Elımızde 2021 jyldan bastap «Ūlttyq ruhani jaŋǧyru» ūlttyq jobasy aiasynda «El Ruhy» baǧyty jüzege asyp, mädeniet salasynda qoljetımdılık pen sapany arttyru qolǧa alyndy. Otanymyzdyŋ qūndy mūralar ordasy - muzeidıŋ barlyq jetıstıgımen onlain rejımde tanystyru maqsatynda e-culture.kz bıryŋǧai elektrondyq platformasyn ıske qosu közdelıp otyr. Qazaqstandaǧy muzeilerdıŋ jaǧdaiy qandai? Muzei qyzmetın ūiymdastyruda qandai mäselelerge köŋıl bölgen jön? Osy sūraqtarǧa 20 jyldan astam uaqyt ömırın muzei salasyna arnaǧan belgılı qoǧam qairatkerı, etnolog-tarihşy Tūrar Sättarqyzy jauap berdı.
Köp jyl muzei salasynda qyzmet ettım. Qai jerge barsam da, eŋ aldymen muzeidı ızdeimın. Öitkenı sol jerdıŋ barlyq tarihyn muzei arqyly köruge, sezınuge bolady.
Muzei salasyn bılmeitınder «Muzei degen bır eskı zattardy jiyp otyratyn qoima» dep qaraidy. Muzei būl – ruhani orta, onyŋ kiesı, qasietı bar. Kezdeisoq adam muzeige kelmeidı. Muzeidıŋ öz aurasy bolady. Muzei būl – ülken ruhani-önege mektebı. Jalaqysy az, jūmysy köp, qyzyqty, tarihy tereŋ jädıgerlermen jūmys ısteu qyzyqty, köne zattarmen jūmys ısteudıŋ ziiany da bar. Sondyqtan qūzyrly organdar muzei salasy qyzmetkerlerınıŋ jalaqylaryn köterse, onyŋ ışınde ziiandylyǧy da eskerılse eken dep oilaimyn.Muzeilık eŋbek jolymdy sonau 90-jyldary Aqmola tarihi-ölketanu muzeiınen bastaǧanmyn.
Ol kezdegı muzei mamandary bızdei jas mamandardy «är jädıger būl –Otanyŋnyŋ bır bölşegı, tarihyŋnyŋ bır betı, säbidei aialap ūsta, onyŋ kelesı ūrpaqqa jetuı senıŋ moinyŋdaǧy zor jauapkerşılık»,-dep üirettı. Sodan keiın köp jyldar boiy bıraz muzeilerde qyzmet ettım. Alǧaşqy muzeilık ūstazdarymnyŋ osy sözı jüregımde mäŋgıge qaldy. Muzei mamandyǧy öte qyzyqty sala. Mädeni-ruhani tolysasyŋ, mädeni şaralardyŋ basy-qasynda jüresıŋ. Köptegen igı jaqsylarmen aralasasyŋ.Muzeidıŋ alǧaşqy basylymy «Qazaqstan muzeilerı» (qazırgı «Mädeni mūra») jurnalynyŋ şyǧuynyŋ basy-qasynda jürıp, osy jurnaldyŋ qazaqşa redaksiiasyna jauapty bolǧanymdy maqtan tūtamyn.
2002 jyly 17-20 nauryz aralyǧynda Türkıstan qalasynda «Qazaqstandaǧy muzei ısınıŋ özektı mäselelerı; täjıribe jäne perspektivalar» atty II ǧylymi-praktikalyq konferensiia ötıp, onyŋ barysynda QR Prezidenttık mädeniet ortalyǧynyŋ direktory, marqūm Ūlyqbek Şarahynūly İbragimov muzei jurnalyn aşu mäselesın köterdı. Söitıp konferensiiadan kelgen soŋ, qor bölımınde qyzmet etıp jürgen menı şaqyryp, Tūrar, sen, teleradioda qyzmet etken ekensıŋ. Jurnal şyǧarǧaly otyrmyz. Qazaqşa redaksiiasy saǧan jükteledı degen edım. Täjıribem joq, aǧa,-degenıme qaramastan, senıŋ qolyŋnan keledı,-degen edı. «Qazaqstan muzeilerı» jurnalynyŋ alǧaşqy nömırı 2002 jyly 5 jeltoqsanda şyqqan bolatyn. Biyl jurnaldyŋ 20 jyldyq mereitoiy. Ömırşeŋ basylym bolǧanyna quanamyn. Osy jurnalda jürıp talai igı jaqsylarmen qyzmettes boldym. Dükenbai Dosjan, Jarylqap Beisenbai aǧaldarymyzdyŋ qol astynda qyzmet ettık.Jalaqysy az bolsa da, 20 jyldan astam uaqyt muzeide (Aqmola tarihi-ölketanu muzeiı, Prezidenttık mädeniet ortalyǧy muzeiı, Altyn jäne baǧaly metaldar muzeiı, QR Ūlttyq muzeiı, Äskeri-tarihi muzei) jūmys ıstegenıme eşqaşan ökınbeimın.
Kerısınşe ruhani tolysuyma muzeidıŋ köp yqpaly tidı. Bügınde qoǧammen, öskeleŋ ūrpaqpen jūmys ıstep jürgenım sol muzeidıŋ, mädeniet salasyndaǧy qyzmetımnıŋ arqasy dep sanaimyn. Bıraq bızdı damytpai jatqan kemşılıktı de aita ketu kerek. Mädeni ortaǧa basşylyqqa kelgenderdıŋ neşe türlı bassyzdyqtaryn kördım, ruşyldyq, traibalizm degendı bastan ötkerdık. Bastamaŋ, ideiaŋ üşın qudalau da öttı. Köp dünie muzei basşylyǧyna bailanysty bolady. Köbıne muzeiden habary joq, kezdeisoq adamdar basşy bolyp keledı. Köptegen qūndy dünielerdıŋ qūn-jūny şyqqanyna kuä boldym. «Şymşyq soisa da, qasapşy soisyn»,-demekşı, ūlt tarihy, mädenietı jinaqtalatyn, saqtalatyn muzeilerge janaşyr jandar kelu kerek dep sanaimyn.Ūrpaǧymyz otansüigış, elın, jerın, tarihyn, ūlttyq qūndylyqtaryn qūrmettesın desek, muzeige baru mädenietın bala kezınen qalyptastyru kerek.
Ömırı muzeige barmaityn, balalaryn aparmaityn ata-analar bar. Keide ata-analar chatynda «Balam muzeige, teatrǧa barmaimyn»,-dep aitty dep jatady. Ärine bala özdıgınen eşqaşan barmaidy. Bala önegemen ösedı. Ata-anasy ömırı qolyna bır ädebi kıtap ūstamaǧan, üiınde bır ädebi kıtaby joq, muzei men teatrdy, kıtaphanany körmegen ata-ananyŋ balasy 14-15 jasqa kelgende qaidan barsyn? Balanyŋ boiynda mūndai mädenietke degen süiıspenşılıktı aldymen ata-anasy qalyptastyru kerek. Sūlulyqty, ädemılıktı, ruhani qūndylyqty jastaiynan sıŋırıp ösken bala eşqaşan jamandyq jasamaidy.Tarih, ädebiet, geografiia sabaqtaryn muzeide ötkızılgenı dūrys. «Jüz estıgenşe, bır kör» demeime halqymyz, bala estıgenı men körgenın ärqily qabyldaidy.
Sondyqtan öskeleŋ ūrpaqty muzei arqyly tärbieleu kerek. Jalpy özım tarih pen qazaq tılı men ädebietı pänderınıŋ mūǧalımderı aldymen patriot bolu kerek dep oilaimyn. Öz pänın süiıp, oǧan degen jüregındegı mahabbatyn oquşylardyŋ jüregıne jetkıze bılse, şäkırtterınıŋ jüregınde Otanyna degen süiıspenşılıktı oianyp, tuǧan tılı men mädenietıne, tarihyna degen qūrmet qalyptasary sözsız. Muzeiler men kıtaphanalar köp bolsa, öskeleŋ ūrpaǧymyz önegelı, ruhani bai bolady. Bala – tuǧanda appaq qaǧazdai bolyp düniege keledı, oǧan qandai suret salasyŋ, oǧan qandai boiau taŋdaisyŋ, onyŋ qandai jerde jürgenın, nenı körgenın qalaisyŋ, keiın sonyŋ jemısın teresıŋ.Keiıngı 30 jylda ürdıs alǧan bır jaǧdai boldy. Elımızde qanşama muzeiler, kıtaphanalar jabyldy.
Talai muzeidıŋ, ruhani mekennıŋ jabylyp, onyŋ ornyna basqasynyŋ aşylǧanyn közım kördı. Älemdık täjıribege süiensek, şeteldegı muzeiler ǧasyrlar boiy halyqqa qyzmet etıp keledı. Erteŋımızdı oilasaq, muzeiler men kıtaphanalarǧa täjıribe jasaǧandy qoiu kerek. Qandai keremet jädıgerler, qūndy kıtaptar ız-tüzsız joǧalyp ketıp jatyr. Būl – bızdıŋ ülken qatelıgımız, ūrpaq aldyndaǧy keşırılmes künämız. Sosyn kelıp, ruhaniiatymyz qūldyrady, mädenietsız jastar köp deimız. Eger aǧa buyn mädeniet pen ruhaniiatqa jürdım-bardym qarasa, jas ūrpaqtan ne sūraimyz. Mädeni ordalardy aşyp-jaba bermei, köbeituımız kerek.Taǧy bır aita ketetın mäsele, qandai muzei keremet, ışınde qūndy jädıgerlerı tolyp tūrsa da, eger sol qūndy jädıgerlerdı «söilete alatyn» eskskursiia jürgızuşıler bolmasa, bärı beker.
Muzeidıŋ kışkentai jädıgerınıŋ ūly tarihyn, baǧa jetpes qūndylyǧyn tereŋ sipattap, surettep, balalardy qyzyqtyryp, Otanyna degen süiıspenşılıgın oiata bılu üşın gidterdıŋ özı «janyp» tūruy kerek, ızdenımpaz, bılımdı, ruhty boluy qajet. Jattap alǧanyn aita bermei, jan-jaqty ızdenıp, öskeleŋ ūrpaqty tartatyn qyzyqty oqiǧalardy aityp tūrǧany abzal. Jalpy kez kelgen adam, sonyŋ ışınde gidter «jūmys uaqytym qaşan bıtedı?»,-dep tūrmai, är eskursiiasyn jattandy türde emes, jan-tänımen, jürekten şyǧaryp aitsa, muzeige keluşıler de köbeiıp, öskeleŋ ūrpaqtyŋ boiynda elıne degen mahabbat, maqtanyş oianar edı.Taǧy bır mäsele, bügınde muzei mamandaryn daiarlaityn oqu oryndary az. Oǧan baratyndar da az. Nege? Öitkenı mädeniet salasynyŋ jalaqysy az.
Al endı köp jyldar boiy muzeide qyzmet etken, täjıribelı mamandaryn közdıŋ qaraşyǧyndai saqtauymyz kerek. Jaqynda Elbasy kıtaphanasynyŋ muzeiınde qyzmet etetın, muzeidıŋ täjıribelı mamany, tanys apaimen habarlastym. Ömır boiy muzeide eŋbek etken, bükıl sanaly ǧūmyryn muzeige bergen adamdy zeinet jasyna az qalǧanda jūmystan şyǧaryp jıberıptı. Mıne, bızdıŋ muzei mamanyna, ūlt ruhaniiatyna degen közqarasymyz. Muzeige, muzeidıŋ ystyq-suyǧyn körgen täjıribelı mamanǧa osyndai qiianat jasaǧan basşylyq mädeni-ruhani ordada qyzmet etuge qūqyǧy joq dep sanaimyn.Ūlttyŋ erteŋın oilasaq, ūrpaǧymyz tärbielı, mädeniettı bolsyn desek, mädeni oşaqtary köp boluy kerek.
Sonyŋ ışınde ūlt tarihynyŋ ruhani ordasy muzeiler köp bolsyn. Ol memlekettıkı bolsyn, jeke menşık bolsyn. Mäselen, Berık Älıbai degen ataqty zerger, kolleksioner aǧamyz bar. Jeke menşık kolleksiiasynda keibır muzeilerde joq, talai qūndy dünie bar. Bıraq ony jalpy halyqqa, şeteldık turisterge körsetetın mümkındıgı az. Jädıgerlerdı saqtaityn, talapqa sai qor saqtamy joq. Mıne, osyndai jeke menşık muzeilerge laiyqty ǧimarat berıp, memleket qoldau jasasa, ūlt ruhaniiatyna qosqan üles bolar edı. Memlekettık muzei me, jeke muzei me, onda jinalǧan jädıgerdıŋ barlyǧy ūlt qazynasy emes pe?! Endeşe, ūlt qazynasyn ūrpaǧymyzǧa maqtanyşpen körsetu üşın qaisyna bolsyn, memlekettık qoldau qajet.Bız otyz jyldan berı saiasat, ekonomika dep jürıp, basty närsenı, adamzat üşın eŋ negızgı ruhaniiat pen mädenietke jürdım-bardym qaradyq. Nätijesı köŋıl könşıtpeidı.
Sondyqtan, endı qalǧanynan aiyrylyp qalmauymyz üşın, esımızdı jiyp, etegımızdı jabuymyz kerek. Ruhaniiat pen mädeniet bırınşı orynǧa şyqqan eldıŋ bolaşaǧy zor, ūlty myqty bolatynyn esten şyǧarmau kerek. Muzei būl - eldıŋ tarihy, ūlttyŋ qazynasy. Al babalar bızge amanattap ūlt qazynasyna qiianat jasamai, keler ūrpaqqa jetkızu - bızdıŋ boryşymyz. Ol üşın ūlt ruhaniiatyn qorǧauşy, keler ūrpaqqa jetkızuşı - muzeilerdıŋ jaǧdailaryna nazar audaruy qajet. Qanşama qūndy jädıgerlerdı közınıŋ qaraşyǧyndai saqtap otyrǧan, jyldar boiy jöndeu körmegen, audandyq, auyldyq muzeiler bar. Osy mädeni oşaqtardyŋ ǧimarattaryn jöndep, arnaiy zamanaui qor saqtamdar salu kerek. Täjıribelı muzei mamandaryn muzeitanu fakultetterıne şaqyryp, studentterdıŋ bılımı men täjıribesın ūştastyryp, onymen qatar Muzeitanu boiynşa bılım jetıldıru kurstaryn aşylsa deimın. Muzeide kezdeisoq adamdar emes, bılımdı, bılıktı, ūlt tarihyna janaşyr adamdar jūmys ısteu kerek.Muzeige jaŋa basşy kelse, ūnamaǧan kadrlardy jūmystan şyǧarudy, qudalaudy qoiyp, muzeidıŋ bılıktı mamandaryn qadırlep, täjıribelı muzei mamandaryn «Muzeitanu» fakultetterıne tartu kerek. Al eŋ bastysy, ūltqa, ūrpaqtyŋ önegelı tärbiesıne qyzmet etıp otyrǧan muzei salasynyŋ mamandarynyŋ jalaqysyn köteru kerek. Muzei būl – ötken tarih, bügıngı - ǧylymi-zertteu ortalyǧy, erteŋgı ūrpaqtyŋ ruhani önegelık tälım-tärbiesı...
Äŋgımelesken Zarina ÄŞIRBEK,
"Adyrna" ūlttyq portaly
