"زۇلمات جىلدار قاسىرەتى" اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى

3379
Adyrna.kz Telegram

الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا 1933-33 جىلدارداعى اشارشىلىق پەن 1937-38 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ارنالعان «زۇلمات جىلدار قاسىرەتى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى.

الماتى قالاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ كونفەرەنتسيا زالىندا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەلگە تاريحشىلار، كورنەكتى عالىمدار، قوعام قايراتكەرلەرى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى كورگەن قايراتكەرلەردىڭ ۇرپاقتارى جانە تانىمال ۇەۇ وكىلدەرى قاتىستى. ءىس-شارادا ح.ءابجانوۆ، ا.توقتاباي، ءا.عالي، ف.شامشيدەنوۆا، د.مۇحامەدحان، ب.ساتەرشينوۆ سىندى عالىمدار ءسوز سويلەپ، زوبالاڭ جىلداردىڭ قازاق حالقىنا تيگىزگەن زارداپتارىنا توقتالدى. سونىمەن قاتار ءىس-شارا اياسىندا تاقىرىپتىق كىتاپ كورمەسى ءوتىپ، وندا تاريح تاعىلىمىنان سىر شەرتەتىن كىتاپتار قويىلدى.

دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ ماقساتى – كەڭەس وداعى كەزىندەگى قازاقستان جەرىندە بولعان اشارشىلىق، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ، ولاردىڭ تاريحىن، ۇلت زيالىلارىنىڭ ەل مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسىن، سول كەزەڭدەگى تاريحي شىندىقتىڭ بەتىن اشۋ، ەلىمىزدەگى عالىمداردىڭ، زەرتتەۋشىلەردىڭ تالداۋلارى مەن وي-پىكىرلەرىن ۇسىنۋ، سونداي-اق اتالعان ناۋبەتتەردىڭ زالالىن دالەلدەۋ بولاتىن.

ءبىرىنشى بولىپ «رۋحاني جاڭعىرۋ» گۋمانيتارلىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور حانگەلدى ءابجانوۆ ءسوز الدى. «زۇلمات جىلداردىڭ قاسىرەتىنە ءبىز اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى جاتقىزامىز. وسى ەكى زوبالاڭنىڭ كەسىرىنەن ءبىز جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتە جازدادىق. اشارشىلىق – بۇل تابيعي اپات تا، جۇت تا ەمەس. كەڭەس وكىمەتىنىڭ قىلمىستىق ساياساتىنان، اسىرا سىلتەۋىنەن بولعان زۇلمات ەدى. ال رەپرەسسيا مەن قۋعىن-سۇرگىن ءبىزدىڭ ۇلتتىق كودىمىزدى قاتتى السىرەتىپ جىبەردى»، – دەدى ول.

جيىنعا قاتىسقان تاريحشى-عالىم احمەت توقتاباي قازاق حالقىنىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى حال-احۋالى مەن وتىزىنشى جىلداردىڭ سوڭىنداعى جاعدايىن سالىستىردى. «1913 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ «ءالحامدۋليللا، 6 ميلليون قازاقپىز» دەپ ءدۇيىم ەلگە جار سالدى. سول جىلى الاشتىڭ تاعى ءبىر ارداگەرى وتىنشى ءالجانوۆ «التى جارىم ميلليون الاشپىز، 45 ميلليون مالىمىز بار» دەپ جازادى. سودان كەيىن بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلىپ، ءدۇرسىن-ءدۇرسىن قىرعىن ۇيىمداستىرىپ، 1938 جىلى قازاق دالاسىندا 2 ميلليونداي عانا ادام، 4 ميلليونداي عانا مال قالدى»، – دەيدى ا.توقتاباي.

ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىنگە ءالى كۇنگە دەيىن قۇقىقتىق باعا بەرىلمەي كەلە جاتقانىنا قىنجىلىس ءبىلدىردى. ونىڭ ايتۋىنشا «ارميان گەنوتسيدى»، «حولوكوست قىرعىنى» سياقتى قازاق قىرعىنى دا الەمدىك دەڭگەيدە تالقىلانۋى كەرەك. امەريكادا «حولوكوست قىرعىنىن» جوققا شىعارساڭىز، ءسىزدى بىردەن قارا تىزىمگە كىرگىزەدى. اكىمشىلىك جاۋاپقا تارتىپ، ايىپپۇل تولەتتىرەدى. زۇلمات جىلدارىندا قازاق حالقى ەڭ از دەگەندە 55 پايىزىنان ايىرىلدى. ءبىزدىڭ كورگەن قاسىرەتىمىز ەۆرەيلەر مەن ارميانداردان ءبىر ەلى كەم ەمەس. سوندىقتان اشارشىلىقتى گەنوتسيد رەتىندە مويىندايتىن ۋاقىت جەتكەن».

عالىمدار اشتىق پەن رەپرەسسيا جىلدارىندا قىرىلعان ادامداردىڭ سانى تۋرالى ءارتۇرلى دەرەكتەر ۇسىنادى. قازاق دالاسىندا سول جىلدارى ەڭ از دەگەندە 1 ميلليون 800 مىڭ ادام قىرعىنعا ۇشىراعان. كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاساقانا جۇرگىزگەن اگرارلىق ساياساتى بولماعاندا، وسى كۇنى قازاق حالقىنىڭ سانى 30  ميلليون شاماسىندا بولار ەدى.

پىكىرلەر