بيىل 26-27 قاراشاسىندا ۇلىبريتانيا استاناسىندا جاساندى ينتەللەكت تاقىرىبىنا ارنالعان كونفەرەنتسيا ءوتتى. ءاى سالاسىندا ايتارى بار الەمدىك دارەجەدەگى كومپانيا باسشىلارى مەن وسى تاقىرىپتى زەرتتەپ جۇرگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ باسى لوندوندا توعىستى.
ء«اى World Congress-2025» دەپ اتالعان بۇل ءىس-شاراعا ءاى-عا نەگىزدەلگەن كومپانيا اشقان باسشىلار دا كەلىپ، ونىمدەرىن كورمەگە قويىپ، كونفەرەنتسيا قاتىسۋشىلارىنا ءوز كومپانياسى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ بەرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. نەگىزگى باياندامالاردىڭ ورتاسىندا شاي-ۇزىلىسكە شىققان كەزدە، سونداي شاعىن ۋورك-شوپتارعا ءبىز دە كۋا بولىپ جۇردىك. «Snapshot AI» دەگەن كومپانيا وكىلدەرىنىڭ جانىنا كەلگەندە، قاستارىندا تۇرىپ قالدىم. اعىلشىنشا اعىپ تۇرعان جىگىت تە، قىز دا قازاققا قاتتى ۇقسايدى ەكەن. «قازاق سياقتى». ويىما ورالعان العاشقى ءسوز وسى. دالەل ىزدەگەندەي، جان-جاعىنا قاراي باستادىم. تاپتىم! الدارىندا تۇرعان ەكى نوۋتبۋكتىڭ بىرىندە قازاقستاننىڭ جالاۋىنىڭ سۋرەتى جاپسىرىلعان ەكەن. «ايتتىم عوي، قازاق!». بىراق ءبىر نارسە مەنى ءالى دە تەجەپ تۇر. شىنىمەن دە قازاق پا ەكەن؟ قازاق بولماسا شە؟ بۇل جەردە تەك اعىلشىن كومپانيالارى جينالعان سياقتى عوي، قازاقستاننان كەلگەنگە ۇقسامايتىن سياقتى ما؟ بالكىم تۋ سۋرەتىن جاي عانا ەستەلىك ەتىپ جاپسىرىپ العان شىعار؟ بىردەن قازاقشا سويلەي بەرسەم بە ەكەن؟ تۇسىنبەسە شە؟ الدىمەن اعىلشىنشا باستاي بەرگەنىم ءجون بە؟.. دەم اراسىندا ون شاقتى سۇراقتى وزىمە قويىپ ۇلگەردىم. مەنىڭ الدىمدا تۇرعان ادامعا كومپانياسى تۋرالى ايتىپ بىتە سالىسىمەن، قىزدىڭ جانىنا جاقىندادىم. تاۋەكەل! «سالەمەتسىز بە! ءسىز قازاقسىز با؟» «سالەمەتسىز. ءيا، نەگىزى... انام قازاق». حانيكە. بۇل سۇيكىمدى ارۋدىڭ ەسىمى حانيكە ەكەن. قازاقشا سويلەسۋگە بارىنشا تىرىسىپ تۇر. تولىق جاۋاپ بەرۋگە قينالىڭقىراسا دا: «ايتا بەرىڭىز، مەن ءبارىن تۇسىنەمىن!» دەپ قويادى. سول ساتتە قاسىمىزعا جانىنداعى جىگىت كەلدى. اعاسى ەكەن. «اتىم كەرەي! انامىز – قازاق. اكەمىز – قىرىم تاتارى. ال مەن شالاقازاقپىن! قىرىم تاتارى قازاققا ەڭ جاقىن ۇلتتىڭ ءبىرى ەكەنىن بىلەتىن بولارسىزدار؟» دەدى ول كۇلىمسىرەپ. «ارينە!» دەدىم مەن. اڭگىمەمىز جاراسىپ بارادى. كونفەرەنتسياعا بىرگە كەلگەن ارىپتەستەرىمدى دەرەۋ شاقىرىپ الىپ، جاڭا عانا تاپقان قازاقتارىممەن تانىستىرىپ جاتىرمىن. كەرەي ولاردىڭ بارىمەن تەك قازاقشا سويلەسىپ تۇر. ىڭعايلى بولسىن دەدى مە، ءبىر ارىپتەسىم اعىلشىنشا ءسوز جالعاپ ەدى، كەرەي كىلت توقتاتىپ: «قازاقشا سويلەڭىز!» دەمەسى بار ما؟! ەشكىم كۇتپەگەن ەدى. ءبارىمىز كۇلىپ جىبەردىك. مۇنداي ءوتىنىشتى قازاقستاندا جۇرگەندە عانا ايتۋعا، ەستۋگە ۇيرەنىپ قالعانبىز-اۋ. ەندى انگليانىڭ تورىندە، لوندوننىڭ قاق ورتاسىندا كەرەي بىزگە قازاقشا سويلەۋگە ۇندەپ تۇر. نە دەگەن عانيبەت! «مىندەتتى تۇردە سۇحبات الۋىم كەرەك!» ماعان سونداي يدەيا كەلدى. كەرەي مىرزا سۇحبات بەرۋگە قۋانا كەلىستى. كەلەسى كۇنگە ۋاقىت مەجەلەپ، ارنايى كەلىپ العان سۇحباتتى وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىن.
– كەرەي، ەڭ الدىمەن وسى جەردەگى التىن ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ، ماعان سۇحبات بەرۋگە كەلىسكەنىڭىز ءۇشىن العىسىمدى بىلدىرەمىن. كوپ سويلەسەمىز، سوندىقتان اراسىندا سىزگە قاي تىلدە تۇسىندىرگەن قولايلىراق، سول تىلدە سويلەي بەرسەڭىز بولادى. قازاقشا بولسا دا، تۇرىكشە بولسا دا، اعىلشىنشا بولسا دا ءوزىم اۋدارىپ الا الامىن.
– ءيا، قازاقشا ەركىن سويلەپ جۇرمەگەلى كوپ بولدى. ءتىپتى جيىرما جىل بولىپ قالعان شىعار. مەن اجەنىڭ بالاسىمىن. اسىرەسە ناعاشى اجەم اقليمانىڭ باۋىرىندا ەركەلەپ ءوستىم دەسەم بولادى. بالالىق شاعىمدا وتە جاقسى سويلەۋشى ەدىم. بىراق قازىر سۇحباتتى قانشا قيىن بولسا دا، تەك قازاقشا بەرگىم كەلىپ وتىر.
- ۇستانىمىڭىز مىقتى ەكەن. بارەكەلدى! ەندەشە سۇحباتىمىزدى باستايىق. ەڭ الدىمەن ءوزىڭىزدىڭ تولىق اتى-ءجونىڭىز بەن شىققان تەگىڭىزگە كەڭىرەك توقتالىپ وتسەڭىز.
– تولىق اتى-ءجونىم – قىرىمگەراي قىرىملى. بىراق جاي عانا كەرەي دەسە دە بولادى. [تۇركياعا باسقا ەلدەن قونىس اۋدارىپ بارعانداردىڭ تەگىن جەرگىلىكتى اكىمدىك كەلگەن جەرىنە، تۇرىنە قاراپ، وزدەرى قويىپ بەرەتىن بولعان – اۆت.] اكەم – قىرىم تاتارى، ال شەشەم – قازاق، ونىڭ ىشىندە بارقى كەرەي. قىرىم حاندىعىن XVIII عاسىردا باسقارعان اتاقتى حاننىڭ اتى ۇمىتىلماسىن دەپ، مەنىڭ اتىمدى قىرىمگەرەيدىڭ قۇرمەتىنە قويعان ەكەن. ال قارىنداسىمنىڭ اتى – حانيكە. التىن وردا حانى توقتامىستىڭ قىزى حانيكەنى بىلەتىن بولارسىز؟ ەكەۋمىزدىڭ ەسىمدەرىمىز وسىلاي بولۋىنا كىم اسەر ەتتى دەسەڭىز، اكە-شەشەم. ول ەكەۋى دە تاريحشىلار. قازىر جۇمىستارى تۇركيادا، ۋنيۆەرسيتەتتە ءدارىس بەرەدى. مەن ءوزىم امەريكادا (اقش) تۋعانمىن. ولار ۆيسكونسينداعى مەديسون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتۋراسىندا وقىپ، PhD جاساپ جۇرگەن كەزدەرىندە دۇنيەگە كەلگەنمىن. نەگىزى ەكەۋى دە تۇركيادا تۋعان، اكەم بالكەسىر دەگەن توپىراقتا، شەشەم سالي دەگەن جەردە. ال ۋنيۆەرسيتەتتى بىرگە انكارادا وقىعان. اكەمنىڭ اتى اقان، اتام احمەد، ال ارعى اتالارىمىز 1860 جىلدارى قىرىمنان كوشىپ كەلگەن. شەشەمنىڭ اتاسى 1956 جىلى شارقى تۇركىستاننان تۇركياعا قونىس اۋدارعان. شەشەم – ءماريام حاكىم، تۇركيادا 1958 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ۇلكەن اتام الىبەكتەن ءبىلال، ودان مەنىڭ شەشەم تۋعان. نەگىزى الىبەك حاكىم ەلگە تانىمال سىيلى ازامات بولعان. 1954 جىلى «National Geographic» جۋرنالىندا جارىق كورگەن قازاقتاردىڭ سۋرەتىندە سول اتامنىڭ دا بەينەسى بار. [«How the Kazakh fled to freedom» / «قازاق قالاي بوستاندىققا قاشتى؟» سۋرەتتى ماقالاسى، اۆتورى: MiltonJ.Clark]
- اجەم ءوسىردى دەپ ايتىپ قالدىڭىز، قازاق تىلىندە وسىلاي قۇلشىنا، ادەمى سويلەۋىڭىزگە اجەڭىز اسەر ەتكەن بولار؟
– مەنى بالا كۇنىمدە اپام ءوسىردى. سونىمەن كوپ سويلەسىپ ءجۇرىپ، قازاقشانى ۇيرەندىم. شەشەم مەن اكەم جۇمىسقا باراتىن. سول كەزدە انكاراداعى ۇيدە قاسىمدا اقليما اپام قالاتىن. ول تۇرىكشەنى مۇلدەم بىلمەيتىن، تەك قانا قازاقشا سويلەيتىن. بالا كەزىمدە ماعان شەشەمنىڭ اپاسى دا (اجەسى) قارادى. ونىڭ اتى ءمۇليا بولاتىن. انامنىڭ حاتيدجە (حاديشا) دەگەن اپاسى دا مەنى قازاقشا ەركەلەتەتىن. كىشكەنتاي شاعىمدا اكەم مەنىمەن تەك تاتارشا سويلەسەتىن، شەشەم تۇرىكشە سويلەسەتىن، ال اپالارىممەن قازاقشا عانا سويلەستىم. ەڭ قىزىعى، ارقايسىسى ءبىر-بىرىنەن كەيدە مەنى قىزعاناتىن. مەنىڭ ەكى-ءۇش جاسىمدا بولعان ءبىر وقيعا ەسىمدە: ۇيدەگى ەلەكتر شامىن جاققىم كەلىپ ەدى، بويىم جەتپەدى. سوسىن اكەمە قاراپ: «شامدى جاقشى»، دەدىم. ال تاتارشا ول اعاشتى، تەرەكتى جاق دەگەن ماعىنا بەرەدى ەكەن. اكەم شەشەمە قاراپ: «تەرەكتى نەگە جاعامىز؟» دەپ كۇلدى. تاتار ءتىلى مەن قازاقشانىڭ ايىرماشىلىعىن ونشا بىلمەيتىن كەزىم، سولاي اراسىندا ازداپ قينالىپ قالاتىنمىن. [كۇلدى].
- دەگەنمەن، قازاقشا، تۇرىكشە جانە تاتارشا سويلەۋدى ۇيرەنىپ ءجۇرىپ، ءسىز ءۇش مادەنيەتپەن قاتار سۋسىندادىڭىز عوي، پايدالى بولعان شىعار؟
– ءيا، ارينە. نەگىزى ول ۇشەۋى دە وتە ۇقساس، ۇشەۋىنىڭ دە تامىرى ءبىر عوي. ءۇش ءتىل – نەگىزى ءبىر ءتىل، تەك ءۇش تارماق بولىپ تاراعان.
- ال مەيىرىمىن بەرە وتىرىپ، قازاقشاعا سونشا ىڭكار ەتىپ باۋلىعان اجەڭىز قانداي ادام ەدى، ءسىزدى قالاي ەركەلەتۋشى ەدى، ەسىڭىزدە مە؟
– اجەممەن بولعان كەزدە تىم كىشكەنتاي بالا ەدىم. قالاي ەركەلەتكەنى ەسىمە تۇسپەي تۇر... بىراق قاسقانعا الىپ، ءمانتى جاسايتىنى ەسىمدە. ءبىزدىڭ قازاقتار ول جاقتا وتە ءدامدى ءمانتى جاسايتىن. اپامدار وزدەرى قولمەن باسىپ جاساعان كيىز بولاتىن، سول دا ەسىمدە. سوسىن بىزگە ءتۇرلى حيكايا ايتىپ بەرەتىن. مىسالى، «جەزتىرناق»، «انىق مەرگەن» دەگەن ەرتەگىنى ايتاتىنى ەسىمدە. سوسىن جاۋ كەلگەندە، قازاقتار قالاي كوشەتىنىن ايتىپ بەرەتىن. كىشكەنتاي كەزىمدە ناعاشىمنىڭ بالالارى بۇزىقتىق ىستەسە، اپام ولارعا اشۋلانىپ، «الباستى باسقىر!» دەپ ۇرساتىنى دا ەسىمدە قالىپتى. [كۇلدى]. نەگىزى مەنىڭ اپام مۇسىلمان بولۋدىڭ جاقسى ۇلگىسىن كورسەتتى. ونىڭ يمانى وتە بەرىك ەدى. سوسىن ءمۇليا اپام، اقليما اپام مەن حاتيدجە اپامدار كوپ باۋىرساق پىسىرەتىن. ولار سامسا دا پىسىرەتىن. ءسال وسكەن شاقتا، قىمىز ىشەتىنىم ەسىمدە. تۇركيادا جۇرسە دە قازاقتار جىلقى بايلاپ، قازى دايىندايتىن. شەشەمنىڭ تويىندا ولار جىلقى سويعانىن ەستىگەنمىن. جالپى مەيرامداردا كوپ قوي دا سوياتىن. تۇركيالىقتار جىلقى جەمەگەن سوڭ، قازىر قازاقتار جىلقىنى از ۇستايدى، دەگەنمەن ءالى دە ازداپ جىلقى ەتىن، قىمىزدى تابۋعا بولادى.
- ال اناڭىز بەن اكەڭىز ءبىر-بىرىمەن قالاي تانىسقان؟
ول ەكەۋى انكارادا ۋنيۆەرسيتەتتە جۇرگەندە تانىسقان. ەكەۋى دە تاريحتا بىرگە وقىعان. سوسىن ەكەۋى ۇيلەنگەن سوڭ، گەرمانياعا كەتەدى. سول جاقتا شەشەم «ازاتتىق» راديوسىندا ءۇش جىل جۇمىس ىستەگەن. بۇل 1985 جىلداردا بولعان. ودان كەيىن امەريكاعا، ۆيسكينسون شتاتىنا ءبىلىمىن شىڭداۋعا كەتەدى. اقش-تا 1991 جىلى مەن تۋدىم. سوسىن عىلىمي دارەجەسىن الىپ، تۇركياعا ورالعان. قازىر سول جاقتا ەكەۋى دە پروفەسسور. ۇيدە ەكى بالامىز، مەن جانە قارىنداسىم حانيكە.
- كەرەي مىرزا، ءبىزدى تانىستىرعان وسى كونفەرەنتسيا. بۇل جەردە قانداي جوبانى تانىستىرىپ جاتىرسىزدار؟ بۇل ءوز ماماندىعىڭىزعا تىكەلەي بايلانىستى ما؟
– مەن ءوزىم كومپيۋتەر عىلىمىن امەريكادا وقىعانمىن. IT مامانمىن. 2009 جىلى نيۋ-يورك قالاسىنا بارىپ، NYU ۋنيۆەرسيتەتىنە قابىلداندىم. سوسىن سول جەردە حەرست يەلىك ەتەتىن Hearst Corporation مەديا حولدينگكە جۇمىسقا تۇردىم. كورپوراتسياسىندا software جاسادىم. [Hearst كومپانياسىنداعى «software» ۇعىمىنا كىرەتىندەر – ولاردىڭ مەديا بيزنەسىن قولدايتىن جەكە نەمەسە كورپوراتيۆتىك ءىت-پلاتفورمالارى، جارناما تەحنولوگيالارى، اناليتيكا جۇيەلەرى جانە تسيفرلىق باسپا قۇرالدارى-اۆت.] سوسىن 2017 جىلى مەنى سول حولدينگتىڭ ەۋروپاداعى IT ديرەكتورى ەتىپ لوندونعا اۋىستىردى. 2020 جىلى ءوز كومپانيامىزدىڭ نەگىزىن قالادىق. بۇل كونفەرەنتسيادا تانىستىرىپ جاتقان Snapshot AI – بۇل ەكىنشى كومپانيامىز، مەن CEO-سى، ياعني سونىڭ باس اتقارۋشى ديرەكتورىمىن. ونى ءبىز 2023 جىلى قۇردىق. بۇنىڭ ءبارىنىڭ تامىرى – AI, جاساندى ينتەللەكت. Snapshot.reviews اتتى سايتىمىزدا ءبارى كورسەتىلگەن. ينجەنەرلەردىڭ جاساعان جۇمىستارىن ءوزىمىز دايىنداعان AI-عا بەرەمىز، سوسىن ول ساراپتاپ، ونىڭ ءتيىمدى جانە ءالسىز تۇستارىن انىقتاپ بەرەدى. ءبىزدىڭ ميسسيامىز قاراپايىم: ينجەنەرلىك توپتارعا جۇمىستارىن انىق جانە تۇسىنىكتى ەتۋ ارقىلى ولاردىڭ الەۋەتىن تولىق اشۋعا كومەكتەسۋ. كومپانيالار اي سايىن تولەم جاساپ، ءبىزدىڭ ءونىمدى تۇتىنادى. ءبىزدىڭ جاساندى ينتەللەكت قۇرالدارىمىزبەن مەنەدجەرلەر تەك سانداردى عانا ەمەس، ينجەنەرلىك شەشىمدەرگە قاتىستى ناقتى تۇسىنىكتەردى دە الادى، سولاي ونىمدىلىگىن ارتتىرادى.
- جاقسى ەكەن. ال بۇگىنگى دەيىن قانشا كومپانيا سىزدەردىڭ وسى قىزمەتتى الىپ كوردى؟
– ازىرگە اسا كوپ ەمەس. وتىز-قىرىق كومپانيامەن جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. ولاردىڭ كوبى امەريكالىق كومپانيالار. ءبىزدىڭ كومپانيالاردىڭ بارلىعىنىڭ بازاسى اقش تا ورنالاسقان: نيۋ-يوركتە، دەلاۆەردە.
- العا قويعان ارمان-ماقساتىڭىز قانداي؟
– كومپانيا ءۇشىن قويىپ وتىرعان ماقساتىمىز – دامۋ. بولاشاقتا، ينشاللا، يۋنيكورن ستاندارتىنا ساي، ەرەكشە ۇلكەن كومپانيا بولامىز. [Unicorn. بۇل تەرميندى ۆەنچۋرلىك ينۆەستور ەيلين لي ەنگىزگەن: نارىقتىق باعاسى 1 ميلليارد اقش دوللارىنان جوعارى بولاتىن، وتە سيرەك، جوعارى الەۋەتتى جەكە ستارتاپ كومپانيا دەگەن ءسوز. – اۆت.] ال جەكە ءوزىمنىڭ ارمانىما كەلسەم، ۇيلەنگەنمىن، ايەلىم بار. ەندى كوپ بالالى-شاعالى بولىپ، ۇلكەن وتباسىعا اينالساق دەيمىن. ايەلىم – «ارسەنال» كلۋبىنىڭ جانكۇيەرى، ال مەن «قايراتتى» جاقسى كورەمىن. بۇيىرسا، الداعى ايدا وتەتىن «ارسەنال – قايرات» ماتچىنا قازاقشا كيىنىپ، ول «ارسەنالعا»، ال مەن «قايراتقا» قولداۋ ءبىلدىرىپ بارايىن دەپ وتىرمىز. [كۇلدى].
- ءسىز قازاق تىلىندە سويلەگىڭىز كەلىپ تۇراتىنىن، ول ءتىلدى جاقسى كورەتىنىڭىزگە كۋا بولدىق. ونىڭ تۇپكى سەبەبى نەدە؟
– قازاق ءتىلى – مەنىڭ ءوزىم. قازاقستانعا ءالى ەش بارعان ەمەسپىن. بىراق تۇركيادا جۇرسەم دە، امەريكادا جۇرسەم دە، انگليادا جۇرسەم دە ەشبىر ۋاقىتتا اينالامداعى ادامداردىڭ ءجۇزى مەنىڭ بەت-الپەتىمە ۇقساعان ەمەس. ال قاي جەردە قازاقتى كورسەم، ءوزىمدى كورگەندەي بولامىن. سول ءۇشىن مەن قازاق تامىرىم بار ەكەنىنە وتە قۋانامىن جانە جاقسى كورەمىن. قازاقستانعا بارعىم كەلەدى. ول جاققا بارسام وتىز كۇن بە، الپىس كۇن بە بولسام دەيمىن. قازاقشامدى سولاي جاقسارتار ەدىم. بالكىم جيىرما جىلدان دا كوپ بولعان شىعار، ءدال بۇگىنگىدەي قازاقشا كوپ سويلەسپەدىم. شەشەممەن سويلەسۋگە بولۋشى ەدى، بىراق ول مەنىڭ قازاقشامدى اسا ۇناتپايدى، سوندىقتان «شالا قازاق» دەيدى ماعان. [كۇلدى]. انامنىڭ قازاقشاسى، ونىڭ باۋىرلارىنىڭ قازاقشاسى، قازاقى مىنەزى وتە جاقسى ساقتالعان. مەن ۇيلەنگەندە، بريتاندىق قۇداسىنا قازاقتىڭ شاپانىن جاپتى.
- باسقا جەردە تۋىپ، جات جەردە جەتىلسە دە، ولاردىڭ قازاقشاسىنىڭ ساقتالۋىنا نە سەبەپ دەپ ويلايسىز؟ ويتكەنى ءبارى بىردەي ولاي جاقسى ساقتاي المادى عوي؟
– تامىرىنا مىقتى بايلانسا، تاريحىنا مىقتى بايلانسا، «وزدىگى» قازاق بولسا، ءوزىن قازاق سەزىنسە، ول ەشتەڭەسىن ۇمىتپايدى. تامىرىنان ءنار الىپ تۇرادى.
- ادەمى ايتتىڭىز. نەگىزى ءبىزدىڭ ەلدە سوڭعى كەزدەرى «بىرەگەيلىك» پە، «مەندىك» پە دەپ باس قاتىرىپ جاتقان ۇعىمعا ادەمى اتاۋ بەردىڭىز عوي. Identity – وزدىك! قانداي ادەمى!.. كەرەي مىرزا، قانشا قيىن بولسا دا، تەك قازاقشا جاۋاپ بەرگىم كەلەدى دەگەن سوزىڭىزدە سوڭىنا دەيىن تۇردىڭىز. جارايسىز!
– مەن قازاق، وزبەك، قىرعىزبەن قازاقشادان باسقا تىلدە سويلەسكىم كەلمەيدى. ارى كەتسە تۇرىكشە سويلەۋىم مۇمكىن. بىراق ول باۋىرلارمەن ەشقاشان اعىلشىنشا سويلەسكىم كەلمەس ەدى.
- ىشكى قاعيداعا بەرىك ەكەنسىز. ءتانتى بولدىم. جىگەرىڭىزدى شىڭداپ، پرينتسيپكە بەرىك ەتىپ وسىرگەن اجەلەرىڭىزگە العىس، اتا-اناڭىزعا راقمەت. سىزبەن تانىسقانىما، سىزدەن سۇحبات العانىما وتە قۋانىشتىمىن. ءومىر جولىڭىز داڭعىل بولسىن، ارماندارىڭىزعا جەتە بەرىڭىز!
الما سايلاۋقىزى
