Almaty qalasy Ishki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyn júzege asyrý maqsatynda 1933-33 jyldardaǵy asharshylyq pen 1937-38 jyldardaǵy saıası qýǵyn-súrginge arnalǵan «Zulmat jyldar qasireti» atty dóńgelek ústel ótkizdi.
Almaty qalasynyń Ortalyq memlekettik muraǵatynyń konferenııa zalynda ótken dóńgelek ústelge tarıhshylar, kórnekti ǵalymdar, qoǵam qaıratkerleri, saıası qýǵyn-súrgindi kórgen qaıratkerlerdiń urpaqtary jáne tanymal ÚEU ókilderi qatysty. Is-sharada H.Ábjanov, A.Toqtabaı, Á.Ǵalı, F.Shamshıdenova, D.Muhamedhan, B.Satershınov syndy ǵalymdar sóz sóılep, zobalań jyldardyń qazaq halqyna tıgizgen zardaptaryna toqtaldy. Sonymen qatar is-shara aıasynda taqyryptyq kitap kórmesi ótip, onda tarıh taǵylymynan syr shertetin kitaptar qoıyldy.
Dóńgelek ústeldiń maqsaty – Keńes Odaǵy kezindegi Qazaqstan jerinde bolǵan asharshylyq, saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý, olardyń tarıhyn, ult zııalylarynyń el múddesi úshin kúresin, sol kezeńdegi tarıhı shyndyqtyń betin ashý, elimizdegi ǵalymdardyń, zertteýshilerdiń taldaýlary men oı-pikirlerin usyný, sondaı-aq atalǵan náýbetterdiń zalalyn dáleldeý bolatyn.
Birinshi bolyp «Rýhanı jańǵyrý» gýmanıtarlyq zertteý ortalyǵynyń jetekshisi, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Hangeldi Ábjanov sóz aldy. «Zulmat jyldardyń qasiretine biz asharshylyq pen saıası qýǵyn-súrgindi jatqyzamyz. Osy eki zobalańnyń kesirinen biz jer betinen joǵalyp kete jazdadyq. Asharshylyq – bul tabıǵı apat ta, jut ta emes. Keńes ókimetiniń qylmystyq saıasatynan, asyra silteýinen bolǵan zulmat edi. Al repressııa men qýǵyn-súrgin bizdiń ulttyq kodymyzdy qatty álsiretip jiberdi», – dedi ol.
Jıynǵa qatysqan tarıhshy-ǵalym Ahmet Toqtabaı qazaq halqynyń qazan tóńkerisine deıingi hal-ahýaly men otyzynshy jyldardyń sońyndaǵy jaǵdaıyn salystyrdy. «1913 jyly Ahmet Baıtursynov «Álhamdýlılla, 6 mıllıon qazaqpyz» dep dúıim elge jar saldy. Sol jyly alashtyń taǵy bir ardageri Otynshy Áljanov «Alty jarym mıllıon alashpyz, 45 mıllıon malymyz bar» dep jazady. Sodan keıin bolshevıkter bılikke kelip, dúrsin-dúrsin qyrǵyn uıymdastyryp, 1938 jyly qazaq dalasynda 2 mıllıondaı ǵana adam, 4 mıllıondaı ǵana mal qaldy», – deıdi A.Toqtabaı.
Saıasattanýshy Ázimbaı Ǵalı asharshylyq pen qýǵyn-súrginge áli kúnge deıin quqyqtyq baǵa berilmeı kele jatqanyna qynjylys bildirdi. Onyń aıtýynsha «Armıan genoıdi», «Holokost qyrǵyny» sııaqty qazaq qyrǵyny da álemdik deńgeıde talqylanýy kerek. Amerıkada «Holokost qyrǵynyn» joqqa shyǵarsańyz, sizdi birden qara tizimge kirgizedi. Ákimshilik jaýapqa tartyp, aıyppul tólettiredi. Zulmat jyldarynda qazaq halqy eń az degende 55 paıyzynan aıyryldy. Bizdiń kórgen qasiretimiz evreıler men armıandardan bir eli kem emes. Sondyqtan asharshylyqty genoıd retinde moıyndaıtyn ýaqyt jetken».
Ǵalymdar ashtyq pen repressııa jyldarynda qyrylǵan adamdardyń sany týraly ártúrli derekter usynady. Qazaq dalasynda sol jyldary eń az degende 1 mıllıon 800 myń adam qyrǵynǵa ushyraǵan. Keńes ókimetiniń qasaqana júrgizgen agrarlyq saıasaty bolmaǵanda, osy kúni qazaq halqynyń sany 30 mıllıon shamasynda bolar edi.
