وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن ۇلىق مەرەكە تۇسىندا اقوردا الدىنداعى الاڭدا ارىپتەستەرىمدى كەزدەستىرىپ قالدىم دا:
– جىگىتتەر، قالايسىڭدار، ءبىر-ءبىر وردەن ەنشىلەپ كەلە جاتسىڭدار ما؟ – دەپ ساۋال تاستاعانمىن.
جاسى ەداۋىر كىشى، تەز پايىمداپ، شيراق قيمىلدايتىن، ءوزىن وپپوزيتسيا قاتارىنا جاتقىزاتىن ارىپتەسىم جۇلىپ العانداي، جەدەل جاۋاپ قاتتى:
– و نە دەگەنىڭىز! قۇداي ساقتاسىن، قۇداي ساقتاسىن! – دەدى تەز-تەز سويلەپ.
كورگەن-بىلگەن، وقىعان-توقىعانى كوپ ارىپتەسىم كوك تۋى جەلبىرەگەن تاۋەلسىز ءوز ەلى – دەربەس مەملەكەتىنىڭ ماراپاتىن الۋدى ابىرويعا ەمەس، قىلمىسقا بالاپ تۇرسا، ول ەلدە ادىلەت تولىق سالتانات قۇرىپ ەدى دەپ ايتا الامىز با؟!.
ادىلەتتى قوعام، ءمىنسىز مەملەكەت قۇرۋ – قاي زاماندا دا ادامزاتتىڭ اسىل ارمانى. وسى ءبىر ۇلى يدەيا ءبىزدىڭ حالىقتى دا اينالىپ وتكەن جوق: ەجەلگى جىر-اڭىزدارى مەن ەرتەگى-ءاپسانالارىندا قاتتالعان ارمان بۇگىنگە دەيىن جەتتى سۇيرەتىلىپ. قاراپايىم كيىم كيىپ، تۇندەلەتىپ ەلىن ارالايتىن ءادىل پاتشا، قارا قىلدى قاق جاراتىن ءادىل بي مەن قازى، ادىلەتسىز، قارا نيەت پاتشانى نايزا ۇشىنا كوتەرەتىن جۇرەك جۇتقان باتىر، حان مەن بايدى ءبىر اۋىز سوزىمەن جىعاتىن ءدۇلدۇل شەشەن تۋرالى اڭىزداردىڭ قالىڭ قاتپارىندا وسى ادىلدىككە دەگەن قۇشتارلىق جاتپاۋشى ما ەدى؟! جەلماياسىمەن جەلىپ ءجۇرىپ اسان قايعى ىزدەگەن جەرۇيىق تا وسى ادىلدىك سالتانات قۇرعان مەكەن ەمەس پە؟ «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان» دەپ قازاق مولشىلىققا مالىنعان ەلدى عانا ەمەس، داۋ-داماي شىقپايتىن، ىنتىماق پەن تىنىشتىق ورناعان، ادىلەتكە سۇيەنگەن قوعامدى ايتقان عوي.
فارابتان شىققان ءابۋناسىر مۇحاممەد تە ۇلگى تۇتقان ۇستازدارى – اريستوتەل مەن پلاتونعا ىلەسىپ، وسى ماڭگىلىك تاقىرىپ – ادىلەتتى قوعامدى ءوزىنىڭ ايگىلى «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى» دەپ اتالاتىن تراكتاتىندا جان-جاقتى تالدادى. وسى تاقىرىپتى قوزعاعان «ۋتوپيا» كىتابىنىڭ اۆتورى، اعىلشىننىڭ گۋمانيست-فيلوسوفى توماس مور تراكتات جازىلعان سوڭ جەتى عاسىردان كەيىن عانا دۇنيە ەسىگىن اشقان ەدى. سول دانىشپان بابامىز ءابۋناسىر ءال-فارابي «حالىقتىڭ باقىتى – قايىرىمدى، ءبىلىمدى، مادەنيەتتى باسقارۋدا» دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن ەكەن. «مۇنداي باسقارۋ ەڭ اۋەلى زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، يگى تاجىريبەگە جۇگىنۋى ءتيىس» دەگەن ۇلى بابا مەملەكەت باسشىسىنا لايىق ادامنىڭ بويىنان تابىلۋعا ءتيىس 12 قاسيەتتى دە سيپاتتاپ بەرەدى. «الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى» اتانعان بابامىزدىڭ تۇجىرىمدارى وزىنە دەيىنگى جانە كەيىنگى ويشىلدار – پلاتوننىڭ «مەملەكەت»، ن.ماكياۆەلليدىڭ «بيلەۋشى»، ت.كامپانەللانىڭ «كۇن قالاسى» ەڭبەكتەرىندەگى يدەيالارمەن قاناتتاس كەلىپ جاتسا، ونىڭ ءمانى ويشىلداردىڭ ءبارى دە ادىلەت ورناعان، ادامعا جايلى دا قولايلى مەملەكەتتىڭ نوبايىن ىزدەۋىندە بولسا كەرەك.
ساياساتتى ونەر عانا ەمەس، ءبىلىم مەن دانالىق دەپ تانىعان ءجۇسىپ بالاساعۇن بابامىز مەملەكەت باسقارۋشى تۇلعا حالىقتىڭ باقىلاۋىندا بولۋى كەرەك دەپ ءبىلدى. ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى جايساڭ مىنەزبەن ساباقتاستىرعان ماحمۇت قاشقاري بولسا زورلىق جۇرگەن جەردە ادىلدىككە ورىن قالمايتىنىن ايتىپ كەتكەن. ال ەندى ونىڭ «ءامىر جات ەلدەن وزىنە ارناپ ساراي سوقتىرىپ قويسا، بۇل – جامان ىرىم. بۇل ءتۇبى باسىنا قيىن-قىستاۋ كۇن تۋا قالسا قاشىپ بارىپ پانالايمىن دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل – حالقىنىڭ الدىندا جاساعان ساتقىندىعى» دەگەنى ءبىزدىڭ كەيبىر لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ باتىس بانكتەرىندە قۇپيا ەسەپشوتتار اشىپ، قىرۋار اقشا سالىپ، ءزاۋلىم عيماراتتار ساتىپ الىپ جاتقانىن كورىپكەلدىكپەن بولجاعانداي اسەر قالدىرادى.
ءاز تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا قابىلدانعان «جەتى جارعى» قازاق قوعامىندا قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىك ۇلگىسىنە اينالدى. بۇل وزىنە دەيىنگى «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» سياقتى دالا زاڭدارىنا نەگىزدەلىپ، بيلەردىڭ بەلسەنە قاتىسۋىمەن جاسالعان ەرەجەلەر جيىنتىعى بولاتىن. ءاز تاۋكە بيلەر مەن باتىرلاردى ەل بيلەۋ ىسىنە قوسقان، ياعني بيلىك جاۋاپكەرشىلىگىن بولىسكەن. قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوز بيلىگىنىڭ ىقپالىن ۇكىمەتپەن، پارلامەنتپەن ءبولىسۋى وسى وقيعانى ەسكە تۇسىرمەي مە؟ XVIII عاسىردا 18 جىل بيلىك قۇرعان تاۋكە حان زامانى قازاق ءۇشىن جاڭا تۇرپاتتى ايتۋلى كەزەڭ بولدى. مۇنىڭ ءوزى ادىلدىك ۇستەمدىك قۇرعان ەلدە بىرلىك پەن بەرەكە قاتار ورنايتىنىن كورسەتكەن تاريحي مىسال ەدى. مۇنان كەيىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ قولتىعىنا كىرىپ، كولونياسىنا اينالىپ، ودان ءارى قىزىل يمپەريا قۇرساۋىندا قالعان قازاق ەلى ءۇشىن ءادىل باسشى، ادىلەتتى قوعام يدەياسى ەمەس، جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتپەي امان قالۋ يدەياسى كۇن تارتىبىنە شىققان ەدى.
«قازاق ورىسقا قاراعان سوڭ بۇرىنعى جۇيرىك شەشەن بيلەردەن كەلە جاتقان ءاز، ءادىل بيلىك – جوراسى جامان قاراپايىم تۇعىر ءبيدىڭ پاراسىنا اياق استى بولدى. پارا بەرگەن اقتى – قارا، قارانى اق قىلاتىن كۇن تۋدى» دەگەن ەدى كەزىندە الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان. رەسەيدى الىپ تۇرمەگە اينالدىرعان زۇلىم پاتشانى قۇلاتىپ، تەڭدىك ورناتامىز، ءادىل قوعام قۇرامىز دەگەن بولشەۆيكتەردىڭ اقىرى نەمەن تىنعانى، قازاق قانشا قاسىرەت شەككەنى بارشاعا بەلگىلى. قان قىزىل يمپەريا تۇسىندا «ۇلتىم» دەگەن ۇلاندار «ۇلتشىلعا» اينالىپ، لەزدە كوزى جويىلدى. قازاقتىڭ قايماعى رەپرەسسياعا ۇشىراسا، حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرى اشتىق پەن زورلىق-زومبىلىق زاردابىن شەكتى. جەرى توزدى، ءتىلى تۇسالدى، ەڭ باستىسى جىگەرى جاسىدى. اتامەكەن جەرىندە وتىرىپ ءوز ەلىنە، ءوز حالقىنا يەلىك ەتە المادى.
شۇكىر، تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقالى دا وتىز جىلدان اسىپ بارادى. ەڭ باستىسى، كەڭ-بايتاق ەلىمىزدىڭ شەكاراسىن شەگەندەپ الدىق. الدىمەن ەكونوميكا، وزگە ماسەلەلەر كەزەگىمەن شەشىلە جاتار دەپ شەشتىك. ءسوتسياليزمنىڭ «سىنىق ارباسىمەن» نارىققا، كاپيتاليزمگە قالاي جەتەمىز دەپ باس قاتىردىق. مۇندايدا تىزگىنشى جالعىز ءارى مىقتى بولۋى كەرەك، ەتەكتەن تارتىپ جاعالاسپاي، بيلىكتى ءبىر قولعا جيىپ-تەرىپ بەرەيىك دەدىك. مۇنىڭ ءبارىن كوپ بولىپ قول كوتەرىپ، اتا زاڭىمىزعا قايتا-قايتا قاتتادىق. كەيبىر ماراپاتقۇمار، مانساپقۇمار كەزەكشى شەشەندەرىمىز «قوي ۇستىنە بوزتورعاي ۇيا سالدى، بوركىمىزدى اسپانعا اتايىق» دەپ ايقايلادى كوپتىڭ الدىنا شىعىپ. ءبىز ونداعان جىلدار بويى سولاردىڭ سوزىنە ۇيىپ، باقىتتان باسىمىز اينالىپ، قول سوعىپ تۇرعاندا قاڭتار وقيعاسى بۇرق ەتە قالدى. بولعانى راس بولسا، سەمىز قوي دا، بوزتورعاي دا ۇركىپ كەتكەنى اقيقات...
ءبىز ەكونوميكانى كوتەرەمىز، دامىعان ەلۋ، ءتىپتى وتىز ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەپ ۇرانداتىپ، ناۋقانداتىپ جۇرگەندە، مەملەكەتتىڭ وزەگىنە اينالۋعا ءتيىس ەڭ باستى قاعيدا – ادىلدىك، ادىلەتتىلىك، تەڭ مۇمكىندىك، زاڭ ۇستەمدىگى، ادال ەڭبەك ارتىقشىلىعى كەيىنگە ىسىرىلىپ قالا بەرگەن ەكەن. قاڭتار – سونىڭ كورىنىسى.
«التىن ساندىقتىڭ ۇستىندە نەگە جالاڭ بۇت وتىرمىز؟» دەپ شەراعا سوناۋ تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا كۇركىرەي ساۋال تاستاعان ەدى. ەستيتىن مەملەكەت بولماعان سوڭ بيلىكتىڭ قۇلاعىنا جەتپەگەن ەكەن. بيلىككە ارقا سۇيەگەن از عانا وليگارحات ەسەپسىز بايلىققا كەنەلسە، وزگەلەر قوڭىرتوبەل كۇن كەشۋدە. باي مەن كەدەي ايىرماشىلىعى – اسپان مەن جەردەي. اۋىل اكىمىنەن ۇكىمەت باسشىسىنا دەيىن كىسەندەلسە دە، جەمقورلىق قارقىنى باسەڭدەر ەمەس. ادىلەت ورگاندارى «اۋزى قيسىق بولسا دا باي بالاسى سويلەسىن» دەگەن ۇستانىمنان جاڭىلماي وتىر. حالىقتىڭ ۇنىنە بيلىك قۇلاق تۇرمەگەن. وتىرىك ۋادە، جالعان ەسەپ. جۇرت قارنىنىڭ اشقانىنا عانا ەمەس، قادىرىنىڭ قاشقانىنا دا نالىدى. قاڭتار – سونىڭ كورىنىسى. سوندىقتان دا قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن ىلە-شالا وتكىزگەن القالى جيىندا مەملەكەت باسشىسى «تەڭسىزدىك ماسەلەسى ۋشىعا ءتۇستى. ول جىلدان-جىلعا قيىنداي بەردى. كۇشتى جىكتەلۋ جاسىرىنىپ جاتىر. ازاماتتاردىڭ كوپتەگەن كۇردەلى پروبلەماسى شەشىلگەن جوق. حالىقتىڭ تابىسى ەكونوميكامەن قاتار ءوسۋى كەرەك» دەپ اشىعىن ايتتى.
قوعام عانا ەمەس، وتاننىڭ ءوزى جىكتەلىپ، ەكىگە ءبولىنىپ كەتىپ تۇر دەپ الاشتىڭ ءبىرتۋار ارقالى اقىنى سۆەتقالي قۇرداسىم سوناۋ جاڭا عاسىر باسىندا-اق اۋىلىندا جاتىپ، «ەكى وتان» دەگەن جىر-زاپىرانىن توگىپ، بوزتورعايداي شىرىلداعان ەكەن، دابىلداتقان ەكەن، قۇلاق تۇرگەن ەشكىم بولماعان.
ءبىزدىڭ وتان – ارۋاق قونعان بەيىتتە،
ءسىزدىڭ وتان – جارماق تولعان سەيفتە.
ءبىزدىڭ وتان – ارمان بۇرگەن جۇرەكتە،
ءسىزدىڭ وتان – جالعان كۇلگەن كەيىپتە، – دەيدى شەرلى شايىر.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ سوڭعى جولداۋى «ادىلەتتى مەملەكەت. ءبىرتۇتاس ۇلت. بەرەكەلى قوعام» دەپ اتالادى. وسى جولداۋدا ادىلەتتى قازاقستان قۇرۋ ءۇشىن جاڭا ماندات قاجەت ەكەندىگى دە ايتىلعان. «ءبىز اشىق باسەكەلەستىك ورنىققان جانە بارىنە تەڭ مۇمكىندىك بەرىلەتىن ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرىپ جاتىرمىز» دەپ ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە مالىمدەدى. ال كۇنى كەشە رەفەرەندۋمنان سوڭ ازىرلەنىپ قابىلدانعان ماڭىزدى زاڭدارعا جاريا تۇردە قول قويۋ راسىمىندە ادىلدىك يدەياسى مەملەكەت ساياساتىنىڭ وزەگى بولاتىنىن قاداپ ايتتى. بۇل قادام بابالارىمىزدىڭ «بايلىق نەگە كەرەك، ادالدان جيماساڭ. بيلىك نەگە كەرەك، ادىلدىك قۇرماساڭ» دەگەن ۇستانىممەن ۇندەسىپ جاتىر. قاسىم-جومارت كەمەلۇلى ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ «ءادىل ءبيسىز جۇرت – جۇرت بولماق ەمەس» دەگەن قاعيداسىن تۇمار ەتكەندەي.
اڭگىمەنىڭ باسىندا ماراپات تۋرالى مىسالعا قوسقان ارىپتەس ءىنىم قازىر «جاڭا قازاقستاننىڭ» جوقشىسىنا اينالدى. ماراپات تا، ماندات تا الدى. ال «ەشقاشان دا وتان ەكەۋ بومايدى: قالادى ءالى جالعىز وتان – شىن وتان! ۇلى وتان!..» دەپ كۇڭىرەنگەن سۆەتقالي قۇرداسىم بيىل ەلدىڭ ەڭ جوعارى ماراپاتى – «وتان» وردەنىن كەۋدەسىنە تاقتى. ءۇمىت وتى قايتا جانعانداي... ەڭ باستىسى ءبىز اڭساعان جاڭا قازاقستان – ادىلەتتى تۋ ەتكەن قازاقستان بولسا ەكەن...
ەركىن قىدىر،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
