Osydan bes-alty jyl buryn ulyq mereke tusynda Aqorda aldyndaǵy alańda áriptesterimdi kezdestirip qaldym da:
– Jigitter, qalaısyńdar, bir-bir orden enshilep kele jatsyńdar ma? – dep saýal tastaǵanmyn.
Jasy edáýir kishi, tez paıymdap, shıraq qımyldaıtyn, ózin oppozıııa qataryna jatqyzatyn áriptesim julyp alǵandaı, jedel jaýap qatty:
– O ne degenińiz! Qudaı saqtasyn, Qudaı saqtasyn! – dedi tez-tez sóılep.
Kórgen-bilgen, oqyǵan-toqyǵany kóp áriptesim kók týy jelbiregen táýelsiz óz eli – derbes memleketiniń marapatyn alýdy abyroıǵa emes, qylmysqa balap tursa, ol elde ádilet tolyq saltanat quryp edi dep aıta alamyz ba?!.
Ádiletti qoǵam, minsiz memleket qurý – qaı zamanda da adamzattyń asyl armany. Osy bir uly ıdeıa bizdiń halyqty da aınalyp ótken joq: ejelgi jyr-ańyzdary men ertegi-ápsanalarynda qattalǵan arman búginge deıin jetti súıretilip. Qarapaıym kıim kıip, túndeletip elin aralaıtyn ádil patsha, qara qyldy qaq jaratyn ádil bı men qazy, ádiletsiz, qara nıet patshany naıza ushyna kóteretin júrek jutqan batyr, han men baıdy bir aýyz sózimen jyǵatyn dúldúl sheshen týraly ańyzdardyń qalyń qatparynda osy ádildikke degen qushtarlyq jatpaýshy ma edi?! Jelmaıasymen jelip júrip Asan qaıǵy izdegen Jeruıyq ta osy ádildik saltanat qurǵan meken emes pe? «Qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan zaman» dep qazaq molshylyqqa malynǵan eldi ǵana emes, daý-damaı shyqpaıtyn, yntymaq pen tynyshtyq ornaǵan, ádiletke súıengen qoǵamdy aıtqan ǵoı.
Farabtan shyqqan Ábýnasyr Muhammed te úlgi tutqan ustazdary – Arıstotel men Platonǵa ilesip, osy máńgilik taqyryp – ádiletti qoǵamdy óziniń áıgili «Qaıyrymdy qala turǵyndary» dep atalatyn traktatynda jan-jaqty taldady. Osy taqyrypty qozǵaǵan «Ýtopııa» kitabynyń avtory, aǵylshynnyń gýmanıst-fılosofy Tomas Mor traktat jazylǵan soń jeti ǵasyrdan keıin ǵana dúnıe esigin ashqan edi. Sol danyshpan babamyz Ábýnasyr ál-Farabı «Halyqtyń baqyty – qaıyrymdy, bilimdi, mádenıetti basqarýda» degen tujyrymǵa kelgen eken. «Mundaı basqarý eń áýeli zańǵa súıene otyryp, ıgi tájirıbege júginýi tıis» degen uly baba memleket basshysyna laıyq adamnyń boıynan tabylýǵa tıis 12 qasıetti de sıpattap beredi. «Álemniń ekinshi ustazy» atanǵan babamyzdyń tujyrymdary ózine deıingi jáne keıingi oıshyldar – Platonnyń «Memleket», N.Makıavellıdiń «Bıleýshi», T.Kampanellanyń «Kún qalasy» eńbekterindegi ıdeıalarmen qanattas kelip jatsa, onyń máni oıshyldardyń bári de ádilet ornaǵan, adamǵa jaıly da qolaıly memlekettiń nobaıyn izdeýinde bolsa kerek.
Saıasatty óner ǵana emes, bilim men danalyq dep tanyǵan Júsip Balasaǵun babamyz memleket basqarýshy tulǵa halyqtyń baqylaýynda bolýy kerek dep bildi. Adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasty jaısań minezben sabaqtastyrǵan Mahmut Qashqarı bolsa zorlyq júrgen jerde ádildikke oryn qalmaıtynyn aıtyp ketken. Al endi onyń «Ámir jat elden ózine arnap saraı soqtyryp qoısa, bul – jaman yrym. Bul túbi basyna qıyn-qystaý kún týa qalsa qashyp baryp panalaımyn degendi bildiredi. Bul – halqynyń aldynda jasaǵan satqyndyǵy» degeni bizdiń keıbir laýazymdy tulǵalardyń Batys bankterinde qupııa esepshottar ashyp, qyrýar aqsha salyp, záýlim ǵımarattar satyp alyp jatqanyn kóripkeldikpen boljaǵandaı áser qaldyrady.
Áz Táýke hannyń tusynda qabyldanǵan «Jeti jarǵy» qazaq qoǵamynda qara qyldy qaq jarǵan ádildik úlgisine aınaldy. Bul ózine deıingi «Esim hannyń eski joly», «Qasym hannyń qasqa joly» sııaqty dala zańdaryna negizdelip, bılerdiń belsene qatysýymen jasalǵan erejeler jıyntyǵy bolatyn. Áz Táýke bıler men batyrlardy el bıleý isine qosqan, ıaǵnı bılik jaýapkershiligin bólisken. Qasym-Jomart Toqaevtyń óz bıliginiń yqpalyn Úkimetpen, Parlamentpen bólisýi osy oqıǵany eske túsirmeı me? XVIII ǵasyrda 18 jyl bılik qurǵan Táýke han zamany qazaq úshin jańa turpatty aıtýly kezeń boldy. Munyń ózi ádildik ústemdik qurǵan elde birlik pen bereke qatar ornaıtynyn kórsetken tarıhı mysal edi. Munan keıin Reseı ımperııasynyń qoltyǵyna kirip, kolonııasyna aınalyp, odan ári qyzyl ımperııa qursaýynda qalǵan qazaq eli úshin ádil basshy, ádiletti qoǵam ıdeıasy emes, jer betinen joıylyp ketpeı aman qalý ıdeıasy kún tártibine shyqqan edi.
«Qazaq orysqa qaraǵan soń burynǵy júırik sheshen bılerden kele jatqan áz, ádil bılik – jorasy jaman qarapaıym tuǵyr bıdiń parasyna aıaq asty boldy. Para bergen aqty – qara, qarany aq qylatyn kún týdy» degen edi kezinde Alash kósemi Álıhan Bókeıhan. Reseıdi alyp túrmege aınaldyrǵan zulym patshany qulatyp, teńdik ornatamyz, ádil qoǵam quramyz degen bolshevıkterdiń aqyry nemen tynǵany, qazaq qansha qasiret shekkeni barshaǵa belgili. Qan qyzyl ımperııa tusynda «ultym» degen ulandar «ultshylǵa» aınalyp, lezde kózi joıyldy. Qazaqtyń qaımaǵy repressııaǵa ushyrasa, halqynyń úshten biri ashtyq pen zorlyq-zombylyq zardabyn shekti. Jeri tozdy, tili tusaldy, eń bastysy jigeri jasydy. Atameken jerinde otyryp óz eline, óz halqyna ıelik ete almady.
Shúkir, táýelsizdik tańy atqaly da otyz jyldan asyp barady. Eń bastysy, keń-baıtaq elimizdiń shekarasyn shegendep aldyq. Aldymen ekonomıka, ózge máseleler kezegimen sheshile jatar dep sheshtik. Soıalızmniń «synyq arbasymen» naryqqa, kapıtalızmge qalaı jetemiz dep bas qatyrdyq. Mundaıda tizginshi jalǵyz ári myqty bolýy kerek, etekten tartyp jaǵalaspaı, bılikti bir qolǵa jıyp-terip bereıik dedik. Munyń bárin kóp bolyp qol kóterip, Ata zańymyzǵa qaıta-qaıta qattadyq. Keıbir marapatqumar, mansapqumar kezekshi sheshenderimiz «qoı ústine boztorǵaı uıa saldy, bórkimizdi aspanǵa ataıyq» dep aıqaılady kóptiń aldyna shyǵyp. Biz ondaǵan jyldar boıy solardyń sózine uıyp, baqyttan basymyz aınalyp, qol soǵyp turǵanda qańtar oqıǵasy burq ete qaldy. Bolǵany ras bolsa, semiz qoı da, boztorǵaı da úrkip ketkeni aqıqat...
Biz ekonomıkany kóteremiz, damyǵan elý, tipti otyz eldiń qataryna qosylamyz dep urandatyp, naýqandatyp júrgende, memlekettiń ózegine aınalýǵa tıis eń basty qaǵıda – ádildik, ádilettilik, teń múmkindik, zań ústemdigi, adal eńbek artyqshylyǵy keıinge ysyrylyp qala bergen eken. Qańtar – sonyń kórinisi.
«Altyn sandyqtyń ústinde nege jalań but otyrmyz?» dep Sheraǵa sonaý táýelsizdiktiń eleń-alańynda kúrkireı saýal tastaǵan edi. Estıtin memleket bolmaǵan soń bıliktiń qulaǵyna jetpegen eken. Bılikke arqa súıegen az ǵana olıgarhat esepsiz baılyqqa kenelse, ózgeler qońyrtóbel kún keshýde. Baı men kedeı aıyrmashylyǵy – aspan men jerdeı. Aýyl ákiminen Úkimet basshysyna deıin kisendelse de, jemqorlyq qarqyny báseńder emes. Ádilet organdary «aýzy qısyq bolsa da baı balasy sóılesin» degen ustanymnan jańylmaı otyr. Halyqtyń únine bılik qulaq túrmegen. Ótirik ýáde, jalǵan esep. Jurt qarnynyń ashqanyna ǵana emes, qadiriniń qashqanyna da nalydy. Qańtar – sonyń kórinisi. Sondyqtan da qańtar oqıǵasynan keıin ile-shala ótkizgen alqaly jıynda Memleket basshysy «Teńsizdik máselesi ýshyǵa tústi. Ol jyldan-jylǵa qıyndaı berdi. Kúshti jiktelý jasyrynyp jatyr. Azamattardyń kóptegen kúrdeli problemasy sheshilgen joq. Halyqtyń tabysy ekonomıkamen qatar ósýi kerek» dep ashyǵyn aıtty.
Qoǵam ǵana emes, Otannyń ózi jiktelip, ekige bólinip ketip tur dep Alashtyń birtýar arqaly aqyny Svetqalı qurdasym sonaý jańa ǵasyr basynda-aq aýylynda jatyp, «Eki Otan» degen jyr-zapyranyn tógip, boztorǵaıdaı shyryldaǵan eken, dabyldatqan eken, qulaq túrgen eshkim bolmaǵan.
Bizdiń Otan – árýaq qonǵan beıitte,
Sizdiń otan – jarmaq tolǵan seıfte.
Bizdiń Otan – arman búrgen júrekte,
Sizdiń otan – jalǵan kúlgen keıipte, – deıdi sherli shaıyr.
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń sońǵy Joldaýy «Ádiletti memleket. Birtutas ult. Berekeli qoǵam» dep atalady. Osy Joldaýda Ádiletti Qazaqstan qurý úshin jańa mandat qajet ekendigi de aıtylǵan. «Biz ashyq básekelestik ornyqqan jáne bárine teń múmkindik beriletin Ádiletti Qazaqstandy quryp jatyrmyz» dep bir emes, birneshe márte málimdedi. Al kúni keshe referendýmnan soń ázirlenip qabyldanǵan mańyzdy zańdarǵa jarııa túrde qol qoıý rásiminde Ádildik ıdeıasy memleket saıasatynyń ózegi bolatynyn qadap aıtty. Bul qadam babalarymyzdyń «Baılyq nege kerek, Adaldan jımasań. Bılik nege kerek, Ádildik qurmasań» degen ustanymmen úndesip jatyr. Qasym-Jomart Kemeluly ult kósemi Álıhan Bókeıhannyń «Ádil bısiz jurt – jurt bolmaq emes» degen qaǵıdasyn tumar etkendeı.
Áńgimeniń basynda marapat týraly mysalǵa qosqan áriptes inim qazir «Jańa Qazaqstannyń» joqshysyna aınaldy. Marapat ta, mandat ta aldy. Al «Eshqashan da Otan ekeý bomaıdy: qalady áli jalǵyz Otan – shyn Otan! Uly Otan!..» dep kúńirengen Svetqalı qurdasym bıyl eldiń eń joǵary marapaty – «Otan» ordenin keýdesine taqty. Úmit oty qaıta janǵandaı... Eń bastysy biz ańsaǵan Jańa Qazaqstan – ádiletti tý etken Qazaqstan bolsa eken...
Erkin QYDYR,
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri
