ارمەنيا پرەمەر-ءمينيسترى نيكول پاشينياننىڭ استاناعا جاساعان رەسمي ساپارى ەكىجاقتى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا باعىتىن ايقىندادى. وسى ساپاردىڭ ماڭىزى مەن وڭىرلىك ىقپالىن تەرەڭىرەك تالداۋ ماقساتىندا ءبىز ق.ا. ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستار كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، PhD دوكتور ماقپال قاسىمحانقىزى اڭلاماسوۆامەن تالقىلادىق.
– قاسىم-جومار توقاەۆ ارمەنيامەن ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. وسى كونتەكستتە، ءسىز قالاي ويلايسىز، ەكى ەل اراسىنداعى ستۋدەنت الماسۋدى ۇكىمەتارالىق كەلىسىم دەڭگەيىنە شىعارۋ قانداي ناقتى ارتىقشىلىقتار بەرەدى؟
– ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنداعى سەرىكتەستىكتى ۇكىمەتارالىق كەلىسىم اياسىندا دامىتۋ ەكى ەل ءۇشىن ۇزاقمەرزىمدى جۇيەلى ارىپتەستىككە جول اشادى. بىرىنشىدەن، اكادەميالىق ۇتقىرلىقتى زاڭدىق جانە قارجىلىق نەگىزدە بەكىتەدى. ەكى ەلدىڭ ءبىلىم مينيسترلىكتەرى شاكىرتاقى، ۆيزالىق جەڭىلدىكتەر، جاتاقحانا جانە الەۋمەتتىك قولداۋ شارالارىن قامتيتىن ورتاق باعدارلامالار قابىلداي الادى. ەكىنشىدەن، بۇل عىلىمي كادرلار الماسۋىن كۇشەيتەدى، ياعني ورتاق عىلىمي زەرتتەۋ جوبالارىن ازىرلەۋگە، بىرلەسكەن ماگيسترلىك جانە دوكتورلىق باعدارلامالار اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ۇشىنشىدەن، بۇل مادەني-گۋمانيتارلىق ءوزارا تۇسىنىستىكتى تەرەڭدەتەدى. بولاشاق ديپلوماتتار، ينجەنەرلەر، كاسىپكەرلەر جانە باسقا دا مامانداردىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ قوعامىن تەرەڭىرەك تانىپ، وسىۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.
– وڭتۇستىك كاۆكازداعى جاڭا گەوساياسي احۋال قازاقستان مەن ارمەنيا اراسىنداعى كولىك-ترانزيتتىك ىنتىماقتاستىققا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعدارىمەن جانە سولتۇستىك–وڭتۇستىك دالىزدەرىن ۇشتاستىرۋ ەكى ەلگە قانداي ەكونوميكالىق جانە ساياسي ارتىقشىلىقتار اكەلەدى؟
– وڭتۇستىك كاۆكازداعى گەوساياسي وزگەرىستەر، اسىرەسە ارمەنيا مەن ازەربايجان اراسىنداعى شەكارالاردىڭ اشىلۋى، ترانسكاسپي جانە سولتۇستىك–وڭتۇستىك دالىزدەرىن بىرىكتىرۋگە ناقتى مۇمكىندىك تۋعىزدى. مىسالى، پرەمەر-مينيستر نيكول پاشينيان ۇسىنعان «بەيبىتشىلىك قيىلىسى» باستاماسى ارمەنيا، ازەربايجان، يران جانە تۇركيا اراسىنداعى ينفراقۇرىلىمدىق بايلانىستاردى قالپىنا كەلتىرىپ، ولاردى قىتايدىڭ ء«بىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جاھاندىق ستراتەگياسىمەن ۇيلەستىرۋگە باعىتتالعان. وسى كونتەكستە قازاقستان - تۇركىمەنستان - يران - ارمەنيا باعىتىنداعى ءمۋلتيمودالدى كولىك ءدالىزى جوباسىن اتاۋعا بولادى. بۇعان قوسا، قىتايمەن بايلانىستى نىعايتۋ ارقىلى قىتاي - قازاقستان - وزبەكستان - تۇركىمەنستان - يران - ارمەنيا مارشرۋتىن دامىتۋعا دا مۇمكىندىك اشىلدى.
وسى جوبالاردىڭ ىسكە اسۋى سولتۇستىك-وڭتۇستىك جانە ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعدارىن ءوزارا ۇشتاستىرۋعا جاعداي جاسايدى.
ەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا، بۇل قازاقستانعا لوگيستيكالىق باعىتتاردى ارتاراپتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ارمەنيا ءۇشىن كاسپي ايماعىمەن، ياعني وڭتۇستىك كاۆكاز بەن ورتالىق ازيا اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتۋعا، كاسپي مەن ورتالىق ازيا نارىعىنا تىكەلەي شىعۋعا جول اشادى. سونىمەن بىرگە ەكسپورت پەن يمپورت شىعىندارىن ازايتىپ، كولىك لوگيستيكاسىن ارتاراپتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ساياسي تۇرعىدان بۇل ىنتىماقتاستىق ەكى ەلدى وڭىرلىك ينتەگراتسيانىڭ جاۋاپتى قاتىسۋشىسىنا اينالدىرادى جانە سىرتقى ويىنشىلار الدىندا ولاردىڭ گەوەكونوميكالىق ماڭىزىن ارتتىرا تۇسەدى.
– قازاقستان مەن ارمەنيا جاساندى ينتەللەكت پەن تسيفرلاندىرۋ سالاسىندا تاجىريبە الماسۋعا كەلىستى. بۇل بىرلەسكەن جوبالار ەكى ەلدىڭ IT-سەكتورىن قالاي دامىتا الادى؟
– جاساندى ينتەللەكت پەن تسيفرلاندىرۋ - بولاشاق ەكونوميكاسىنىڭ شەشۋشى سەكتورلارى. بۇل سالاداعى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق بىرنەشە باعىتتا ناقتى ناتيجەلەر اكەلۋى مۇمكىن.
بىرىنشىدەن، كادر دايارلاۋ جانە IT-ماماندار موبيلدىلىگى ارتادى. قازاقستان مەن ارمەنيادا IT سالاسىن وقىتاتىن جوعارى وقۋ ورىندارى، ستارتاپ-حابتار مەن اكسەلەراتورلار بەلسەندى جۇمىس ىستەيدى. مۇنداي الماسۋ باعدارلامالارى كادرلاردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا جانە نارىققا جاڭا شەشىمدەر ازىرلەۋگە جاعداي جاسايدى.
ەكىنشىدەن، ارمەنيا جىلدام دامىپ كەلە جاتقان IT-ەكوجۇيەگە يە. ونىڭ تابىستى بولۋى تۇراقتى سەكتورلىق ءوسىم، قولايلى سالىق ساياساتى جانە جوعارى بىلىكتى كادرلاردىڭ كوپتىگىمەن بايلانىستى. بۇل ەلدە باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋ، جاساندى ينتەللەكت، كيبەرقاۋىپسىزدىك جانە فينتەح سالالارى قارقىندى دامۋدا. ارمەنيا ايماقتىڭ تەحنوحابى بولۋعا ۇمتىلىپ وتىرعانىن وسىدان بايقايمىز.
ۇشىنشىدەن، ورتاق الەۋەت كيبەرقاۋىپسىزدىك، ەلەكتروندىق ۇكىمەت جانە مەملەكەتتىك باسقارۋدا تسيفرلىق شەشىمدەردى ەنگىزۋ باعىتىندا بىرلەسكەن پيلوتتىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل قازاقستان مەن ارمەنيانىڭ تەحنولوگيالىق ەگەمەندىگىن نىعايتاتىن ماڭىزدى فاكتور.
جالپى، IT جانە تسيفرلىق سالاداعى ىنتىماقتاستىق تەك ەكونوميكالىق ەمەس، سونىمەن بىرگە تەحنولوگيالىق جانە ستراتەگيالىق سينەرگيا قالىپتاستىرادى.
– بۇگىن قابىلدانعان ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك جونىندەگى كەلىسىمدى مەملەكەت باسشىسىنىڭ ديپلوماتيالىق ۇستانىمدارىنىڭ ناتيجەسى رەتىندە باعالاۋعا بولا ما؟
– ءيا، بۇل كەلىسىمدى مەملەكەت باسشىسىنىڭ كوپۆەكتورلى، پراگماتيكالىق سىرتقى ساياساتىنىڭ ايقىن ناتيجەسى رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى. قاسىم-جومارت توقاەۆ سىرتقى ساياساتتا تۇراقتىلىق، بەيبىتشىلىك جانە كوپجاقتى ارىپتەستىككە باسىمدىق بەرەدى.
ارمەنيامەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك تۋرالى كەلىسىم تەك ەكىجاقتى مۇددەنى ەمەس، ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك كاۆكازدى بايلانىستىراتىن وڭىرلىك سەنىم ارحيتەكتۋراسىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان كوزقاراس. بۇل قازاقستاننىڭ ىنتىماقتاستىق الەۋەتىن كۇشەيتەدى.
وسى ورايدا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 80-ءشى سەسسياسىندا جالپى دەباتتا سويلەگەن ءسوزىن ەسكە العان ءجون: «قازاقستان ارااعايىندىق جانە بىتىمگەر ءرولىن جالعاستىرادى. ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىز: ۇستەمدىك ەمەس – تەپە-تەڭدىك، جىكتەلۋ ەمەس – ىنتىماقتاستىق، سوعىس ەمەس – بەيبىتشىلىك»
بۇل مالىمدەمە قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەيبىتشىل، ۇيلەستىرۋشى ديپلوماتياسىنىڭ ءمانىن كورسەتەدى جانە ارمەنيامەن جاڭا دەڭگەيدەگى سەرىكتەستىك وسى ۇستانىممەن تولىق ۇيلەسەدى.
