Bırneşe jyldan berı «Ūly dalanyŋ tarihy jäne mädenietı boiynşa şeteldık arhivter men qorlardaǧy arheografiialyq jūmystar (anyqtau, saraptau, sifrlau)» atty Baǧdarlamalyq-nysanaly qarjylandyru ǧylymi jobasy negızınde «Arhiv – 2025» jetı jyldyq baǧdarlamasy daiarlanyp, jüzege asyrylyp keledı (Ūlttyq sanany jaŋǧyrtudaǧy arhivterdıŋ rölı // Egemen Qazaqstan. 2018. 28 qaraşa).
Atalmyş jobanyŋ oryndalu merzımı jetı jyl uaqyt aralyǧyn qamtidy. Osy baǧdarlamanyŋ jüzege asyryluyna QR Ortalyq memelekettık arhivı de özındık ülesın qosuda. Arhiv qyzmetkerlerı özge mekemelerdegı ärıptesterımen tyǧys bailanysta jūmys jürgızude. Öitkenı alys-jaqyn şet el arhivterı men kıtaphanalarynan jinaqtalǧan derekter men qūndy materialdar bırın-bırı qaitalamauy tiıs. Būl joba «Sifrly Qazaqstan» baǧdarlamasymen tyǧyz bailanysta mynandai ortaq maqsatta jürgızılıp keledı: Ūlt tarihyna qatysty alys-jaqyn şetel arhivterındegı qūjattardy, osy uaqytqa deiın özge eldıŋ mekemelerınde tasada qalyp ketken tarihi jädıgerlerımızdı jinaqtap, ǧylymi ainalymǧa qosu, qazaq tarihynyŋ «aqtaŋdaq» paraqtaryn tolyqtyru, köpşılık nazaryna ūsynu.
Şyntuaityna kelgende būl mäsele ötken XX ǧasyrdyŋ 30–60-şy jyldary da köterılıp, bıraq keŋestık ideologiia men kertartpa saiasattyŋ äserınen reseilık jäne şeteldık arhivterden qazaq tarihyna qatysty qūndy qūjattardy qaitaru nemese köşırmesın alu jūmystary toqtatylǧan bolatyn.
Elımız täuelsızdık alǧannan keiın osy baǧyttaǧy maŋyzdy ıs-şaralar jaŋa arnada jüzege asyryla bastady. Atap aitqanda, 2004–2014 jj. «Mädeni mūra», «Halyq tarih tolqynynda» atty memlekettık baǧdarlamalar aiasynda alys-jaqyn şetel arhivterınen, ǧylymi mekemelerı men kıtaphanalarynan ūlt tarihyna qatysty qūjattardy ızdestıru, köşırmelerın alu, ǧylymi ainalymǧa engızu jūmystary öz jalǧasyn tapty. Solardyŋ zaŋdy jalǧasy bolyp sanalatyn «Ūly dalanyŋ tarihy jäne mädenietı boiynşa şeteldık arhivter men qorlardaǧy arheografiialyq jūmystar (anyqtau, saraptau, sifrlau)» atty Baǧdarlamalyq-nysanaly qarjylandyru ǧylymi jobasyn jüzege asyru boiynşa üilestıru jäne ädıstemelık jūmystaryn jürgızu, memlekettık ūiymdarmen, arhivtermen, JOO-men, ǧylymi qauymdastyqty jūmyldyra otyryp, ūlttyq tarihtyŋ aşylmaǧan tūstaryn aşuǧa mümkındık beretın otandyq jäne halyqaralyq arhivterdıŋ qūjattary negızınde ǧylymi zertteu jūmystaryn ūiymdastyru maqsatynda Ūlttyq arhiv jäne Sirek kıtaptar men qoljazbalar ortalyǧy janynan «Arhiv – 2025» ǧylymi-ädıstemelık ortalyǧy qūryldy.
Osy üilestıru ortalyǧynyŋ jūmysyna belsene aralasqan QR Ortalyq memlekettık arhivı Qazaqstan Respublikasy Mädeniet jäne sport ministrlıgı arhiv ısterı jäne qūjattamany basqaru komitetınıŋ qoldauymen Resei, Fransiia, Türkiia, Belorusiia, Qyrǧyzstan jäne t.b. elderde arheografiialyq ekspedisiia ūiymdastyrdy. Sondai toptyŋ bırı, osy maqala avtorlary Qyrǧyzstan Respublikasy Bışkek qalasyna josparlanǧan merzım aralyǧynda - 2022 jyldyŋ 11 men 30 mamyry aralyǧynda Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memlekettık arhivı, Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ arhivı, QR Ūlttyq arhiv qorlaryna Bışkek qalasyndaǧy ortalyq arhivterden (OMA, QSQ OMA, Bışkek qalalyq arhivı, QR Joǧarǧy soty) būryn äkelınıp ötkızılgen ıster men qūjattar tızımımen mūqiiat tanysyp, ol qūjattardy qaita qarastyrmas üşın olardyŋ tızımı jasalyndy. Bıraq osy kezeŋge deiın Qyrǧyzstan arhivterınen qūjattar äkelınbegenı anyqtaldy. Arheografiialyq ıssaparǧa mūqiiat daiyndaldyq.
Issapar maqsatyna säikes Bışkek qalasyndaǧy ortalyq memlekettık arhivterden tömendegıdei baǧyttar boiynşa qūjattar men materialdar jinaqtaldy:
- XVIII-XIX ǧasyr boiyndaǧy Jetısu öŋırındegı Resei otarlau saiasatynyŋ keŋınen etek jaiuyna negız bolǧan ärtürlı ekspedisiialardyŋ qorytyndylary men esepterı, Qoqan handyǧymen qarym qatynastar;
- 1884-1916 jj. Jetısu oblysynyŋ äleumettık-ekonomikalyq ahualy, 1916 j. ūlt-azattyq köterılıstıŋ Ystyqköl, Şu oşaqtary jäne osy Jetısu oblysy qazaq-qyrǧyzdarynyŋ ara qatynasy;
- «Syrdariia oblysy Äulie-Ata uezı bastyǧynyŋ basqarmasy (Äulieata qalasy) 1868-1917 jj.» qorynan Ūly jüzge qatysty Oşaqty, Siqym, Şymyr, Qoralas t.b. bolystyqtardyŋ basqaruşylary men auyl starşinalaryn qarjylandyru jönındegı sailau paraqtary men ükımderdıŋ köşırmesı;
- 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısı jäne 1850-1921 jyldardaǧy Jetısu öŋırınıŋ Reseige qosyluy (1920 j. 30 qaŋtar -1921 j. 3 aqpan);
- Jetısu aumaǧyndaǧy ūzaqqa sozylǧan otarlau saiasaty barysyndaǧy sūltandardyŋ özara qarym-qatynasy, olardyŋ patşalyqqa bilıkke qyzmet etuı men qarsylyǧy, ūlt-azattyq köterılısterdıŋ barysy turaly esepter men mälımetter (1884-1916 jj.);
- Qyrǧyz ASSR-nıŋ jūmysşy, şarua jäne Qyzyl äsker deputattary Keŋesterınıŋ ortalyq atqaru komitetı (OAK) jūmysy, qaulylary, şeşımderı men jeke qūram boiynşa būiryqtar (1915-1919);
- Bükılodaqtyq atqaru komitetınıŋ (BOAK) Qazaq jäne Qyrǧyz Respublikalary arasyndaǧy memlekettık şekaralardy naqtylau turaly bırınşı keŋesınıŋ hattamasy. Qyrǧyz AKSR-ı men Özbek AKSR-ı arasyndaǧy aumaqtyq daularǧa qatysty KSRO OAK hatşylyǧy otyrysynyŋ №36 hattamasynan üzındı jäne oǧan qatysty materialdar (1926-1932);...
- Qyrǧyz jäne Qazaq AKSR arasyndaǧy şekaralardy naqtylau jönındegı materialdar (3 qaŋtar-30 jeltoqsan 1928);
- 1920-34 jj. aşarşylyq jyldary Qyrǧyz AKSR aumaǧynda köşıp kelgen, bosqyn qazaq-köşpelılerı, bosqyndary turaly materialdar men mälımetter (1926-1934 jj.);
- Jetısu revoliusiialyq komitetınıŋ būiryqtary, erekşe komissiianyŋ baiandamasy, qazaq bosqyndardy ornalastyru turaly mälımdemeler men hat almasular. 1-b. (1920 j. 30 qaŋtar-1921 j. 3 aqpan);
- Türkrespublikasy HKK, OAK Jetısu oblysyndaǧy qazaq bosqyndardy ornalastyru jönındegı arnaiy komissiiasynyŋ jäne uezdık reväskeri komitetınıŋ būiryqtary. Odaqtyŋ hattamalary. Äskerge jūmyldyrylǧandardy (mobilizasiialanǧandar) jabdyqtau turaly Azyq-tülık bölımımen almasqan hattary (1917-1924);
- Jetısu oblystyq atqaru komitetınıŋ, uezdık, qalalyq revkomnyŋ, aştyqqa qarsy küres jönındegı komissiianyŋ auyl şaruaşylyǧy salasynan taza mal şaruaşylyqtaryn bosatu, aşarşylyq zardaptaryn joiu, qalalardyŋ sanitarlyq jai-küiı turaly, qoǧamdardy tırkeu tärtıbı jäne olardyŋ sezderın şaqyruǧa rūqsat beru turaly qaulylary, sirkuliarlary, nūsqaulyqtary, ökımderı. Reforma jürgızu boiynşa almasqan hattarynyŋ köşırmesı alyndy. (1923 j. 24 qaŋtar-1923 j. 29 jeltoqsan);
- HH ǧasyrdyŋ 20-40 jyldaryndaǧy qazaq-qyrǧyz qoǧamdyq-saiasi, äleumettık-ekonomikalyq jäne mädeni-ruhani ömırı, alǧaşqy qazaq keŋestık respublikasynyŋ qūryluyna qatysty qūjattar, memleket qairatkerlerı turaly;
- Ūlt tarihyndaǧy ırı tarihi qūbylys bolyp tabylatyn «Alaş» qozǧalysy jäne onyŋ qazaq-qyrǧyz qairatkerlerıne qatysty da tyŋ mälımetter jinaqtaldy.
Aita ketetınımız, arheografiialyq ekspedisiia barysynda alyp kelgen qūjattar būryn eş jerde jariialanbaǧan jäne Qazaqstanda ǧylymi ainalymǧa tartylmaǧan bolyp esepteledı jäne tarihi qūndylyǧy erekşe maŋyzdy.
Mysalǧa, osy uaqytqa deiın qazaqtyŋ bır tuar perzentterı T. Rysqūlov pen Q. Sarymoldaevtyŋ jäne basqada qazaqtardyŋ Auyl şaruaşylyǧy jäne memlekettık mülık ministrlıgınıŋ Pışpek tömengı auylşaruaşylyq mektebınde oqyǧandyǧy turaly köp aitylyp ta, jazylyp ta jür, bıraq sonyŋ qūjattyq däiektemesı eş jerde kezdespegen edı. Osy jolǧy ıssaparda sol qūjattyŋ tüpnūsqasynan köşırme aluǧa mümkındık tudy (suret 1-2).
Alynǧan qūndy qūjattardyŋ ışınde 1930-şy jyldary elımızdegı oryn alǧan qasıretke toly näubet tūsynda şekara asqan qazaq köşterı men bosqyndary turaly mälımetter barşylyq. Sol qūjattarǧa bırşama toqtala ketsek. Ötken ǧasyrdyŋ 1929-33 jyldary eldı jailaǧan aştyqtyŋ saldarynan Qazaqstanda būryn-soŋdy bolmaǧan bosqyndar sany baiqaldy. Keibır derekterde körsetılgendei 250 myŋ qazaq Qyrǧyzstannan pana tapty, bosa köşken halyqtyŋ basym bölıgı jolda nemese körşı respublikada qaitys bolǧan. Sol siiaqty san myŋ qazaq Özbekstanǧa, Qaraqalpaqstanǧa qonys audaruǧa mäjbür boldy, keibır bosqyndar odan ärı Täjıkstanǧa, İran men Auǧanstanǧa aǧyldy. Qytaimen şekaralas audandardan myŋdaǧan otbasylar barlyq maldary men mülıkterımen köşıp kettı. Zūlmatty jyldar sergeldeŋı saldarynan jüzdegen myŋ qazaqtar bosqyndar retınde Reseidıŋ tükpır-tükpırıne Batys Sıbır, Tümen jäne Sverdlov, Astrahan, Saratov, Samara oblystaryna, Mordoviia, Iаmalo-Nenes ūlttyq okrugı, Edıl boiyn jaǧalai özge qalalaryna ketuge mäjbür boldy. Tıptı arnaiy eşalondarmen aştyqtan köşede asyrausyz, qarausyz qalǧan balalar toqtausyz jöneltıldı. Būl qazaq basyna töngen ǧasyr qasıretı ekenı aian. Mıne, osynau näubet zamananyŋ salǧyrtymen bırge körşı elderdıŋ arhivterınde sarǧaiǧan qūjattar jaŋǧyryǧy bızdı erıksız sol jyldardy taǧy bır ǧylymi saraptaudan ötkızuge jeteleidı.
Ejelden töskeide maly, tösekte basy qosylǧan qazaq-qyrǧyz Äulieata jäne Pişpek uezderınıŋ qūramyna kırdı. Ony mekendegen ärtürlı etnikalyq toptardyŋ şekaralary joq, bır-bırımen tyǧyz äleumettık-ekonomikalyq jäne mädeni bailanystary boldy. Sondyqtan qazaqtar men qyrǧyzdar osy öŋırlerde bır-bırınıŋ jerınde aralas-qūralas ömır sürdı. Al Keŋes ükımetı jaŋadan qūrylǧan kezde Qyrǧyzstandaǧy etnikalyq qazaqtardyŋ sany ekı myŋǧa juyq nemese halyqtyŋ nebärı 0,2% ǧana qūraǧan.
Degenmen Alataudyŋ bauraiyn qatar mekendegen qyrǧyz jerındegı qazaq bosqyndary saiyn dalany dür sılkındırgen 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıs pen 1921-23 jyldary etek alǧan aştyq tūsynda bırşama öse tüsken.
1932 jyly qazaqtardyŋ Qyrǧyzstanǧa jappai qonys audarǧandyǧy turaly QR Ortalyq memlekettık arhivı qorlaryndaǧy derekterde Qazaqstannyŋ basqa oblystaryn qospaǧanda, 1930-1932 jyldary 16 audannyŋ 8812 şaruaşylyq Qyrǧyzstanǧa köşken. Qonys audaruşylardyŋ köpşılıgı Almaty, Kegen, Şūbartau, Ürjar, Aiagöz, Balqaş aimaqtarynda ornalasqan qazaqtar boldy. Sonymen qatar, Almaty oblysynan Qytaiǧa 14824 qazaq şaruaşylyq, oblys ışındegı basqa audandarǧa - 19755, Qazaqstannyŋ basqa aimaqtaryna - 842 şaruaşylyq ketuge mäjbür bolǧandyǧy körsetılgen. Osyndai üdere köşu barysynda 1932 jyly Qyrǧyzstanǧa qonys audarǧan qazaqtardyŋ sany 25-30 myŋ şaruaşylyqqa jetken. 1932 jyldyŋ ortasynda Almaty töŋıregınıŋ özınen Qyrǧyzstannyŋ soltüstık bölıgıne ketken otbasylar sany 7300-ge (35000-40000 adam) juyq bolǧandyǧy turaly şeteldık ǧalym İ. Ogaionnyŋ zertteulerınde de aitylady.
Qyrǧyz arhivterındegı 1928-30 jj. jappai ūjymdastyru men onyŋ saldarynan oryn alǧan aştyq tūsyndaǧy qazaq bosqyndary turaly maŋyzdy qūjattar sol kezeŋnıŋ aşy şyndyǧyn, tarihtyŋ beimälım paraqtaryn aşa tüsedı. Bızge osy uaqytqa deiın qazaq bosqyndary turaly QyrAKSR HKK töraǧasy Iý. Abdrahmanovtyŋ «Kündelıgındegı» qysqa ǧana jazba tanys edı. Onda, 1932 jylǧy 25 aqpandaǧy jazbasynda: «Frunze maŋynda 2-şı qala – aştyq pen kedeilık saldarynan qonys audarǧan qazaq azamattarynyŋ kiız üiler qalasy östı. Būl Filiptıŋ jūmysynyŋ nätijesı» ekendıgın aşyq aita kelıp, Markstıŋ kapitalistık damyǧan elder, onyŋ kapitalizmı, aurulary (būqaranyŋ küireuı, daǧdarys, jūmyssyzdyq jäne t.b.) tek oǧan baratyn elderdıŋ bolaşaǧyn körsetedı degen tūjyrymyn keltıredı. (Filip – Goloşekin F.İ. (1876-1941) – 1925-1932 jj. BKP(b) Qazaq Ölkelık komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolǧan). Osy jazbasynda «Qazaqtardyŋ taǧdyry men bolaşaǧy qyrǧyzdy körsetpei me? Ūqsas. Bügınde tıptı qyŋyr aqymaq adamdar 32-şı jyl otar sanynyŋ azaiuyna äkeletının moiyndaidy. Şahrai mal soiudy keiınge qaldyru turaly jedelhat jıberdı, öitkenı būl 150 myŋ (qarapaiym sanau) tülık, ösım beredı Bıraq ol menı et daiyndaudyŋ mal basynyŋ azaiuyna äser etetının däleldegenım üşın köpşılık aldynda synaǧan edı. Faktıler tıptı ümıtsız aqymaqtardy da aqyldy etedı»,- dep jalǧastyrady (Şahrai A.O. (1898-1949) – 1930-1934 jj. BKP(b) Qyrobkomynyŋ jauapty (bırınşı) hatşysy bolǧan). Baiqap otyrǧandaryŋyzdai, qyrǧyz astanasy maŋynda 2-şı qalanyŋ paida boluy degenımız, qazaq bosqyndary sanynyŋ kün sanap öse tüskendıgın, sol tūstaǧy respublika bilıgın qolyna ūstaǧan Goloşekinnıŋ sodyr saiasatynyŋ saldary ekendıgın de, asyra sılteu saiasatynyŋ kesırınen mal basynyŋ kürt azaiǧandyǧynan da habar beredı.
Al arhiv qūjattary osy jazbada aitylǧandardy keŋeite tüsedı. Osynau auyrtpaly kezeŋde bosqyn qazaqtarǧa olardyŋ tarapynan jan-jaqty kömek körsetıledı. 1933 j. 16 aqpanda Qyrǧyz AKSR HKK töraǧasy Iý. Abdrahmanovtyŋ respublikanyŋ barlyq audandyq atqaru komitetterıne Qyrǧyzstanǧa qonys audarǧan qazaqtar men olardyŋ balalaryn ornalastyruǧa şūǧyl şaralar qabyldau turaly jedelhaty jıberıledı. Jedelhatta Qyrǧyzstan aumaǧyndaǧy bosqyn qazaqtardy käsıporyndar, sovhozdar, kolhozdar ūiymdarynyŋ jūmysyna tartu, ornalastyru josparlaryn şūǧyl türde äzırleuı qajettılıgı aitylǧan. Sonymen qatar barlyq audandyq atqaru komitetterı töraǧalarynyŋ, olardyŋ orynbasarlarynyŋ jiyrmasynşy aqpanǧa deiın öz audandandarynda qonys audarǧan qazaq şaruaşylyqtarynyŋ sanyn, jergılıktı käsıporyndardyŋ, sovhozdardyŋ jūmysyn ūiymdastyruǧa bolatyn şaruaşylyqtardyŋ sanyn, balalar komissiiasy jüiesı arqyly köşpendılerdıŋ balalaryna qyzmet körsetu şaralaryn qabyldauǧa mındetteidı.
Qyrǧyz Respublikasynyŋ Ükımetı olardy ornalastyru jäne astyqpen qamtamasyz etu jönındegı bırınşı kezektegı ıs-şaralarǧa kömek körsetetın bolady. Qyrǧyz ASSR HKK töraǧasy Iý. Abdrahmanovtyŋ tıkelei aralasuymen qazaq bosqyndary ornalasqan jerlerde arnaiy düŋgırşekter aşu arqyly 61425 kg bidai jäne 4140 kg tary jetkızu jäne onyŋ jetkızıluıne Bükılodaqtyq astyqty daiyndau jäne ötkızu jönındegı keŋse (zagotzerno) qoryn paidalanu qajettılıgı köterıledı.
Eldı jailaǧan aştyq saldarynan öz tuǧan jerınen amalsyz öre köşıp, özge elde bosqyn atanǧan qazaq qonys audaruşylaryn jaŋa jerde ornalastyru maqsatynda jürgızılgen jūmystar jalǧasyn tapty. Osy maqsatta 1933 jyldyŋ 17 nauryzynda Qyrǧyz AKSR HKK № 132 «Qyrǧyzstan aumaǧyndaǧy qazaq bosqyndary turaly» qaulysy qabyldanady. Atalǧan qauly boiynşa Qyrǧyzstan aumaǧyndaǧy qazaq bosqyndaryn ornalastyru maqsatynda Halyq eŋbek komissariatyna jūmysşylardy irrigasiia, jol qūrylysy jūmystaryna tartu, önerkäsıptık jäne şaruaşylyq käsıporyndardyŋ mūqtajdyqtary üşın – olardy bırınşı kezektegı jūmysqa qabyldaudy qamtamasyz etu ūsynylǧan.
Al jazǧy mausymdyq jūmystardy örıstetu kezınde qazaqtardy jaldaudy qamtamasyz ete otyryp, sovhozdar jäne önerkäsıptık käsıporyndardyŋ direktorlaryna olardy jūmystan şyǧaruǧa jol bermeu jaǧy da qarastyryldy. Sonymen qatar qazaq bosqyndaryn sol tūsta Bükılodaqtyq qūrylys dep jariialanǧan Täjıkstandaǧy Vahşa suaru jüiesınıŋ qūrylysyna jaldau da qarastyryldy.
Sondai-aq Auyl şaruaşylyǧy halyq komissariatyna (Narkomzem) Qyrǧyz jerındegı qazaq halqynyŋ qonystanuy boiynşa olar ornalastyrylatyn tiıstı audan, jer alaŋyn körsete otyryp, atqarylatyn ıs-şaralardy äzırleu jäne RSFSR HKK-nyŋ komissiiasynyŋ qarauyna ūsynu üşın oǧan qajettı materialdyq şyǧyndardy esepteu qajettılıgı de qamtylǧan.
Qaulyda OAK janyndaǧy Balalar komissiiasyna jäne Qyrǧyz Qyzyl Krest jäne Jarty Ai qoǧamyna audandardy, kontingentterdı jäne qajettı materialdyq şyǧyndardy aiqyndai otyryp, qazaq balalaryna arnalǧan balalar koloniialaryn ūiymdastyru jönındegı ıs-şaralardy äzırleudı jäne bosqyn qazaqtardy ornalastyruǧa qajettı materialdardy RSFSR Halyq komissiiasyna ūsynu tapsyryldy.
Joǧaryda aitylǧan şeşımderdıŋ ıske asyryluyna baqylau ornatu audandyq atqaru komitetterınıŋ, qalalyq keŋesterdıŋ jäne jūmysşy-şarua inspeksiialarynyŋ töraǧalaryna jükteledı.
Joǧarǧy ükımet tarapynan qabyldanǧan osyndai direktivalar men bırşama igı ıs-şaralardyŋ jürgızılgenıne qaramastan köşpelı-bosqyn qazaqtarǧa jergılıktı tūrǧyndar men bilık jyly qabaq tanyta qoimaǧandyǧy da belgılı. Bosyp kelgenderdıŋ barlyǧy derlık azyq-tülıkpen, jatyn oryndarymen, jūmyspen qamtamasyz etıle qoiǧan joq. Bır jaǧynan endı ǧana jeke avtonomiialyq derbestıgın alǧan Qyrǧyz AKSR-nyŋ ekonomikalyq äl-auqaty da mūny kötere almaityndyǧy qalypty jaǧdai edı. El arasynda onsyz da bosqyn qazaqtardyŋ mal-mülkın tartyp alu, jūmysqa qabyldamau, qabyldanǧandardyŋ eŋbek aqysyn tölemeu siiaqty t.b. zaŋsyzdyqtarǧa jol berıldı. Osy keleŋsız jaǧdaidyŋ aldyn alu maqsatynda 1933 j. 27 nauryzda Qyrǧyz AKSR HKK töraǧasy Iý. Abdrahmanov Şu audandyq atqaru komitetınıŋ töraǧasyna bosqyn qazaqtarǧa qatysty qūqyqqa qarsy ıs-qimyldardy toqtatu turaly arnaiy jedelhat joldaidy.
Qazaqstandaǧy Keŋes ükımetı men Kommunistık partiianyŋ agrarlyq saiasaty men saiasaty, köşpendılerdıŋ dästürlı şaruaşylyǧyna zorlyq-zombylyǧy men bolaşaq taǧdyry turaly oilanbastan jüzge asyrylǧan solaqai saiasatynyŋ saldarynan (1929-1933) qazaqtardyŋ jat jerlerge üdere köşuı keŋınen örıs aldy. Osyndai jappai köşu üderısın toqtatu maqsatynda jäne Türkrespublikasy tarapynan şara qoldanu qajettılıgı kün tärtıbınde tūrdy. Qazaktardyŋ qyrǧyz jerıne toqtausyz keluıne jäne qazaq ūiymdarynyŋ olardy Qazaqstanǧa qaitaruǧa tiıstı şaralar qoldanbauyna bailanysty Qyrǧyz AKSR HKK 1933 jylǧy 1 säuırde № 156 «Qyrǧyzstanǧa kelgen qazaq şaruaşylyqtary turaly» arnaiy qaulysy qabyldandy. Onda olar RSFSR HKK-nen Qazaqstan ükımetın qazaqtardyŋ QyrAKSR aumaǧyna odan ärı köşuıne jol bermeuı üşın şeşuşı şaralar qabyldauǧa mındetteuın sūraidy. Sonymen qatar Qatynas joldarynyŋ halyq komissariatynan (NKPS) Türksıb boiynşa qazaq bosqyndaryn QyrAKSR aumaǧyna tasymaldaudy toqtatu turaly Türksıb direksiiasyna mındetteudı de talap etedı.
Qyrǧyzstan jūrtşylyǧy özderınıŋ äleumettık-ekonomikalyq qiyndyqtaryna qaramastan aştyqtyŋ saldarynan aua köşıp kelgen qazaqtarǧa barynşa kömek körsetuge mäjbür boldy. Bosqyn qazaqtardy auyl, qalalarda ornalastyru, jūmysqa ornalastyru, tamaqtandyru, medisinalyq qyzmet körsetudı uaqtyly ūiymdastyru, balalardy mektepterge, mektep-internattarǧa tartu, balalar üiıne ornalastyru üşın Qyrǧyzstan özınıŋ respublikalyq biudjetınıŋ azdyǧyna qaramastan 150 myŋ som böledı. Bıraq qazaq bosqyndaryn ornalastyru men olarǧa kömek körsetu jas respublika üşın künnen-künge ışkı ahualdy qiyndata tüsuıne bailanysty 1933 jylǧy 3 säuırde Qyrǧyz AKSR HKK töraǧasy Iý. Abdrahmanov amalsyzdan RSFSR HKK töraǧasynyŋ orynbasary T. Rysqūlovtyŋ atyna Qyrǧyzstanǧa kelgen aş qazaqtardy jaiǧastyruǧa közdelgen qarajatty dereu audarudy qamtamasyz etu turaly ötınış jedelhatyn joldauynan baiqaimyz.
Qyrǧyzstandaǧy etnikalyq qazaqtardyŋ sany 30-şy jyldary barynşa kürt östı. Qyrǧyzstan ükımetı men halqy etnikalyq qazaqtardy jan-jaqty qoldady, jer, tūqym berdı, qalalarǧa jūmys ūiymdastyrdy, memleket tarapynan azyq-tülık berdı, barlyq bosqyndarǧa medisinalyq tekseru jürgızdı.
Toqtausyz aǧylǧan qazaq bosqyndarynyŋ Qyrǧyzstannyŋ bır ǧana Belovod audandyq atqaru komitetı 1933 jylǧy 5 säuırdegı aqparaty boiynşa osy audan aumaǧynda tūratyndarynyŋ sany 12 auyl/keŋestıŋ jäne 2 sovhozdyŋ mälımetterı boiynşa - 490 şaruaşylyq, onyŋ ışınde 102 adam jūmystarǧa ornalastyrylǧandyǧyn habarlaidy.
Aitylǧandarmen qatar qazaq balalaryn ornalastyru, balalar üiı men tamaqtandyru punkterı arqyly qamqorlyqqa alu jūmystary da jürgızılgen. Mysalǧa, Qyrǧyz AKSR OSK janyndaǧy Balalardyŋ ömırın jaqsartu jönındegı Ortalyq komissiia jauapty hatşysynyŋ 1933 jylǧy 8 säuırdegı baiandamalyq jazbasynda 1932 jyldyŋ qaraşa aiynan bastap aǧymdaǧy jyldyŋ 25 aqpanyna deiın tamaqtandyru punktterınde 1300 qazaq balalarynyŋ qamtylǧandyǧy körsetılgen. Al 1933 jyldyŋ 21 qaŋtarynan bastap Qazaqstan ükımetımen kelısım boiynşa 2000 bala alynyp, balalar üiıne jıberılgen. Balalar üiınde, qabyldau-böbekjailarda 200-ge deiın qazaq balalary bar, būl Qyrǧyzstandaǧy balalar üiındegı balalardyŋ 20% qūraidy. Balalar üilerınıŋ 14 qana şaǧyn jelısıne bailanysty 1060 adam sany bar balalar mekemelerı men tamaqtandyru punktterdı ūiymdastyrudyŋ şūǧyl qajettılıgı tuyndaidy, būǧan 2400 bala qamtylady. 4 säuırden bastap Frunze qalasynda 400 balaǧa arnalǧan qabyldau jäne tamaqtandyru punktı aşylady. Qarajattyŋ şeşıluıne qarai köşedegı qarausyz balalardy tartu jäne olarǧa kömek körsetu boiynşa basqa da ıs-şaralar ötkızıletındıgı baiandalǧan.
Qyrǧyzstan ükımetı Qazaqstanǧa oralǧysy keletınderge kömek retınde 5 myŋ funt astyq, 4 mln. som aqşalai qarajat bölu arqyly da kömektesken.
1939 jylǧy jalpy odaqtyq sanaq qorytyndysy boiynşa Qyrǧyzstandaǧy etnikalyq qazaqtardyŋ sany 24,0 myŋǧa jetıp, halyqtyŋ jalpy sanynyŋ 1,7% - qūraǧanyn baiqaimyz.
Degemen 1932-1933 jyldary elımızdı jailaǧan zūlmat aştyqtyŋ saldarynan Qazaqstannan ketkenderdı qaitaru turaly Qazaq ükımetı arnaiy qauly qabyldaǧandyqtan, qarajat bölıp, bırqatar şaralar jürgıze bastaidy.
Qoryta kelgende, Qyrǧyz elıne jürgızılgen arheografiialyq ekspedisiia barysynda alynǧan qūjattar būryn jariialanbaǧan jäne Qazaqstanda ǧylymi ainalymǧa tartylmaǧandyqtan ūlt tarihynyŋ keibır aitylmaǧan paraqtaryn tügendeuge qosylǧan üles dep aituymyzǧa bolady.
Tölenova Zirabübı Maimaqqyzy, QR Ortalyq memlekettık arhivı Äleuettı zertteuler ortalyǧynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty
Aşirova Anar Joşybekqyzy, arhivter jäne jeke tektık tarihi-qūjattyq kolleksiialarmen jūmys jönındegı bölım basşysy
Basqalarmen bölıse
otyryŋyz
