ساياسي تەحنولوگيالارىنىڭ دامۋى، ايماق-وڭىرلەردىڭ ىشكى ساياساتى ماسەلەلەرى، پارلامەنت پەن ءماسليحاتتار، تىپتەن، اۋىلشارۋاشىلىققا بايلانىستى اۋىزشا تاريح سياقتى بىرنەشە باعىتتا تۇڭعىش قالام تەربەگەن جانسىز. عالىمدار وسىلار بويىنشا ءبىرىنشى كىتاپ جازعان ادام رەتىندە ءوزىڭىزدى اتايدى. الايدا ءسىزدىڭ اتىڭىز كوپشىلىككە «بالۋان تاس» كىتابى جانە ۇلتتىق سپورتقا قاتىستى زەرتتەۋلەرىڭىز ارقىلى كوبىرەك تانىمال. بۇل باعىتقا قالاي كەلدىڭىز؟
– «تاعدىردىڭ ايداۋى» دەگەن راس قوي، ءبارى بالۋان تاستان باستالدى. كوشپەلى ءومىر سالتىندا اۋىر تاستى كوتەرۋ – تەك كۇش سىناۋ ەمەس، قايراتتى ازاماتتىڭ قوعامداعى ورنىن ايقىندايتىن ءراسىم بولعان. سول فەنومەندى ىندەتە كەلە، ءارى «پالۋان» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىن قۋالاپ، قازاقتىڭ كۇش مادەنيەتى تۋرالى كوپ اقپارات جينادىم. ول كەزدە «كۇش مادەنيەتى» دەگەن ۇعىم دا جوق. كەيىن اينالىمعا قوستىم ەمەس پە؟! سوڭىندا ول ەكى تومدىق كىتاپ بولىپ شىقتى. سودان كەيىن «Baluan tas» اكادەمياسىن قۇرۋ ويعا كەلدى. ۇيىمنىڭ باستى ميسسياسى – ۇلتتىق سپورت پەن كۇش مادەنيەتىن جۇيەلى تۇردە زەرتتەپ زەردەلەپ، ونى حالىققا جانە الەمگە جەتكىزۋ. بۇل تۋرالى باسقا دا باق-قا بەرگەن سۇحباتتارىمنان كەڭىرەك وقىپ الۋعا بولادى.
– نەگە ۇيىمىڭىزدىڭ اتاۋىن ءدال وسى «بالۋان تاس» سوزىمەن بايلانىستىردىڭىز؟
– «بالۋان تاس» – قازاقتىڭ ۇمىتىلا باستاعان كيەلى ۇعىم-تۇسىنىگى جانە سيمۆولدىق ارحەتيپى. ءاربىر اۋىلدا، ءاربىر وڭىردە داڭقتى باتىر نەمەسە پالۋان، بولماعاندا بىلەكتى جىگىت كوتەرگەن تاس بار. ول تاس – ۋاقىتتىڭ كۋاگەرى. كوبىنە كوتەرگەن الپامسانىڭ اتى ۇمىتىلسا دا، تاس قالدى. مىسالى، استانا قالاسىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسى باسشىسى ساكەن ەسىركەپتى تىڭداپ وتىرساڭىز، ونىڭ شايانداعى اۋىلىنىڭ كىرەبەرىسىندە وسىنداي تاستار بار. وكىنىشكە قاراي ونى تۇتقان الىپتاردىڭ تاريحناماسى ۇمىتىلعان. بىراق ولاردىڭ كەزىندە قىزىقتى وقيعالارعا نەگىز بولعان بالۋان تاستار ەكەندىگىن ەل بىلەدى. سوندىقتان بۇل اتاۋ ارقىلى ۇلتتىق سپورتپەن استاسقان ۇلىدالالىق كۇش-قايرات مەكتەبىنىڭ تەرەڭدىگىن جانە ونىڭ ماڭگىلىك ەكەنىن ايقىندادىم دەپ بىلەمىن.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ۇلتتىق سپورتتىڭ رۋحاني ءمانى نەدە؟
– ۇلتتىق سپورت – ول ويىن نەمەسە جارىس قانا ەمەس. بۇل – حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى كۇشتىك جاعىنان تانۋى، بولمىسىن ۇعىنۋى. قازاق كۇرەسى، كوكپار، جامبى اتۋ جانە باسقالارى – بۇلاردىڭ بارلىعى جۇرتشىلىقتىڭ ءومىر سالتىمەن بىتە قايناسقان. كۇرەس – ەردىڭ جەڭىمپازدىعى، كوكپار – ەل مۇددەسىن تارتىستا جىبەرمەيتىندىگىنىڭ بەلگىسى، جامبى اتۋ – دالمە-دالدىكتىڭ ۇلگىسى. ءوستىپ ءاربىر ءتۇرى بويىنشا كەتە بەرەدى. سوندىقتان دا، مەن ىلعي بىلاي دەپ ايتامىن: ۇلتتىق سپورتسىز ۇلتتىق كود ەش تولىق بولمايدى.
– ءسىز بىرنەشە رەت جيىنداردا «ۇلتتىق سپورتقا ارنالعان مۋزەيلەر جەلىسى قۇرىلۋى كەرەك» دەپ ايتتىڭىز. بۇل يدەيا قايدان تۋدى؟
– بۇل يدەيا اۋەلىدە قازاق كۇرەسىنە بايلانىستى تۇركىستانداعى «Farab» امبەباپ عىلىمي كىتاپحاناسىندا تۋىندادى. اتالمىش ورىندا قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ ايماقتارىندا بىرتىندەپ ىسكە اسىرىلىپ جاتقان «كۇش لەكتسياسى» جوباسىنىڭ تۇساۋى كەسىلگەن بولاتىن. كەرەك دەسەڭىز، «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنە «قازاق كۇرەسىنە ارنالعان مۇراجاي اشىلۋى كەرەك» دەپ سۇحبات بەردىم. تاعى بىرىندە گەوگرافياسىن ناقتىلاپ، «تۇركىستاندا قازاق كۇرەسىنە ارنالعان مۇراجاي اشىلۋى كەرەك» دەپ تە سويلەدىم. نەگىزگى ويلار دا سول جەرلەردە ايتىلدى.
قۇدايعا شۇكىر، بۇل ءۇنىم شىمكەنت پەن تۇركىستانداعى يدەولوگتاردىڭ قۇلاعىنا جەتپەسە دە، استاناداعى ابزال پالۋان، مىقتى مەنەدجەر – دامير بەكبوسىن باۋىرىمنىڭ جۇرەگىنە جەتتى. ءساتىن سالسا، بۇل قۇرىلىم ەلوردامىزدىڭ تورىندە بولادى دەپ كۇتىلۋدە. مەن قازىر وسى جانە ۇرپاقسىز كەتكەن، بىراق ارتىندا بىزدەي جاقىن اعايىنى قالعان ءنازىر تورەقۇلوۆقا ارنالعان مۋزەي اشۋ ماسەلەسىمەن قاتار جۇمىستانۋ ۇستىندەمىن. «ارىق سويلەپ، سەمىز شىق» دەمەكشى، ۋاقىتى كەلگەندە ءبارىن ءوز كوزدەرىڭىزبەن كورەسىزدەر! ايتسە دە «قازاق كۇرەسى مۇراجايىن» اشۋدىڭ تاريحي نەگىزدەمەسى مەن قيسىنى تۇركىستان شاھارىنا لايىق ەدى... مەنى سول جاعى عانا قيناپ تۇر!
ەندى الگى ساۋالىڭا ورالساق، بىزدە ۇلتتىق سپورتقا قاتىستى مىڭداعان جادىگەرلەر بار: بالۋان تاستارى، قامشىلار، ەر-تۇرماندار، فوتو مەن كينوقۇجاتتار، باتىرلار مەن چەمپيونداردىڭ جەكە زاتتارى. تەك ولاردىڭ كوبى ايدالادا نەمەسە ءارحيۆتىڭ قوبديشالارىندا، كوبىسى جەكە ادامداردىڭ قولىندا جاتىر. ماسەلەن، «مىڭ بالا» فيلمىنە نەگىز بولعان سارتاي باتىردىڭ ەر-تۇرمانى ورالدا ساقتاۋلى. بىلە بىلسەڭىز، سارتاي ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ مايتالمانى بولعان. كوكپار تارتقانى تۋرالى دا دەرەكتەر بار. ول فيلم سيۋجەتىندەگىدەي جاستاي ءولىپ كەتپەي، ءجۇز جاستان اسا جاساعان، ەل بيلەپ، بي دە بولعان تۇلعا. سولاي! تيىسىنشە، ءبىز ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنە ارنالعان مۋزەي نەمەسە مۋزەيلەر جەلىسىن اشساق، بۇل جادىگەرلەر كوشىرمەسى ارقىلى بولسا دا قالىڭ بۇقاراعا كوزايىم بولىپ قايتا ورالماق.
مۋزەي – وتكەندى ساقتاۋشى عانا ەمەس، بولاشاققا باعدار بەرۋشى ورتالىق. مەنىڭشە، ءار وڭىردە ءوز ەرەكشەلىگى بار مۋزەي بولۋى كەرەك. ايتالىق، ءبىر جىلقىنىڭ اينالاسىندا قوستانايدا ات باپتاپ ءوسىرۋ مادەنيەتى، ارقادا – بايگە ءداستۇرى، وڭتۇستىك پەن سىر بويىندا كوكپارعا ارنالعان مۇراجاي بولسا، تاقياعا تار كەلە مە؟ ال استانادا نەمەسە الماتىدا جالپىۇلتتىق دەڭگەيدەگى ۇلتتىق سپورت جانە كۇش مادەنيەتى مۋزەيى اشىلسا، ول ءبىزدىڭ سىرتقا تۋ ەتىپ كوتەرەتىن مادەني برەندىمىزگە اينالادى ەمەس پە؟
مەن اۋادان الىپ ايتىپ وتىرعانىم جوق. الەمدىك تاجىريبەدە بۇل بار ءۇردىس: گرەكيادا – وليمپيادا مۋزەيى ۇلتتىق برەند بولسا، جاپونيادا سۋمو مۋزەيى جىل سايىن ميلليونداعان تۋريست تارتادى. ال اقش-تا بەيسبول جانە باسكەتبول مۋزەيلەرى حالىقتىق سپورتتىڭ سيمۆولىنا اينالعان. قازاقستان دا وزىندىك ءتول ۇلتتىق سپورت مۋزەيىن اشۋعا تولىق قۇقىلى. كسرو كەزەڭىن جارايدى، الايدا تاۋەلسىزدىك العاننان وسى كەزگە دەيىن سپورت پەن مادەنيەت ۆەدومستۆالارىن باسقارعان باسشىلاردىڭ وسىلاردى قالاي ىستەمەگەنىنە تاڭىم بار. سىزگە وتىرىك، ماعان شىن، كەيدە بار عوي، تاڭداي قاعىپ، جاعامدى ۇستايمىن.
– شىنىمەن-اق، ءسىز قازاق كۇرەسىنە ارنالعان مۋزەيدىڭ تۇركىستاندا اشىلعانىن ءجون كورەسىز بە؟ «تاريحي نەگىزدەمەسى بار» دەپ قالدىڭىز. ول قانداي نەگىزدەمە؟
– ءيا. سەبەبى تۇركىستان – قازاق رۋحانياتىنىڭ التىن دىڭگەگى. وندا قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى تۇر، وندا تايقازان بار. تايقازاننىڭ ءوزى – ءبىر ماعىناسىندا كۇش مادەنيەتىنىڭ دە نىشانى. ونى كوتەرىپ ءبىر-ورنىنا كەلەسى ورنىنا جىلجىتۋ ءۇشىن زاماندارىندا ونداعان بالۋان جۇمىلعان دەگەن دەرەكتەر بار. ال بۇل سالتاناتتى ءراسىم جانە قاتىسۋشىلارىنا مارتەبە بولىپ ەسەپتەلگەن. سونىمەن قاتار الەمدىك تۋريزم ورتالىعىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءوزىن-ءوزى قايتا جۇكتەپ جاتقان تۇركىستاندا قازاق كۇرەسى سپورتى مۋزەيىن اشۋ – سيمۆولدىق تۇرعىدان دا، تۋريستىك جاڭا ءبىر مارشرۋت رەتىندە دە وتە تەرەڭ مانگە يە بولار ەدى.
دەگەنمەن باستى كوزىر ول ەمەس. بۇل رەتتە اڭگىمەنى قازاق كۇرەسىندەگى ستاتۋس-مارتەبەلەر ماسەلەسىنەن باستاۋعا تۋرا كەلەدى. قازاقتا بالۋاننىڭ دارەجەسىن بىلدىرەتىن اتاۋلار كوپ بولعان: «باس بالۋان»، «تۇيە بالۋان»، «اتان بالۋان»، «نار بالۋان»، «وگىز بالۋان»، «سۇڭقار بالۋان»، «تارحان»، «تولاعاي بالۋان» جانە ت.ب. بۇلاردىڭ دا «سەرجانت»، «كاپيتان»، «مايور»، «پولكوۆنيك-گەنەرال» دەگەن اسكەريلەر شەندەرى ءتارىزدى وزىنە ءتان ۇلكەندى-كىشىلى يەرارحياسى بولعان. بىراق ءبىز وتارلىق داۋىردە ولاردىڭ ارا-جىگىن جاپپاي ۇمىتىپ، بۇگىنگى تاڭدا ءبارىن، اۋدان-اۋىلداعىسىنان باستاپ، وبلىس، رەسپۋبليكاداعى جەڭىمپازىنا دەيىن «تۇيە پالۋان» دەپ قانا اتاپ ءجۇرمىز. مەنىڭشە، «تۇيە پالۋان» بارشاعا بىردەي بەرىلە بەرمەۋى كەرەك. ول شامامەن كۇرەس مارتەبەلەرى ىشىندە «پولكوۆنيك» ءتارىزدى. وسى جاعىنان كۇرەس دارەجەلەرى رەسميەتپەن ناقتى بەكىتىلگەن موڭعوليانىڭ تاجىريبەسىن قابىلداساق، ۇتىلماس ەدىك. قوش، ول ەندى بولەك اڭگىمەنىڭ جۇگى.
مىنەكەيىڭىز، وسىلاردىڭ ىشىندە ەڭ بيىك مارتەبە – «كيەلى بالۋان». بۇل اتاققا جەتۋ وڭاي بولماعان. ەل اۋزىندا ايتىلاتىن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، «كيەلى بالۋان» اتانعان ادام قايتادان بەلىن ۇستاتىپ، كۇرەسكە تۇسپەۋى ءتيىس. سەبەبى ول – شىڭنىڭ شىڭى. ودان ارمەن قاراي دارەجە بەرىلمەيدى.
قاريا سوزدەر مەن شەجىرەلەرگە دەن قويساق، وعان قول جەتكىزۋدىڭ ءراسىمى ەرەكشە بولعان. ەڭبەگى مەن ەرلىگىن ەل مويىنداعان ءباھادۇر-پالۋان جاسى كەمىندە جيىرما جەتىگە تولعاندا، جەتى سەنىمدى كۋاگەردى ەرتىپ، تۋعان اۋىلىنان جاياۋلاپ تۇركىستانعا بارعان. ۇمىتكەر التايدان بارا ما، ەدىل-جايىق، باياناۋىل، جەتىسۋدان، ماڭعىستاۋدان با، ماڭىزدى ەمەس، جاياۋلاپ بارۋعا ءتيىستى. بۇل – تالاپ يەسىنىڭ قاجىر-قايراتىن، توزىمدىلىگىن دالەلدەۋدىڭ شارتى. تۇركىستانعا جەتكەن سوڭ، ول ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنە زيارات جاساپ، حالىق جينالعان جەردە كيەلى تايقازاندى كوتەرۋگە مىندەتتى بولعان.
ەرەجە دە قاتاڭ: ەگەر باتىر تايقازاندى ءبىر قارىس كوتەرسە، وعان كەسەنە ۋاقىبى ەسەبىنەن ءبىر ءۇيىر جىلقىنىڭ قۇنى تولەنىپ، بۇكىل ۇلى دالا توبەسىنە تۇتقان «چەمپيوندىق» مارتەبەگە يە بولعان. ال ەگەر كوتەرە الماسا – رۋلى ەلىمەن بىرگە جيىرما ءۇيىر جىلقىنىڭ قۇنىن تولەيتىن اۋىر ايىپ كۇتىپ تۇرعان. سوندىقتان بۇل سىناققا جۇرەك جۇتقان، ارۋاعى الاپاتتى شىن مىقتىلار عانا بەل بۋعان.
– اتالعان راسىمگە قاتىسقان تاريحي تۇلعالار بەلگىلى مە؟
– ءيا، بىرقاتارىنىڭ ءتىزىمى بار. ەل جادىندا ەرەكشە ساقتالعانى – الاتاۋ باتىردىڭ وقيعاسى. تاريحنامالاردا ونىڭ شىن اتى – ءاز-عاراب ەكەنى جازىلادى. حان تاۋەكەلدىڭ «جالعىزى» اتانعان، قازاق حاندىعىنداعى قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، «قورعانىس ءمينيسترى». ول ول ما، قىزىلباستارعا قارسى سوعىستا التى الاشتىق دەڭگەيدەگى ورتا ازيا حالىقتارى سىپايلارىنا باس قولباسشىلىق دارەجەگە دەيىن كوتەرىلگەن الپاۋىت.
قىزىلتابان شولدەن امان قالعاسىن، مۇنى قۇدايدىڭ وزىنە بىلدىرگەن يشارا-نىشانى دەپ ساناپ، الاتاۋ جيىرما جەتى جاسقا تولعاندا ءداستۇر بويىنشا تۇركىستانعا جەتى كۋاگەرىمەن بىرگە جاياۋ اتتانعان. كەسەنەگە زيارات ەتىپ، اۋليە-يشان، قاجىلاردان باتا الىپ، ەرتەڭىنە بۇكىل حالىق الدىندا قاسيەتتى قازاندى ابىرويمەن كوتەرىپ شىعادى. بۇل ەرلىگى ەل اۋزىندا اڭىز بولىپ تاراپ، ەردىڭ ابىرويىن بۇرىنعىدان دا اسقاقتاتقان-ءدۇر.
جەتكىزۋشىلەردىڭ سوزىنە قاراعاندا، الاتاۋ كەيىن دە تالاي رەت وسى ءراسىمدى قايتالاپ، «تايقازاندى 13 رەت كوتەرگەن» دەگەن اتاققا يە بولعان. ول جورىققا شىعاردا نەمەسە ەلگە امان ورالعاندا تۇركىستانعا سوعىپ، قۇران وقىتىپ، قازاندى ءبىر قارىس كوتەرىپ قويۋدى ادەت ەتكەن ەكەن. قارتايعان شاعىندا ونىڭ: «40 رەت قاندى قىرعىنعا كىردىم، تايقازاندى 13 رەت كوتەردىم» دەپ ايتقانى ەل ەسىندە ساقتالىپتى.
– سوندا بۇل تەك كۇش سىناۋ ەمەس، رۋحاني ءراسىم بولعانى عوي؟
– ءدال سولاي. تايقازانعا قاتىستى سىناق – فيزيكالىق كۇشتىڭ عانا ەمەس، رۋح پەن مەنتالدىڭ دا ولشەمى. باتىردىڭ ەل الدىنداعى مارتەبەسى، ابىرويى وسى ارقىلى ايقىندالعان. ياعني ۇلتتىق سپورتتىڭ ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا تەك ويىن-ساۋىق جانە قورعانىس ماشىعى ەمەس، تۇتاس ءبىر ساكرالدى مادەنيەت بولعانىنىڭ ايقىن دالەلى. وندا دا ول دا تۇركى-قازاقتىق ورتاق يدەولوگيانىڭ التىن قازىعى – تۇركىستان يدەياسىمەن ءھام ازىرەتى سۇلتان ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى.
– ءتىزىم بار ما؟
– بۇرىنعى زاماندا ءاز-حايدار حاباس دەگەن پالۋان العاش رەت تايقازاندى ءساتتى كوتەرىپ، اتى تاريحتا قالعان دەسەدى. ودان كەيىن تاعى 16 ەرمان بۇل اۋىر سىننان سۇرىنبەي وتكەن كورىنەدى. ال ون سەگىزىنشى بولىپ تاۋەكەلگە بەل بۋىپ شىققان وسى – الاتاۋ ەر. ودان كەيىن دە كوتەرگەندەر بار شىعار. بىراق ولار حالىق جادىنان ءوشىپ كەتكەندەيىن. ء«ۇمىتسىز شايتان» دەگەن بار-دى. ءۇمىتىمدى ۇزبەيمىن. بۇل ءراسىم توقتاعانشا، كىمدەر، قاشان، قانداي جاعدايدا قايرات كورسەتتى، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى بولعاندا ءبىر جەردەن تابىلارىنا كامىل سەنەمىن. اتتەڭ، تەرەڭ دە جۇيەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، مۇراعات-ارحيۆتەرگە تۇسۋگە، بۇكىل جوسپارلاردى جۇزەگە اسىرۋعا رەسۋرسىم بولماي جاتىر. اينالىپ كەلگەندە، مۇنىڭ بارلىعى ءوز قالتامنان شىققان قارجىعا ىسكە اسۋدا. دوس-جولداس، عالىمدار ورتاسى «اناعان بار، مىناعان بار، ءويت، ءسويت، وسى مەكەمەگە نەمەسە ورتالىققا، دەپۋتاتقا يا ميلليونەرگە حات جاز» دەپ اقىل ايتۋعا شەبەر. بىراق ءىس جۇزىندە اۋىز كومەك بولماسا، ءىس كومەك جوق. ىلۋدە ءبىر دامير بەكبوسىن سىندى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جىگىتتەر بولماسا، بىلايشا، ءبارى دەرلىك «گاپ». قولداۋ سۇراپ بارعان ول ورىنداردىڭ كوبىندە دە ارتىق ايتسام كەشىرىم وتىنەمىن، نەگىزىنەن «ازامات» دەپ ايتۋعا كەلمەيتىن «جالماۋىزدار» وتىر. بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە «يدەيا مەن كونتسەپتسيالار ۇرلاۋشىلار» دەسەم دە بولادى. الدىنا كىرگەندە تۇلكى بۇلاڭعا سالىپ، «تيىن جوق» دەپ، ارقادان قاعىپ شىعارىپ سالعانىمەن، كەيىن وسى پروەكتىلەرگە تونىن تەرىس اينالدىرىپ، باسقاشا ات قويىپ، ونداعان ميلليونداپ قارجى بولگىزىپ، وزدەرى اتقارىپ جاتقانىن ەستىپ جاتامىن. «مەيلى، سولاي-اق بولسىن. ىلكى اۋليەلەردەن قالعان «كاپىردىڭ قولىمەن مۇسىلماننىڭ تىرلىگىن اتقارىپ ال» دەگەن قاعيداتقا مويىنسۇنىپ، بۇل دا بولسا جەڭىس، ەڭ باستىسى، ۇلتتىق سپورت، ەل مۇددەسى مەن رۋحانياتى ۇتادى. جوبا ىسكە اسادى» دەيىن دەسەڭ، تەك اقشا يگەرۋمەن اينالىسا ما، ءبىر بالە!
جۋىردا سونداي ءبىر دوكەيدىڭ الگىندەي قىلىعىن ءبىلىپ قويىپ، ءبىر جۇزدەسكەندە «بۇگىن ءتۇس-وڭىمدە ءسىزدى كورگەندەي بولىپپىن. ءبىر چەمودان اقشا ساناپ وتىر ەكەنسىز. بىراق ول اقشادان تورايدىڭ قۇلاعى شىعىپ تۇر ەكەن. سوندا دا جاقسىلىققا جورىدىم. ىسىڭىزگە بەرەكە بەرسىن!» دەسەم، «سىزگە دە جۇعىستى بولسىن» دەپ كۇيدىرسە بولا ما؟!
ەڭ قىزىعى، مۇنداي پەندەلەردىڭ باسىم بولىگى ناماز وقيتىن، قوعامعا ءوزىن ءدىندار رەتىندە پوزيتسيالايتىن فاريسەيلەر بولىپ كەلەدى. الەۋمەتتىك جەلىلەرىن اشساڭ، «مەككەدەگى قاعبانىڭ فونىندا تۇسكەن فوتوسى مەن ۆيدەوسىنان كوز سۇرىنەدى. ول جەردەن كىمدەرگە سالەمدەمە جولداماعان دەسەڭىزشى! نە دە بولسا، ءدىني پايىممەن ايتقاندا، ماھشار تاڭىندا «كىسى حاقىسى» جولىمەن سولاردىڭ ەسەبىنەن ساۋاپقا قارىق بولايىن دەپ تۇرمىن! سولاي دا سولاي! جاساعان يە ەندى سانا بەرسىن!
جالپى، بۇگىنگى تاڭدا ۇلتتىق سپورت اينالاسىندا ءدىني ماسەلەلەرمەن اينالىساتىن تۇلعالار بەكىتىلىپ جاتىر ەمەس پە؟ سولارعا مەنەن ءبىر ۇسىنىس: بارىنەن بۇرىن «كىسى قاقىسى» دەگەن ءنارراتيۆتى تەرەڭىرەك ناسيحاتتاسا نۇر ۇستىنە نۇر. سپورتشىلار اراسىندا ءدىن ۇستاناتىندار كوپ. ارينە، قىلمىسقا ەمەس، يماندىلىققا بەت بۇرعاندارى، بۇل – جاقسى. الايدا جەڭىسى مەن باقىتى-تاقىتى، بايلىعى مەن اتاق-داڭقى كىسى اقىسى ۇستىندە بولسا، ودان نە پايدا دەر ەدىم. كيە اتىپ، تۇقىم-تايلاعىمەن بىرگە «تۇزداي» قۇرىپ كەتەدى. قۋدىڭ بۇ دۇنيەدەگى ەسەبى تۇگەل بولعانىمەن، قۇدايدىڭ دا ەسەبى ءتۇزۋ عوي. سونى ۇمىتپاسا ەكەن.
– اششى سويلەدىڭىز. بىراق وسىنشا باستامالارعا سەبەپ بولىپ جۇرگەن تۇلعا رەتىندە بۇلاي دەۋگە قاقىڭىز بار دەپ ويلايمىن. مۇنداي رۋحاني-سپورتتىق باستامالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قارجىدان بولەك تاعى نە قاجەت؟
– بىرىنشىدەن، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى قولداۋ. مادەنيەت مينيسترلىگى مەن سپورت مينيسترلىگى بۇل جوبالاردى ستراتەگيالىق جوسپارعا ەنگىزۋى كەرەك.
ەكىنشىدەن، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر ءوز وڭىرىنە ءتان سپورت ءداستۇرىن ساقتاۋعا مۇددەلى بولۋى ءتيىس.
ۇشىنشىدەن، بيزنەس پەن مەتسەناتتاردىڭ قولداۋى قاجەت. ويتكەنى بۇل – ۇلتتىق ميسسيا.
تورتىنشىدەن، عىلىمي قاۋىم مەن جاستاردىڭ بەلسەندىلىگى قاجەت. قىسقاشا ايتقاندا، وسى مۇرات جولىنداعى ازاماتتار مورالدىق تا، ۇيىمداستىرۋشىلىق تا، اقپاراتتىق-قارجىلىق تا قولداۋعا مۇقتاج. سوندا سپورت تۇرلەرىندە يدەولوگيا دا، ءمان دە، ماعىنا دا، عىلىم دا، مۋزەي دە، باسقا دا، مەرەي مەن جەڭىس تە بولادى.
– ءار سۇحباتتىڭ وزىندىك باستى مەسسەدجى بولادى. ءسىزدىڭ ماعان ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنە ارنالعان مۋزەي ياكي مۋزەيلەر جەلىسى تۋرالى يدەياڭىز ۇناپ قالدى. توقەتەرىن سونىمەن تامامدايىقشى. مۋزەي ەكسپوزيتسيالارى تەك جادىگەر كورسەتۋىمەن شەكتەلمەي، قانداي باعىتتاردا جۇمىس ىستەي الادى؟
– ەڭ اۋەلى، ينتەراكتيۆتى فورمات قاجەت. جاستار تەك كورۋگە ەمەس، جان-تانىمەن سەزىنۋگە، ۇستاپ كورۋگە، تاجىريبەدەن وتكىزۋگە قۇشتار. وسىنىڭ قوسا قاباتىندا، «بالۋان تاس» كوتەرۋ زالدارى، كوكپار اتريبۋتتارىنىڭ كوشىرمەلەرى، اسىق اتۋ الاڭدارى بولۋى كەرەك. مۇنى مەن تىپتەن، «قازاق كۇشىنىڭ كارتاسى» جوباسى كونتسەپتسياسىندا اتاپ كورسەتكەنمىن.
ەكىنشىدەن، ولاردا عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارى بولۋى شارت. بۇل مۋزەيدە نەمەسە جەلىلەردە ارحەولوگيالىق تابىلعان سپورتتىق جادىگەرلەردەن باستاپ، ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەر، فولكلورلىق ماتىندەر، كينو جانە فوتو ارحيۆ جيناقتالۋى ءتيىس.
ۇشىنشىدەن، مادەني ديپلوماتيا قۇرالى بولا الادى. شەتەلدىك تۋريستكە قازاقتىڭ ۇلتتىق سپورتىن تەك سۋرەت ارقىلى ەمەس، ء«تىرى» تاجىريبە رەتىندە كورسەتۋ – وراسان مادەني اسەر قالدىرادى.
تاعى قايتالاپ ايتامىن: الەمدە سپورت مۋزەيلەرى وتە كوپ. ايتىپ وتكەنىمدەي، گرەكيادا وليمپيادا مۋزەيى ۇلتتىق برەندكە اينالعان. جاپونيادا سۋمو مۋزەيى بار، ول ىشتەن جانە بۇكىل الەمنەن تۋريست تارتادى. اقش-تا بەيسبول، باسكەتبول مۋزەيلەرى بار. بىزدە دە نەگە ۇلتتىق سپورت مۋزەيى بولماسقا؟ قازاق كۇرەسى، كوكپار، قىز قۋ، جامبى اتۋ، ساداق، بايگە – بۇلاردىڭ بارلىعى مادەنيەتتىڭ وزەگىندە تۇرعان فەنومەندەر.
– قورىتىندى سۇراق: ونىڭ ۇلت رۋحانياتىنا اسەرى قانداي بولماق؟
– مەن ءۇشىن ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى فەنومەنى – قازاق كۇش مادەنيەتىنىڭ جۇيەلەر تۇرىندەگى ماتەريالدىق ەمەس سيمۆولدارى. اربىرىنە تاريحي تۇرعىدا دا قارىزدارمىز. ولار گەوساياسي جىرتقىشتار مەن باسەكەلەستىك زامانالارىندا ۇلتىمىزدىڭ قورعانىس جانە شابۋىل كۇشتەرىن شىڭداپ، وسىنداي الىپ تەرريتورياعا يە بولۋىمىزعا، مايدان دالاسىندا جەڭىمپاز بولۋعا جول اشتى. ءار ءتۇرى – تاريحتىڭ ءۇنسىز كۋاگەر ەسكەرتكىشى. ەگەر ءبىز وسى جۇيەلەردى، ولارمەن بايلانىستى قۇرالدار مەن تاستاردى، شاباندوز-مەرگەن، بالۋانداردىڭ مۇراسىن، ۇلتتىق سپورتتىڭ بارلىق فورمالارىن مۋزەيگە جيناقتاساق، ول ءبىزدىڭ بولاشاققا قالدىراتىن ۇلكەن اماناتىمىز بولار ەدى. مەنىڭ ءبىر ارمانىم – قازاقستان كارتاسىندا «ۇلتتىق سپورت مۋزەيلەرى جەلىسى» دەگەن جاڭا مادەني برەندتىڭ پايدا بولۋى. وندا دا جاستار ول مۋزەيدى نەمەسە مۋزەيلەر جەلىسىن ء«ولى زاتتار قويماسى» ەمەس، جاندى ورتالىق رەتىندە قابىلداسا، قابىلداتا الساق، ونىڭ بولاشاعى زور بولماق.
ولار ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەنتيفيكاتسيامىز بەن كودىمىزدى نىعايتادى. مۋزەيتانۋشى ارىپتەسىم، كونسۋلتاتسيا الىپ جۇرگەن ازامات الىبەك كۇزەرباي ايتپاقشى، مۋزەي – تەك وتكەندى ساقتامايدى، ول بولاشاققا باعدار بەرەدى. ۇلتتىق سپورت مۋزەيى اشىلسا، ءار قازاق بالاسى ءوز تاريحىن – ايبار مەن كۇش-قايرات، العىرلىق، شاباندوزدىق پەن بالۋاندىق، باتىرلىق ارقىلى سەزىنەدى. بىلە بىلگەنگە، بۇل – ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ، مەملەكەتشىلدىكتىڭ مىزعىماس ىرگەتاسى.
بۇگىنگى بۋىن الىپ اتا-بابالارىنداي بالۋان تاس كوتەرمەسە دە، رۋحىن كوتەرۋى كەرەك. سول رۋحتى كوتەرۋگە جانتالاسىپ جۇرگەن رۋحاني بالۋاندارعا جاردەم ەتۋى كەرەك ال سول رۋحتى كوتەرەتىن – مادەنيەت، تاريح، سپورتتىڭ التىن تامىرى. بۇدان باسقالاردىڭ بارلىعى اسەر-ىقپالى جاعىنان بۇلارمەن تەڭەسە المايدى.
– مازمۇندى دا ءماندى اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اڭگىمەلەسكەن دينارا نۇربولات
