ەلىمىزدە 2021 جىلدان باستاپ «ۇلتتىق رۋحاني جاڭعىرۋ» ۇلتتىق جوباسى اياسىندا «ەل رۋحى» باعىتى جۇزەگە اسىپ، مادەنيەت سالاسىندا قولجەتىمدىلىك پەن ساپانى ارتتىرۋ قولعا الىندى. وتانىمىزدىڭ قۇندى مۇرالار ورداسى - مۋزەيدىڭ بارلىق جەتىستىگىمەن ونلاين رەجىمدە تانىستىرۋ ماقساتىندا e-culture.kz بىرىڭعاي ەلەكتروندىق پلاتفورماسىن ىسكە قوسۋ كوزدەلىپ وتىر. قازاقستانداعى مۋزەيلەردىڭ جاعدايى قانداي؟ مۋزەي قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋدا قانداي ماسەلەلەرگە كوڭىل بولگەن جون؟ وسى سۇراقتارعا 20 جىلدان استام ۋاقىت ءومىرىن مۋزەي سالاسىنا ارناعان بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ەتنولوگ-تاريحشى تۇرار ساتتارقىزى جاۋاپ بەردى.
كوپ جىل مۋزەي سالاسىندا قىزمەت ەتتىم. قاي جەرگە بارسام دا، ەڭ الدىمەن مۋزەيدى ىزدەيمىن. ويتكەنى سول جەردىڭ بارلىق تاريحىن مۋزەي ارقىلى كورۋگە، سەزىنۋگە بولادى.
مۋزەي سالاسىن بىلمەيتىندەر «مۋزەي دەگەن ءبىر ەسكى زاتتاردى جيىپ وتىراتىن قويما» دەپ قارايدى. مۋزەي بۇل – رۋحاني ورتا، ونىڭ كيەسى، قاسيەتى بار. كەزدەيسوق ادام مۋزەيگە كەلمەيدى. مۋزەيدىڭ ءوز اۋراسى بولادى. مۋزەي بۇل – ۇلكەن رۋحاني-ونەگە مەكتەبى. جالاقىسى از، جۇمىسى كوپ، قىزىقتى، تاريحى تەرەڭ جادىگەرلەرمەن جۇمىس ىستەۋ قىزىقتى، كونە زاتتارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ زيانى دا بار. سوندىقتان قۇزىرلى ورگاندار مۋزەي سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىلارىن كوتەرسە، ونىڭ ىشىندە زياندىلىعى دا ەسكەرىلسە ەكەن دەپ ويلايمىن.
مۋزەيلىك ەڭبەك جولىمدى سوناۋ 90-جىلدارى اقمولا تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنەن باستاعانمىن.
ول كەزدەگى مۋزەي ماماندارى بىزدەي جاس مامانداردى «ءار جادىگەر بۇل –وتانىڭنىڭ ءبىر بولشەگى، تاريحىڭنىڭ ءبىر بەتى، سابيدەي ايالاپ ۇستا، ونىڭ كەلەسى ۇرپاققا جەتۋى سەنىڭ موينىڭداعى زور جاۋاپكەرشىلىك»،-دەپ ۇيرەتتى. سودان كەيىن كوپ جىلدار بويى ءبىراز مۋزەيلەردە قىزمەت ەتتىم. العاشقى مۋزەيلىك ۇستازدارىمنىڭ وسى ءسوزى جۇرەگىمدە ماڭگىگە قالدى. مۋزەي ماماندىعى وتە قىزىقتى سالا. مادەني-رۋحاني تولىساسىڭ، مادەني شارالاردىڭ باسى-قاسىندا جۇرەسىڭ. كوپتەگەن يگى جاقسىلارمەن ارالاساسىڭ.
مۋزەيدىڭ العاشقى باسىلىمى «قازاقستان مۋزەيلەرى» (قازىرگى «مادەني مۇرا») جۋرنالىنىڭ شىعۋىنىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرىپ، وسى جۋرنالدىڭ قازاقشا رەداكتسياسىنا جاۋاپتى بولعانىمدى ماقتان تۇتامىن.
2002 جىلى 17-20 ناۋرىز ارالىعىندا تۇركىستان قالاسىندا «قازاقستانداعى مۋزەي ءىسىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى; تاجىريبە جانە پەرسپەكتيۆالار» اتتى ءىى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ءوتىپ، ونىڭ بارىسىندا قر پرەزيدەنتتىك مادەنيەت ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، مارقۇم ۇلىقبەك شاراحىنۇلى يبراگيموۆ مۋزەي جۋرنالىن اشۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ءسويتىپ كونفەرەنتسيادان كەلگەن سوڭ، قور بولىمىندە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن مەنى شاقىرىپ، تۇرار، سەن، تەلەراديودا قىزمەت ەتكەن ەكەنسىڭ. جۋرنال شىعارعالى وتىرمىز. قازاقشا رەداكتسياسى ساعان جۇكتەلەدى دەگەن ەدىم. تاجىريبەم جوق، اعا،-دەگەنىمە قاراماستان، سەنىڭ قولىڭنان كەلەدى،-دەگەن ەدى. «قازاقستان مۋزەيلەرى» جۋرنالىنىڭ العاشقى ءنومىرى 2002 جىلى 5 جەلتوقساندا شىققان بولاتىن. بيىل جۋرنالدىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويى. ومىرشەڭ باسىلىم بولعانىنا قۋانامىن. وسى جۋرنالدا ءجۇرىپ تالاي يگى جاقسىلارمەن قىزمەتتەس بولدىم. دۇكەنباي دوسجان، جارىلقاپ بەيسەنباي اعالدارىمىزدىڭ قول استىندا قىزمەت ەتتىك.
جالاقىسى از بولسا دا، 20 جىلدان استام ۋاقىت مۋزەيدە (اقمولا تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى، پرەزيدەنتتىك مادەنيەت ورتالىعى مۋزەيى، التىن جانە باعالى مەتالدار مۋزەيى، قر ۇلتتىق مۋزەيى، اسكەري-تاريحي مۋزەي) جۇمىس ىستەگەنىمە ەشقاشان وكىنبەيمىن.
كەرىسىنشە رۋحاني تولىسۋىما مۋزەيدىڭ كوپ ىقپالى ءتيدى. بۇگىندە قوعاممەن، وسكەلەڭ ۇرپاقپەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىم سول مۋزەيدىڭ، مادەنيەت سالاسىنداعى قىزمەتىمنىڭ ارقاسى دەپ سانايمىن. بىراق ءبىزدى دامىتپاي جاتقان كەمشىلىكتى دە ايتا كەتۋ كەرەك. مادەني ورتاعا باسشىلىققا كەلگەندەردىڭ نەشە ءتۇرلى باسسىزدىقتارىن كوردىم، رۋشىلدىق، ترايباليزم دەگەندى باستان وتكەردىك. باستاماڭ، يدەياڭ ءۇشىن قۋدالاۋ دا ءوتتى. كوپ دۇنيە مۋزەي باسشىلىعىنا بايلانىستى بولادى. كوبىنە مۋزەيدەن حابارى جوق، كەزدەيسوق ادامدار باسشى بولىپ كەلەدى. كوپتەگەن قۇندى دۇنيەلەردىڭ قۇن-جۇنى شىققانىنا كۋا بولدىم. «شىمشىق سويسا دا، قاساپشى سويسىن»،-دەمەكشى، ۇلت تاريحى، مادەنيەتى جيناقتالاتىن، ساقتالاتىن مۋزەيلەرگە جاناشىر جاندار كەلۋ كەرەك دەپ سانايمىن.
ۇرپاعىمىز وتانسۇيگىش، ەلىن، جەرىن، تاريحىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتەسىن دەسەك، مۋزەيگە بارۋ مادەنيەتىن بالا كەزىنەن قالىپتاستىرۋ كەرەك.
ءومىرى مۋزەيگە بارمايتىن، بالالارىن اپارمايتىن اتا-انالار بار. كەيدە اتا-انالار چاتىندا «بالام مۋزەيگە، تەاترعا بارمايمىن»،-دەپ ايتتى دەپ جاتادى. ارينە بالا وزدىگىنەن ەشقاشان بارمايدى. بالا ونەگەمەن وسەدى. اتا-اناسى ءومىرى قولىنا ءبىر ادەبي كىتاپ ۇستاماعان، ۇيىندە ءبىر ادەبي كىتابى جوق، مۋزەي مەن تەاتردى، كىتاپحانانى كورمەگەن اتا-انانىڭ بالاسى 14-15 جاسقا كەلگەندە قايدان بارسىن؟ بالانىڭ بويىندا مۇنداي مادەنيەتكە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى الدىمەن اتا-اناسى قالىپتاستىرۋ كەرەك. سۇلۋلىقتى، ادەمىلىكتى، رۋحاني قۇندىلىقتى جاستايىنان ءسىڭىرىپ وسكەن بالا ەشقاشان جاماندىق جاسامايدى.
تاريح، ادەبيەت، گەوگرافيا ساباقتارىن مۋزەيدە وتكىزىلگەنى دۇرىس. «ءجۇز ەستىگەنشە، ءبىر كور» دەمەيمە حالقىمىز، بالا ەستىگەنى مەن كورگەنىن ارقيلى قابىلدايدى.
سوندىقتان وسكەلەڭ ۇرپاقتى مۋزەي ارقىلى تاربيەلەۋ كەرەك. جالپى ءوزىم تاريح پەن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پاندەرىنىڭ مۇعالىمدەرى الدىمەن پاتريوت بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ءوز ءپانىن ءسۇيىپ، وعان دەگەن جۇرەگىندەگى ماحابباتىن وقۋشىلاردىڭ جۇرەگىنە جەتكىزە بىلسە، شاكىرتتەرىنىڭ جۇرەگىندە وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى ويانىپ، تۋعان ءتىلى مەن مادەنيەتىنە، تاريحىنا دەگەن قۇرمەت قالىپتاسارى ءسوزسىز. مۋزەيلەر مەن كىتاپحانالار كوپ بولسا، وسكەلەڭ ۇرپاعىمىز ونەگەلى، رۋحاني باي بولادى. بالا – تۋعاندا اپپاق قاعازداي بولىپ دۇنيەگە كەلەدى، وعان قانداي سۋرەت سالاسىڭ، وعان قانداي بوياۋ تاڭدايسىڭ، ونىڭ قانداي جەردە جۇرگەنىن، نەنى كورگەنىن قالايسىڭ، كەيىن سونىڭ جەمىسىن تەرەسىڭ.
كەيىنگى 30 جىلدا ءۇردىس العان ءبىر جاعداي بولدى. ەلىمىزدە قانشاما مۋزەيلەر، كىتاپحانالار جابىلدى.
تالاي مۋزەيدىڭ، رۋحاني مەكەننىڭ جابىلىپ، ونىڭ ورنىنا باسقاسىنىڭ اشىلعانىن كوزىم كوردى. الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك، شەتەلدەگى مۋزەيلەر عاسىرلار بويى حالىققا قىزمەت ەتىپ كەلەدى. ەرتەڭىمىزدى ويلاساق، مۋزەيلەر مەن كىتاپحانالارعا تاجىريبە جاساعاندى قويۋ كەرەك. قانداي كەرەمەت جادىگەرلەر، قۇندى كىتاپتار ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتىپ جاتىر. بۇل – ءبىزدىڭ ۇلكەن قاتەلىگىمىز، ۇرپاق الدىنداعى كەشىرىلمەس كۇنامىز. سوسىن كەلىپ، رۋحانياتىمىز قۇلدىرادى، مادەنيەتسىز جاستار كوپ دەيمىز. ەگەر اعا بۋىن مادەنيەت پەن رۋحانياتقا ءجۇردىم-باردىم قاراسا، جاس ۇرپاقتان نە سۇرايمىز. مادەني وردالاردى اشىپ-جابا بەرمەي، كوبەيتۋىمىز كەرەك.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، قانداي مۋزەي كەرەمەت، ىشىندە قۇندى جادىگەرلەرى تولىپ تۇرسا دا، ەگەر سول قۇندى جادىگەرلەردى «سويلەتە الاتىن» ەسكسكۋرسيا جۇرگىزۋشىلەر بولماسا، ءبارى بەكەر.
مۋزەيدىڭ كىشكەنتاي جادىگەرىنىڭ ۇلى تاريحىن، باعا جەتپەس قۇندىلىعىن تەرەڭ سيپاتتاپ، سۋرەتتەپ، بالالاردى قىزىقتىرىپ، وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن وياتا ءبىلۋ ءۇشىن گيدتەردىڭ ءوزى «جانىپ» تۇرۋى كەرەك، ىزدەنىمپاز، ءبىلىمدى، رۋحتى بولۋى قاجەت. جاتتاپ العانىن ايتا بەرمەي، جان-جاقتى ىزدەنىپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتى تارتاتىن قىزىقتى وقيعالاردى ايتىپ تۇرعانى ابزال. جالپى كەز كەلگەن ادام، سونىڭ ىشىندە گيدتەر «جۇمىس ۋاقىتىم قاشان بىتەدى؟»،-دەپ تۇرماي، ءار ەسكۋرسياسىن جاتتاندى تۇردە ەمەس، جان-تانىمەن، جۇرەكتەن شىعارىپ ايتسا، مۋزەيگە كەلۋشىلەر دە كوبەيىپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بويىندا ەلىنە دەگەن ماحاببات، ماقتانىش ويانار ەدى.
تاعى ءبىر ماسەلە، بۇگىندە مۋزەي ماماندارىن دايارلايتىن وقۋ ورىندارى از. وعان باراتىندار دا از. نەگە؟ ويتكەنى مادەنيەت سالاسىنىڭ جالاقىسى از.
ال ەندى كوپ جىلدار بويى مۋزەيدە قىزمەت ەتكەن، تاجىريبەلى ماماندارىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك. جاقىندا ەلباسى كىتاپحاناسىنىڭ مۋزەيىندە قىزمەت ەتەتىن، مۋزەيدىڭ تاجىريبەلى مامانى، تانىس اپايمەن حابارلاستىم. ءومىر بويى مۋزەيدە ەڭبەك ەتكەن، بۇكىل سانالى عۇمىرىن مۋزەيگە بەرگەن ادامدى زەينەت جاسىنا از قالعاندا جۇمىستان شىعارىپ جىبەرىپتى. مىنە، ءبىزدىڭ مۋزەي مامانىنا، ۇلت رۋحانياتىنا دەگەن كوزقاراسىمىز. مۋزەيگە، مۋزەيدىڭ ىستىق-سۋىعىن كورگەن تاجىريبەلى مامانعا وسىنداي قيانات جاساعان باسشىلىق مادەني-رۋحاني وردادا قىزمەت ەتۋگە قۇقىعى جوق دەپ سانايمىن.
ۇلتتىڭ ەرتەڭىن ويلاساق، ۇرپاعىمىز تاربيەلى، مادەنيەتتى بولسىن دەسەك، مادەني وشاقتارى كوپ بولۋى كەرەك.
سونىڭ ىشىندە ۇلت تاريحىنىڭ رۋحاني ورداسى مۋزەيلەر كوپ بولسىن. ول مەملەكەتتىكى بولسىن، جەكە مەنشىك بولسىن. ماسەلەن، بەرىك ءالىباي دەگەن اتاقتى زەرگەر، كوللەكتسيونەر اعامىز بار. جەكە مەنشىك كوللەكتسياسىندا كەيبىر مۋزەيلەردە جوق، تالاي قۇندى دۇنيە بار. بىراق ونى جالپى حالىققا، شەتەلدىك تۋريستەرگە كورسەتەتىن مۇمكىندىگى از. جادىگەرلەردى ساقتايتىن، تالاپقا ساي قور ساقتامى جوق. مىنە، وسىنداي جەكە مەنشىك مۋزەيلەرگە لايىقتى عيمارات بەرىپ، مەملەكەت قولداۋ جاساسا، ۇلت رۋحانياتىنا قوسقان ۇلەس بولار ەدى. مەملەكەتتىك مۋزەي مە، جەكە مۋزەي مە، وندا جينالعان جادىگەردىڭ بارلىعى ۇلت قازىناسى ەمەس پە؟! ەندەشە، ۇلت قازىناسىن ۇرپاعىمىزعا ماقتانىشپەن كورسەتۋ ءۇشىن قايسىنا بولسىن، مەملەكەتتىك قولداۋ قاجەت.
ءبىز وتىز جىلدان بەرى ساياسات، ەكونوميكا دەپ ءجۇرىپ، باستى نارسەنى، ادامزات ءۇشىن ەڭ نەگىزگى رۋحانيات پەن مادەنيەتكە ءجۇردىم-باردىم قارادىق. ناتيجەسى كوڭىل كونشىتپەيدى.
سوندىقتان، ەندى قالعانىنان ايىرىلىپ قالماۋىمىز ءۇشىن، ەسىمىزدى جيىپ، ەتەگىمىزدى جابۋىمىز كەرەك. رۋحانيات پەن مادەنيەت ءبىرىنشى ورىنعا شىققان ەلدىڭ بولاشاعى زور، ۇلتى مىقتى بولاتىنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. مۋزەي بۇل - ەلدىڭ تاريحى، ۇلتتىڭ قازىناسى. ال بابالار بىزگە اماناتتاپ ۇلت قازىناسىنا قيانات جاساماي، كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋ - ءبىزدىڭ بورىشىمىز. ول ءۇشىن ۇلت رۋحانياتىن قورعاۋشى، كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋشى - مۋزەيلەردىڭ جاعدايلارىنا نازار اۋدارۋى قاجەت. قانشاما قۇندى جادىگەرلەردى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ وتىرعان، جىلدار بويى جوندەۋ كورمەگەن، اۋداندىق، اۋىلدىق مۋزەيلەر بار. وسى مادەني وشاقتاردىڭ عيماراتتارىن جوندەپ، ارنايى زاماناۋي قور ساقتامدار سالۋ كەرەك. تاجىريبەلى مۋزەي ماماندارىن مۋزەيتانۋ فاكۋلتەتتەرىنە شاقىرىپ، ستۋدەنتتەردىڭ ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىن ۇشتاستىرىپ، ونىمەن قاتار مۋزەيتانۋ بويىنشا ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرستارىن اشىلسا دەيمىن. مۋزەيدە كەزدەيسوق ادامدار ەمەس، ءبىلىمدى، بىلىكتى، ۇلت تاريحىنا جاناشىر ادامدار جۇمىس ىستەۋ كەرەك.
مۋزەيگە جاڭا باسشى كەلسە، ۇناماعان كادرلاردى جۇمىستان شىعارۋدى، قۋدالاۋدى قويىپ، مۋزەيدىڭ بىلىكتى ماماندارىن قادىرلەپ، تاجىريبەلى مۋزەي ماماندارىن «مۋزەيتانۋ» فاكۋلتەتتەرىنە تارتۋ كەرەك. ال ەڭ باستىسى، ۇلتقا، ۇرپاقتىڭ ونەگەلى تاربيەسىنە قىزمەت ەتىپ وتىرعان مۋزەي سالاسىنىڭ ماماندارىنىڭ جالاقىسىن كوتەرۋ كەرەك. مۋزەي بۇل – وتكەن تاريح، بۇگىنگى - عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى، ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ رۋحاني ونەگەلىك ءتالىم-تاربيەسى...
اڭگىمەلەسكەن زارينا اشىربەك،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
