بىرنەشە جىلدان بەرى «ۇلى دالانىڭ تاريحى جانە مادەنيەتى بويىنشا شەتەلدىك ارحيۆتەر مەن قورلارداعى ارحەوگرافيالىق جۇمىستار (انىقتاۋ، ساراپتاۋ، تسيفرلاۋ)» اتتى باعدارلامالىق-نىسانالى قارجىلاندىرۋ عىلىمي جوباسى نەگىزىندە «ارحيۆ – 2025» جەتى جىلدىق باعدارلاماسى دايارلانىپ، جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى (ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتۋداعى ارحيۆتەردىڭ ءرولى // ەگەمەن قازاقستان. 2018. 28 قاراشا).
اتالمىش جوبانىڭ ورىندالۋ مەرزىمى جەتى جىل ۋاقىت ارالىعىن قامتيدى. وسى باعدارلامانىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا قر ورتالىق مەمەلەكەتتىك ءارحيۆى دە وزىندىك ۇلەسىن قوسۋدا. ارحيۆ قىزمەتكەرلەرى وزگە مەكەمەلەردەگى ارىپتەستەرىمەن تىعىس بايلانىستا جۇمىس جۇرگىزۋدە. ويتكەنى الىس-جاقىن شەت ەل ارحيۆتەرى مەن كىتاپحانالارىنان جيناقتالعان دەرەكتەر مەن قۇندى ماتەريالدار ءبىرىن-ءبىرى قايتالاماۋى ءتيىس. بۇل جوبا «تسيفرلى قازاقستان» باعدارلاماسىمەن تىعىز بايلانىستا مىنانداي ورتاق ماقساتتا جۇرگىزىلىپ كەلەدى: ۇلت تاريحىنا قاتىستى الىس-جاقىن شەتەل ارحيۆتەرىندەگى قۇجاتتاردى، وسى ۋاقىتقا دەيىن وزگە ەلدىڭ مەكەمەلەرىندە تاسادا قالىپ كەتكەن تاريحي جادىگەرلەرىمىزدى جيناقتاپ، عىلىمي اينالىمعا قوسۋ، قازاق تاريحىنىڭ «اقتاڭداق» پاراقتارىن تولىقتىرۋ، كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنۋ.
شىنتۋايتىنا كەلگەندە بۇل ماسەلە وتكەن XX عاسىردىڭ 30–60-شى جىلدارى دا كوتەرىلىپ، بىراق كەڭەستىك يدەولوگيا مەن كەرتارتپا ساياساتتىڭ اسەرىنەن رەسەيلىك جانە شەتەلدىك ارحيۆتەردەن قازاق تاريحىنا قاتىستى قۇندى قۇجاتتاردى قايتارۋ نەمەسە كوشىرمەسىن الۋ جۇمىستارى توقتاتىلعان بولاتىن.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن وسى باعىتتاعى ماڭىزدى ءىس-شارالار جاڭا ارنادا جۇزەگە اسىرىلا باستادى. اتاپ ايتقاندا، 2004–2014 جج. «مادەني مۇرا»، «حالىق تاريح تولقىنىندا» اتتى مەملەكەتتىك باعدارلامالار اياسىندا الىس-جاقىن شەتەل ارحيۆتەرىنەن، عىلىمي مەكەمەلەرى مەن كىتاپحانالارىنان ۇلت تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتاردى ىزدەستىرۋ، كوشىرمەلەرىن الۋ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ جۇمىستارى ءوز جالعاسىن تاپتى. سولاردىڭ زاڭدى جالعاسى بولىپ سانالاتىن «ۇلى دالانىڭ تاريحى جانە مادەنيەتى بويىنشا شەتەلدىك ارحيۆتەر مەن قورلارداعى ارحەوگرافيالىق جۇمىستار (انىقتاۋ، ساراپتاۋ، تسيفرلاۋ)» اتتى باعدارلامالىق-نىسانالى قارجىلاندىرۋ عىلىمي جوباسىن جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا ۇيلەستىرۋ جانە ادىستەمەلىك جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، مەملەكەتتىك ۇيىمدارمەن، ارحيۆتەرمەن، جوو-مەن، عىلىمي قاۋىمداستىقتى جۇمىلدىرا وتىرىپ، ۇلتتىق تاريحتىڭ اشىلماعان تۇستارىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن وتاندىق جانە حالىقارالىق ارحيۆتەردىڭ قۇجاتتارى نەگىزىندە عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ ماقساتىندا ۇلتتىق ارحيۆ جانە سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار ورتالىعى جانىنان «ارحيۆ – 2025» عىلىمي-ادىستەمەلىك ورتالىعى قۇرىلدى.
وسى ۇيلەستىرۋ ورتالىعىنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسقان قر ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ارحيۆ ىستەرى جانە قۇجاتتامانى باسقارۋ كوميتەتىنىڭ قولداۋىمەن رەسەي، فرانتسيا، تۇركيا، بەلورۋسيا، قىرعىزستان جانە ت.ب. ەلدەردە ارحەوگرافيالىق ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىردى. سونداي توپتىڭ ءبىرى، وسى ماقالا اۆتورلارى قىرعىزستان رەسپۋبليكاسى بىشكەك قالاسىنا جوسپارلانعان مەرزىم ارالىعىندا - 2022 جىلدىڭ 11 مەن 30 مامىرى ارالىعىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ءارحيۆى، قر ۇلتتىق ارحيۆ قورلارىنا بىشكەك قالاسىنداعى ورتالىق ارحيۆتەردەن (وما، قسق وما، بىشكەك قالالىق ءارحيۆى، قر جوعارعى سوتى) بۇرىن اكەلىنىپ وتكىزىلگەن ىستەر مەن قۇجاتتار تىزىمىمەن مۇقيات تانىسىپ، ول قۇجاتتاردى قايتا قاراستىرماس ءۇشىن ولاردىڭ ءتىزىمى جاسالىندى. بىراق وسى كەزەڭگە دەيىن قىرعىزستان ارحيۆتەرىنەن قۇجاتتار اكەلىنبەگەنى انىقتالدى. ارحەوگرافيالىق ىسساپارعا مۇقيات دايىندالدىق.
ءىسساپار ماقساتىنا سايكەس بىشكەك قالاسىنداعى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆتەردەن تومەندەگىدەي باعىتتار بويىنشا قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناقتالدى:
- XVIII-XIX عاسىر بويىنداعى جەتىسۋ وڭىرىندەگى رەسەي وتارلاۋ ساياساتىنىڭ كەڭىنەن ەتەك جايۋىنا نەگىز بولعان ءارتۇرلى ەكسپەديتسيالاردىڭ قورىتىندىلارى مەن ەسەپتەرى، قوقان حاندىعىمەن قارىم قاتىناستار;
- 1884-1916 جج. جەتىسۋ وبلىسىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالى، 1916 ج. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ىستىقكول، شۋ وشاقتارى جانە وسى جەتىسۋ وبلىسى قازاق-قىرعىزدارىنىڭ ارا قاتىناسى;
- «سىرداريا وبلىسى اۋليە-اتا ۋەزى باستىعىنىڭ باسقارماسى (اۋليەاتا قالاسى) 1868-1917 جج.» قورىنان ۇلى جۇزگە قاتىستى وشاقتى، سيقىم، شىمىر، قورالاس ت.ب. بولىستىقتاردىڭ باسقارۋشىلارى مەن اۋىل ستارشينالارىن قارجىلاندىرۋ جونىندەگى سايلاۋ پاراقتارى مەن ۇكىمدەردىڭ كوشىرمەسى;
- 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى جانە 1850-1921 جىلدارداعى جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋى (1920 ج. 30 قاڭتار -1921 ج. 3 اقپان);
- جەتىسۋ اۋماعىنداعى ۇزاققا سوزىلعان وتارلاۋ ساياساتى بارىسىنداعى سۇلتانداردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى، ولاردىڭ پاتشالىققا بيلىككە قىزمەت ەتۋى مەن قارسىلىعى، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ بارىسى تۋرالى ەسەپتەر مەن مالىمەتتەر (1884-1916 جج.);
- قىرعىز اسسر-ءنىڭ جۇمىسشى، شارۋا جانە قىزىل اسكەر دەپۋتاتتارى كەڭەستەرىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى (واك) جۇمىسى، قاۋلىلارى، شەشىمدەرى مەن جەكە قۇرام بويىنشا بۇيرىقتار (1915-1919);
- بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (بواك) قازاق جانە قىرعىز رەسپۋبليكالارى اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارالاردى ناقتىلاۋ تۋرالى ءبىرىنشى كەڭەسىنىڭ حاتتاماسى. قىرعىز اكسر-ءى مەن وزبەك اكسر-ءى اراسىنداعى اۋماقتىق داۋلارعا قاتىستى كسرو واك حاتشىلىعى وتىرىسىنىڭ №36 حاتتاماسىنان ءۇزىندى جانە وعان قاتىستى ماتەريالدار (1926-1932);...
- قىرعىز جانە قازاق اكسر اراسىنداعى شەكارالاردى ناقتىلاۋ جونىندەگى ماتەريالدار (3 قاڭتار-30 جەلتوقسان 1928);
- 1920-34 جج. اشارشىلىق جىلدارى قىرعىز اكسر اۋماعىندا كوشىپ كەلگەن، بوسقىن قازاق-كوشپەلىلەرى، بوسقىندارى تۋرالى ماتەريالدار مەن مالىمەتتەر (1926-1934 جج.);
- جەتىسۋ رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ بۇيرىقتارى، ەرەكشە كوميسسيانىڭ بايانداماسى، قازاق بوسقىنداردى ورنالاستىرۋ تۋرالى مالىمدەمەلەر مەن حات الماسۋلار. 1-ب. (1920 ج. 30 قاڭتار-1921 ج. 3 اقپان);
- تۇركرەسپۋبليكاسى حكك، واك جەتىسۋ وبلىسىنداعى قازاق بوسقىنداردى ورنالاستىرۋ جونىندەگى ارنايى كوميسسياسىنىڭ جانە ۋەزدىك رەۆاسكەري كوميتەتىنىڭ بۇيرىقتارى. وداقتىڭ حاتتامالارى. اسكەرگە جۇمىلدىرىلعانداردى (موبيليزاتسيالانعاندار) جابدىقتاۋ تۋرالى ازىق-تۇلىك بولىمىمەن الماسقان حاتتارى (1917-1924);
- جەتىسۋ وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ، ۋەزدىك، قالالىق رەۆكومنىڭ، اشتىققا قارسى كۇرەس جونىندەگى كوميسسيانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنان تازا مال شارۋاشىلىقتارىن بوساتۋ، اشارشىلىق زارداپتارىن جويۋ، قالالاردىڭ سانيتارلىق جاي-كۇيى تۋرالى، قوعامداردى تىركەۋ ءتارتىبى جانە ولاردىڭ سەزدەرىن شاقىرۋعا رۇقسات بەرۋ تۋرالى قاۋلىلارى، تسيركۋليارلارى، نۇسقاۋلىقتارى، وكىمدەرى. رەفورما جۇرگىزۋ بويىنشا الماسقان حاتتارىنىڭ كوشىرمەسى الىندى. (1923 ج. 24 قاڭتار-1923 ج. 29 جەلتوقسان);
- حح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاق-قىرعىز قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە مادەني-رۋحاني ءومىرى، العاشقى قازاق كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا قاتىستى قۇجاتتار، مەملەكەت قايراتكەرلەرى تۋرالى;
- ۇلت تاريحىنداعى ءىرى تاريحي قۇبىلىس بولىپ تابىلاتىن «الاش» قوزعالىسى جانە ونىڭ قازاق-قىرعىز قايراتكەرلەرىنە قاتىستى دا تىڭ مالىمەتتەر جيناقتالدى.
ايتا كەتەتىنىمىز، ارحەوگرافيالىق ەكسپەديتسيا بارىسىندا الىپ كەلگەن قۇجاتتار بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعان جانە قازاقستاندا عىلىمي اينالىمعا تارتىلماعان بولىپ ەسەپتەلەدى جانە تاريحي قۇندىلىعى ەرەكشە ماڭىزدى.
مىسالعا، وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقتىڭ ءبىر تۋار پەرزەنتتەرى ت. رىسقۇلوۆ پەن ق. سارىمولداەۆتىڭ جانە باسقادا قازاقتاردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جانە مەملەكەتتىك مۇلىك مينيسترلىگىنىڭ پىشپەك تومەنگى اۋىلشارۋاشىلىق مەكتەبىندە وقىعاندىعى تۋرالى كوپ ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر، بىراق سونىڭ قۇجاتتىق دايەكتەمەسى ەش جەردە كەزدەسپەگەن ەدى. وسى جولعى ءىسساپاردا سول قۇجاتتىڭ تۇپنۇسقاسىنان كوشىرمە الۋعا مۇمكىندىك تۋدى (سۋرەت 1-2).
الىنعان قۇندى قۇجاتتاردىڭ ىشىندە 1930-شى جىلدارى ەلىمىزدەگى ورىن العان قاسىرەتكە تولى ناۋبەت تۇسىندا شەكارا اسقان قازاق كوشتەرى مەن بوسقىندارى تۋرالى مالىمەتتەر بارشىلىق. سول قۇجاتتارعا ءبىرشاما توقتالا كەتسەك. وتكەن عاسىردىڭ 1929-33 جىلدارى ەلدى جايلاعان اشتىقتىڭ سالدارىنان قازاقستاندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان بوسقىندار سانى بايقالدى. كەيبىر دەرەكتەردە كورسەتىلگەندەي 250 مىڭ قازاق قىرعىزستاننان پانا تاپتى، بوسا كوشكەن حالىقتىڭ باسىم بولىگى جولدا نەمەسە كورشى رەسپۋبليكادا قايتىس بولعان. سول سياقتى سان مىڭ قازاق وزبەكستانعا، قاراقالپاقستانعا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى، كەيبىر بوسقىندار ودان ءارى تاجىكستانعا، يران مەن اۋعانستانعا اعىلدى. قىتايمەن شەكارالاس اۋدانداردان مىڭداعان وتباسىلار بارلىق مالدارى مەن مۇلىكتەرىمەن كوشىپ كەتتى. زۇلماتتى جىلدار سەرگەلدەڭى سالدارىنان جۇزدەگەن مىڭ قازاقتار بوسقىندار رەتىندە رەسەيدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە باتىس ءسىبىر، تۇمەن جانە سۆەردلوۆ، استراحان، ساراتوۆ، سامارا وبلىستارىنا، موردوۆيا، يامالو-نەنەتس ۇلتتىق وكرۋگى، ەدىل بويىن جاعالاي وزگە قالالارىنا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ءتىپتى ارنايى ەشالوندارمەن اشتىقتان كوشەدە اسىراۋسىز، قاراۋسىز قالعان بالالار توقتاۋسىز جونەلتىلدى. بۇل قازاق باسىنا تونگەن عاسىر قاسىرەتى ەكەنى ايان. مىنە، وسىناۋ ناۋبەت زامانانىڭ سالعىرتىمەن بىرگە كورشى ەلدەردىڭ ارحيۆتەرىندە سارعايعان قۇجاتتار جاڭعىرىعى ءبىزدى ەرىكسىز سول جىلداردى تاعى ءبىر عىلىمي ساراپتاۋدان وتكىزۋگە جەتەلەيدى.
ەجەلدەن توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى قوسىلعان قازاق-قىرعىز اۋليەاتا جانە پيشپەك ۋەزدەرىنىڭ قۇرامىنا كىردى. ونى مەكەندەگەن ءارتۇرلى ەتنيكالىق توپتاردىڭ شەكارالارى جوق، ءبىر-بىرىمەن تىعىز الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستارى بولدى. سوندىقتان قازاقتار مەن قىرعىزدار وسى وڭىرلەردە ءبىر-ءبىرىنىڭ جەرىندە ارالاس-قۇرالاس ءومىر ءسۇردى. ال كەڭەس ۇكىمەتى جاڭادان قۇرىلعان كەزدە قىرعىزستانداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ سانى ەكى مىڭعا جۋىق نەمەسە حالىقتىڭ نەبارى 0,2% عانا قۇراعان.
دەگەنمەن الاتاۋدىڭ باۋرايىن قاتار مەكەندەگەن قىرعىز جەرىندەگى قازاق بوسقىندارى سايىن دالانى ءدۇر سىلكىندىرگەن 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس پەن 1921-23 جىلدارى ەتەك العان اشتىق تۇسىندا ءبىرشاما وسە تۇسكەن.
1932 جىلى قازاقتاردىڭ قىرعىزستانعا جاپپاي قونىس اۋدارعاندىعى تۋرالى قر ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى قورلارىنداعى دەرەكتەردە قازاقستاننىڭ باسقا وبلىستارىن قوسپاعاندا، 1930-1932 جىلدارى 16 اۋداننىڭ 8812 شارۋاشىلىق قىرعىزستانعا كوشكەن. قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى الماتى، كەگەن، شۇبارتاۋ، ءۇرجار، اياگوز، بالقاش ايماقتارىندا ورنالاسقان قازاقتار بولدى. سونىمەن قاتار، الماتى وبلىسىنان قىتايعا 14824 قازاق شارۋاشىلىق، وبلىس ىشىندەگى باسقا اۋداندارعا - 19755, قازاقستاننىڭ باسقا ايماقتارىنا - 842 شارۋاشىلىق كەتۋگە ءماجبۇر بولعاندىعى كورسەتىلگەن. وسىنداي ۇدەرە كوشۋ بارىسىندا 1932 جىلى قىرعىزستانعا قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ سانى 25-30 مىڭ شارۋاشىلىققا جەتكەن. 1932 جىلدىڭ ورتاسىندا الماتى توڭىرەگىنىڭ وزىنەن قىرعىزستاننىڭ سولتۇستىك بولىگىنە كەتكەن وتباسىلار سانى 7300-گە (35000-40000 ادام) جۋىق بولعاندىعى تۋرالى شەتەلدىك عالىم ي. وگايوننىڭ زەرتتەۋلەرىندە دە ايتىلادى.
قىرعىز ارحيۆتەرىندەگى 1928-30 جج. جاپپاي ۇجىمداستىرۋ مەن ونىڭ سالدارىنان ورىن العان اشتىق تۇسىنداعى قازاق بوسقىندارى تۋرالى ماڭىزدى قۇجاتتار سول كەزەڭنىڭ اششى شىندىعىن، تاريحتىڭ بەيمالىم پاراقتارىن اشا تۇسەدى. بىزگە وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق بوسقىندارى تۋرالى قىراكسر حكك توراعاسى يۋ. ابدراحمانوۆتىڭ «كۇندەلىگىندەگى» قىسقا عانا جازبا تانىس ەدى. وندا، 1932 جىلعى 25 اقپانداعى جازباسىندا: «فرۋنزە ماڭىندا 2-ءشى قالا – اشتىق پەن كەدەيلىك سالدارىنان قونىس اۋدارعان قازاق ازاماتتارىنىڭ كيىز ۇيلەر قالاسى ءوستى. بۇل ءفيليپتىڭ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى» ەكەندىگىن اشىق ايتا كەلىپ، ماركستىڭ كاپيتاليستىك دامىعان ەلدەر، ونىڭ كاپيتاليزمى، اۋرۋلارى (بۇقارانىڭ كۇيرەۋى، داعدارىس، جۇمىسسىزدىق جانە ت.ب.) تەك وعان باراتىن ەلدەردىڭ بولاشاعىن كورسەتەدى دەگەن تۇجىرىمىن كەلتىرەدى. (فيليپ – گولوششەكين ف.ي. (1876-1941) – 1925-1932 جج. بكپ(ب) قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان). وسى جازباسىندا «قازاقتاردىڭ تاعدىرى مەن بولاشاعى قىرعىزدى كورسەتپەي مە؟ ۇقساس. بۇگىندە ءتىپتى قىڭىر اقىماق ادامدار 32-ءشى جىل وتار سانىنىڭ ازايۋىنا اكەلەتىنىن مويىندايدى. شاحراي مال سويۋدى كەيىنگە قالدىرۋ تۋرالى جەدەلحات جىبەردى، ويتكەنى بۇل 150 مىڭ (قاراپايىم ساناۋ) تۇلىك، ءوسىم بەرەدى بىراق ول مەنى ەت دايىنداۋدىڭ مال باسىنىڭ ازايۋىنا اسەر ەتەتىنىن دالەلدەگەنىم ءۇشىن كوپشىلىك الدىندا سىناعان ەدى. فاكتىلەر ءتىپتى ءۇمىتسىز اقىماقتاردى دا اقىلدى ەتەدى»،- دەپ جالعاستىرادى (شاحراي ا.و. (1898-1949) – 1930-1934 جج. بكپ(ب) قىروبكومىنىڭ جاۋاپتى ء(بىرىنشى) حاتشىسى بولعان). بايقاپ وتىرعاندارىڭىزداي، قىرعىز استاناسى ماڭىندا 2-ءشى قالانىڭ پايدا بولۋى دەگەنىمىز، قازاق بوسقىندارى سانىنىڭ كۇن ساناپ وسە تۇسكەندىگىن، سول تۇستاعى رەسپۋبليكا بيلىگىن قولىنا ۇستاعان گولوششەكيننىڭ سودىر ساياساتىنىڭ سالدارى ەكەندىگىن دە، اسىرا سىلتەۋ ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن مال باسىنىڭ كۇرت ازايعاندىعىنان دا حابار بەرەدى.
ال ارحيۆ قۇجاتتارى وسى جازبادا ايتىلعانداردى كەڭەيتە تۇسەدى. وسىناۋ اۋىرتپالى كەزەڭدە بوسقىن قازاقتارعا ولاردىڭ تاراپىنان جان-جاقتى كومەك كورسەتىلەدى. 1933 ج. 16 اقپاندا قىرعىز اكسر حكك توراعاسى يۋ. ابدراحمانوۆتىڭ رەسپۋبليكانىڭ بارلىق اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتتەرىنە قىرعىزستانعا قونىس اۋدارعان قازاقتار مەن ولاردىڭ بالالارىن ورنالاستىرۋعا شۇعىل شارالار قابىلداۋ تۋرالى جەدەلحاتى جىبەرىلەدى. جەدەلحاتتا قىرعىزستان اۋماعىنداعى بوسقىن قازاقتاردى كاسىپورىندار، سوۆحوزدار، كولحوزدار ۇيىمدارىنىڭ جۇمىسىنا تارتۋ، ورنالاستىرۋ جوسپارلارىن شۇعىل تۇردە ازىرلەۋى قاجەتتىلىگى ايتىلعان. سونىمەن قاتار بارلىق اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتتەرى توراعالارىنىڭ، ولاردىڭ ورىنباسارلارىنىڭ جيىرماسىنشى اقپانعا دەيىن ءوز اۋدانداندارىندا قونىس اۋدارعان قازاق شارۋاشىلىقتارىنىڭ سانىن، جەرگىلىكتى كاسىپورىنداردىڭ، سوۆحوزداردىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋعا بولاتىن شارۋاشىلىقتاردىڭ سانىن، بالالار كوميسسياسى جۇيەسى ارقىلى كوشپەندىلەردىڭ بالالارىنا قىزمەت كورسەتۋ شارالارىن قابىلداۋعا مىندەتتەيدى.
قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى ولاردى ورنالاستىرۋ جانە استىقپەن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى ءبىرىنشى كەزەكتەگى ءىس-شارالارعا كومەك كورسەتەتىن بولادى. قىرعىز اسسر حكك توراعاسى يۋ. ابدراحمانوۆتىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن قازاق بوسقىندارى ورنالاسقان جەرلەردە ارنايى دۇڭگىرشەكتەر اشۋ ارقىلى 61425 كگ بيداي جانە 4140 كگ تارى جەتكىزۋ جانە ونىڭ جەتكىزىلۋىنە بۇكىلوداقتىق استىقتى دايىنداۋ جانە وتكىزۋ جونىندەگى كەڭسە (زاگوتزەرنو) قورىن پايدالانۋ قاجەتتىلىگى كوتەرىلەدى.
ەلدى جايلاعان اشتىق سالدارىنان ءوز تۋعان جەرىنەن امالسىز ورە كوشىپ، وزگە ەلدە بوسقىن اتانعان قازاق قونىس اۋدارۋشىلارىن جاڭا جەردە ورنالاستىرۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن جۇمىستار جالعاسىن تاپتى. وسى ماقساتتا 1933 جىلدىڭ 17 ناۋرىزىندا قىرعىز اكسر حكك № 132 «قىرعىزستان اۋماعىنداعى قازاق بوسقىندارى تۋرالى» قاۋلىسى قابىلدانادى. اتالعان قاۋلى بويىنشا قىرعىزستان اۋماعىنداعى قازاق بوسقىندارىن ورنالاستىرۋ ماقساتىندا حالىق ەڭبەك كوميسسارياتىنا جۇمىسشىلاردى يرريگاتسيا، جول قۇرىلىسى جۇمىستارىنا تارتۋ، ونەركاسىپتىك جانە شارۋاشىلىق كاسىپورىنداردىڭ مۇقتاجدىقتارى ءۇشىن – ولاردى ءبىرىنشى كەزەكتەگى جۇمىسقا قابىلداۋدى قامتاماسىز ەتۋ ۇسىنىلعان.
ال جازعى ماۋسىمدىق جۇمىستاردى ورىستەتۋ كەزىندە قازاقتاردى جالداۋدى قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، سوۆحوزدار جانە ونەركاسىپتىك كاسىپورىنداردىڭ ديرەكتورلارىنا ولاردى جۇمىستان شىعارۋعا جول بەرمەۋ جاعى دا قاراستىرىلدى. سونىمەن قاتار قازاق بوسقىندارىن سول تۇستا بۇكىلوداقتىق قۇرىلىس دەپ جاريالانعان تاجىكستانداعى ۆاحشا سۋارۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسىنا جالداۋ دا قاراستىرىلدى.
سونداي-اق اۋىل شارۋاشىلىعى حالىق كوميسسارياتىنا (ناركومزەم) قىرعىز جەرىندەگى قازاق حالقىنىڭ قونىستانۋى بويىنشا ولار ورنالاستىرىلاتىن ءتيىستى اۋدان، جەر الاڭىن كورسەتە وتىرىپ، اتقارىلاتىن ءىس-شارالاردى ازىرلەۋ جانە رسفسر حكك-نىڭ كوميسسياسىنىڭ قاراۋىنا ۇسىنۋ ءۇشىن وعان قاجەتتى ماتەريالدىق شىعىنداردى ەسەپتەۋ قاجەتتىلىگى دە قامتىلعان.
قاۋلىدا واك جانىنداعى بالالار كوميسسياسىنا جانە قىرعىز قىزىل كرەست جانە جارتى اي قوعامىنا اۋدانداردى، كونتينگەنتتەردى جانە قاجەتتى ماتەريالدىق شىعىنداردى ايقىنداي وتىرىپ، قازاق بالالارىنا ارنالعان بالالار كولونيالارىن ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى ءىس-شارالاردى ازىرلەۋدى جانە بوسقىن قازاقتاردى ورنالاستىرۋعا قاجەتتى ماتەريالداردى رسفسر حالىق كوميسسياسىنا ۇسىنۋ تاپسىرىلدى.
جوعارىدا ايتىلعان شەشىمدەردىڭ ىسكە اسىرىلۋىنا باقىلاۋ ورناتۋ اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ، قالالىق كەڭەستەردىڭ جانە جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسيالارىنىڭ توراعالارىنا جۇكتەلەدى.
جوعارعى ۇكىمەت تاراپىنان قابىلدانعان وسىنداي ديرەكتيۆالار مەن ءبىرشاما يگى ءىس-شارالاردىڭ جۇرگىزىلگەنىنە قاراماستان كوشپەلى-بوسقىن قازاقتارعا جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەن بيلىك جىلى قاباق تانىتا قويماعاندىعى دا بەلگىلى. بوسىپ كەلگەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك ازىق-تۇلىكپەن، جاتىن ورىندارىمەن، جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلە قويعان جوق. ءبىر جاعىنان ەندى عانا جەكە اۆتونوميالىق دەربەستىگىن العان قىرعىز اكسر-نىڭ ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتى دا مۇنى كوتەرە المايتىندىعى قالىپتى جاعداي ەدى. ەل اراسىندا ونسىز دا بوسقىن قازاقتاردىڭ مال-مۇلكىن تارتىپ الۋ، جۇمىسقا قابىلداماۋ، قابىلدانعانداردىڭ ەڭبەك اقىسىن تولەمەۋ سياقتى ت.ب. زاڭسىزدىقتارعا جول بەرىلدى. وسى كەلەڭسىز جاعدايدىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا 1933 ج. 27 ناۋرىزدا قىرعىز اكسر حكك توراعاسى يۋ. ابدراحمانوۆ شۋ اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسىنا بوسقىن قازاقتارعا قاتىستى قۇقىققا قارسى ءىس-قيمىلداردى توقتاتۋ تۋرالى ارنايى جەدەلحات جولدايدى.
قازاقستانداعى كەڭەس ۇكىمەتى مەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ اگرارلىق ساياساتى مەن ساياساتى، كوشپەندىلەردىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىنا زورلىق-زومبىلىعى مەن بولاشاق تاعدىرى تۋرالى ويلانباستان جۇزگە اسىرىلعان سولاقاي ساياساتىنىڭ سالدارىنان (1929-1933) قازاقتاردىڭ جات جەرلەرگە ۇدەرە كوشۋى كەڭىنەن ءورىس الدى. وسىنداي جاپپاي كوشۋ ۇدەرىسىن توقتاتۋ ماقساتىندا جانە تۇركرەسپۋبليكاسى تاراپىنان شارا قولدانۋ قاجەتتىلىگى كۇن تارتىبىندە تۇردى. قازاكتاردىڭ قىرعىز جەرىنە توقتاۋسىز كەلۋىنە جانە قازاق ۇيىمدارىنىڭ ولاردى قازاقستانعا قايتارۋعا ءتيىستى شارالار قولدانباۋىنا بايلانىستى قىرعىز اكسر حكك 1933 جىلعى 1 ساۋىردە № 156 «قىرعىزستانعا كەلگەن قازاق شارۋاشىلىقتارى تۋرالى» ارنايى قاۋلىسى قابىلداندى. وندا ولار رسفسر حكك-نەن قازاقستان ۇكىمەتىن قازاقتاردىڭ قىراكسر اۋماعىنا ودان ءارى كوشۋىنە جول بەرمەۋى ءۇشىن شەشۋشى شارالار قابىلداۋعا مىندەتتەۋىن سۇرايدى. سونىمەن قاتار قاتىناس جولدارىنىڭ حالىق كوميسسارياتىنان (نكپس) تۇركسىب بويىنشا قازاق بوسقىندارىن قىراكسر اۋماعىنا تاسىمالداۋدى توقتاتۋ تۋرالى تۇركسىب ديرەكتسياسىنا مىندەتتەۋدى دە تالاپ ەتەدى.
قىرعىزستان جۇرتشىلىعى وزدەرىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قيىندىقتارىنا قاراماستان اشتىقتىڭ سالدارىنان اۋا كوشىپ كەلگەن قازاقتارعا بارىنشا كومەك كورسەتۋگە ءماجبۇر بولدى. بوسقىن قازاقتاردى اۋىل، قالالاردا ورنالاستىرۋ، جۇمىسقا ورنالاستىرۋ، تاماقتاندىرۋ، مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋدى ۋاقتىلى ۇيىمداستىرۋ، بالالاردى مەكتەپتەرگە، مەكتەپ-ينتەرناتتارعا تارتۋ، بالالار ۇيىنە ورنالاستىرۋ ءۇشىن قىرعىزستان ءوزىنىڭ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتىنىڭ ازدىعىنا قاراماستان 150 مىڭ سوم بولەدى. بىراق قازاق بوسقىندارىن ورنالاستىرۋ مەن ولارعا كومەك كورسەتۋ جاس رەسپۋبليكا ءۇشىن كۇننەن-كۇنگە ىشكى احۋالدى قيىنداتا تۇسۋىنە بايلانىستى 1933 جىلعى 3 ساۋىردە قىرعىز اكسر حكك توراعاسى يۋ. ابدراحمانوۆ امالسىزدان رسفسر حكك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ت. رىسقۇلوۆتىڭ اتىنا قىرعىزستانعا كەلگەن اش قازاقتاردى جايعاستىرۋعا كوزدەلگەن قاراجاتتى دەرەۋ اۋدارۋدى قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى ءوتىنىش جەدەلحاتىن جولداۋىنان بايقايمىز.
قىرعىزستانداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ سانى 30-شى جىلدارى بارىنشا كۇرت ءوستى. قىرعىزستان ۇكىمەتى مەن حالقى ەتنيكالىق قازاقتاردى جان-جاقتى قولدادى، جەر، تۇقىم بەردى، قالالارعا جۇمىس ۇيىمداستىردى، مەملەكەت تاراپىنان ازىق-تۇلىك بەردى، بارلىق بوسقىندارعا مەديتسينالىق تەكسەرۋ جۇرگىزدى.
توقتاۋسىز اعىلعان قازاق بوسقىندارىنىڭ قىرعىزستاننىڭ ءبىر عانا بەلوۆود اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى 1933 جىلعى 5 ساۋىردەگى اقپاراتى بويىنشا وسى اۋدان اۋماعىندا تۇراتىندارىنىڭ سانى 12 اۋىل/كەڭەستىڭ جانە 2 سوۆحوزدىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا - 490 شارۋاشىلىق، ونىڭ ىشىندە 102 ادام جۇمىستارعا ورنالاستىرىلعاندىعىن حابارلايدى.
ايتىلعاندارمەن قاتار قازاق بالالارىن ورنالاستىرۋ، بالالار ءۇيى مەن تاماقتاندىرۋ پۋنكتەرى ارقىلى قامقورلىققا الۋ جۇمىستارى دا جۇرگىزىلگەن. مىسالعا، قىرعىز اكسر وسك جانىنداعى بالالاردىڭ ءومىرىن جاقسارتۋ جونىندەگى ورتالىق كوميسسيا جاۋاپتى حاتشىسىنىڭ 1933 جىلعى 8 ساۋىردەگى باياندامالىق جازباسىندا 1932 جىلدىڭ قاراشا ايىنان باستاپ اعىمداعى جىلدىڭ 25 اقپانىنا دەيىن تاماقتاندىرۋ پۋنكتتەرىندە 1300 قازاق بالالارىنىڭ قامتىلعاندىعى كورسەتىلگەن. ال 1933 جىلدىڭ 21 قاڭتارىنان باستاپ قازاقستان ۇكىمەتىمەن كەلىسىم بويىنشا 2000 بالا الىنىپ، بالالار ۇيىنە جىبەرىلگەن. بالالار ۇيىندە، قابىلداۋ-بوبەكجايلاردا 200-گە دەيىن قازاق بالالارى بار، بۇل قىرعىزستانداعى بالالار ۇيىندەگى بالالاردىڭ 20% قۇرايدى. بالالار ۇيلەرىنىڭ 14 قانا شاعىن جەلىسىنە بايلانىستى 1060 ادام سانى بار بالالار مەكەمەلەرى مەن تاماقتاندىرۋ پۋنكتتەردى ۇيىمداستىرۋدىڭ شۇعىل قاجەتتىلىگى تۋىندايدى، بۇعان 2400 بالا قامتىلادى. 4 ساۋىردەن باستاپ فرۋنزە قالاسىندا 400 بالاعا ارنالعان قابىلداۋ جانە تاماقتاندىرۋ پۋنكتى اشىلادى. قاراجاتتىڭ شەشىلۋىنە قاراي كوشەدەگى قاراۋسىز بالالاردى تارتۋ جانە ولارعا كومەك كورسەتۋ بويىنشا باسقا دا ءىس-شارالار وتكىزىلەتىندىگى باياندالعان.
قىرعىزستان ۇكىمەتى قازاقستانعا ورالعىسى كەلەتىندەرگە كومەك رەتىندە 5 مىڭ فۋنت استىق، 4 ملن. سوم اقشالاي قاراجات ءبولۋ ارقىلى دا كومەكتەسكەن.
1939 جىلعى جالپى وداقتىق ساناق قورىتىندىسى بويىنشا قىرعىزستانداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ سانى 24,0 مىڭعا جەتىپ، حالىقتىڭ جالپى سانىنىڭ 1,7% - قۇراعانىن بايقايمىز.
دەگەمەن 1932-1933 جىلدارى ەلىمىزدى جايلاعان زۇلمات اشتىقتىڭ سالدارىنان قازاقستاننان كەتكەندەردى قايتارۋ تۋرالى قازاق ۇكىمەتى ارنايى قاۋلى قابىلداعاندىقتان، قاراجات ءبولىپ، بىرقاتار شارالار جۇرگىزە باستايدى.
قورىتا كەلگەندە، قىرعىز ەلىنە جۇرگىزىلگەن ارحەوگرافيالىق ەكسپەديتسيا بارىسىندا الىنعان قۇجاتتار بۇرىن جاريالانباعان جانە قازاقستاندا عىلىمي اينالىمعا تارتىلماعاندىقتان ۇلت تاريحىنىڭ كەيبىر ايتىلماعان پاراقتارىن تۇگەندەۋگە قوسىلعان ۇلەس دەپ ايتۋىمىزعا بولادى.
تولەنوۆا ءزيرابۇبى مايماققىزى, قر ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى الەۋەتتى زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
اشيروۆا انار جوشىبەكقىزى، ارحيۆتەر جانە جەكە تەكتىك تاريحي-قۇجاتتىق كوللەكتسيالارمەن جۇمىس جونىندەگى ءبولىم باسشىسى
باسقالارمەن بولىسە
وتىرىڭىز
