"Zūlmat jyldar qasıretı" atty döŋgelek üstel öttı

Almaty qalasy Işkı saiasat basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasyn jüzege asyru maqsatynda 1933-33 jyldardaǧy aşarşylyq pen 1937-38 jyldardaǧy saiasi quǧyn-sürgınge arnalǧan «Zūlmat jyldar qasıretı» atty döŋgelek üstel ötkızdı. Almaty qalasynyŋ Ortalyq memlekettık mūraǧatynyŋ konferensiia zalynda ötken döŋgelek üstelge tarihşylar, körnektı ǧalymdar, qoǧam qairatkerlerı, saiasi quǧyn-sürgındı körgen qairatkerlerdıŋ ūrpaqtary jäne tanymal ÜEŪ ökılderı qatysty. Is-şarada H.Äbjanov, A.Toqtabai, Ä.Ǧali, F.Şamşidenova, D.Mūhamedhan, B.Saterşinov syndy ǧalymdar söz söilep, zobalaŋ jyldardyŋ qazaq halqyna tigızgen zardaptaryna toqtaldy. Sonymen qatar ıs-şara aiasynda taqyryptyq kıtap körmesı ötıp, onda tarih taǧylymynan syr şertetın kıtaptar qoiyldy. Döŋgelek üsteldıŋ maqsaty – Keŋes Odaǧy kezındegı Qazaqstan jerınde bolǧan aşarşylyq, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu, olardyŋ tarihyn, ūlt ziialylarynyŋ el müddesı üşın küresın, sol kezeŋdegı tarihi şyndyqtyŋ betın aşu, elımızdegı ǧalymdardyŋ, zertteuşılerdıŋ taldaulary men oi-pıkırlerın ūsynu, sondai-aq atalǧan näubetterdıŋ zalalyn däleldeu bolatyn. Bırınşı bolyp «Ruhani jaŋǧyru» gumanitarlyq zertteu ortalyǧynyŋ jetekşısı, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Hangeldı Äbjanov söz aldy. «Zūlmat jyldardyŋ qasıretıne bız aşarşylyq pen saiasi quǧyn-sürgındı jatqyzamyz. Osy ekı zobalaŋnyŋ kesırınen bız jer betınen joǧalyp kete jazdadyq. Aşarşylyq – būl tabiǧi apat ta, jūt ta emes. Keŋes ökımetınıŋ qylmystyq saiasatynan, asyra sılteuınen bolǧan zūlmat edı. Al repressiia men quǧyn-sürgın bızdıŋ ūlttyq kodymyzdy qatty älsıretıp jıberdı», – dedı ol. Jiynǧa qatysqan tarihşy-ǧalym Ahmet Toqtabai qazaq halqynyŋ qazan töŋkerısıne deiıngı hal-ahualy men otyzynşy jyldardyŋ soŋyndaǧy jaǧdaiyn salystyrdy. «1913 jyly Ahmet Baitūrsynov «Älhamdulilla, 6 million qazaqpyz» dep düiım elge jar saldy. Sol jyly alaştyŋ taǧy bır ardagerı Otynşy Äljanov «Alty jarym million alaşpyz, 45 million malymyz bar» dep jazady. Sodan keiın bolşevikter bilıkke kelıp, dürsın-dürsın qyrǧyn ūiymdastyryp, 1938 jyly qazaq dalasynda 2 milliondai ǧana adam, 4 milliondai ǧana mal qaldy», – deidı A.Toqtabai. Saiasattanuşy Äzımbai Ǧali aşarşylyq pen quǧyn-sürgınge älı künge deiın qūqyqtyq baǧa berılmei kele jatqanyna qynjylys bıldırdı. Onyŋ aituynşa «Armian genosidı», «Holokost qyrǧyny» siiaqty qazaq qyrǧyny da älemdık deŋgeide talqylanuy kerek. Amerikada «Holokost qyrǧynyn» joqqa şyǧarsaŋyz, sızdı bırden qara tızımge kırgızedı. Äkımşılık jauapqa tartyp, aiyppūl tölettıredı. Zūlmat jyldarynda qazaq halqy eŋ az degende 55 paiyzynan aiyryldy. Bızdıŋ körgen qasıretımız evreiler men armiandardan bır elı kem emes. Sondyqtan aşarşylyqty genosid retınde moiyndaityn uaqyt jetken». Ǧalymdar aştyq pen repressiia jyldarynda qyrylǧan adamdardyŋ sany turaly ärtürlı derekter ūsynady. Qazaq dalasynda sol jyldary eŋ az degende 1 million 800 myŋ adam qyrǧynǧa ūşyraǧan. Keŋes ökımetınıŋ qasaqana jürgızgen agrarlyq saiasaty bolmaǧanda, osy künı qazaq halqynyŋ sany 30  million şamasynda bolar edı.