İslam dını paida bolǧanǧa deiın Siriia örkenietı hristian dınınıŋ qūndylyqtary negızınde qalyptasty. Hristian dını Siriiada 1 ǧasyrda paida boldy. İerusalim qūlaǧannan keiın Antiohiia Rim imperiiasynyŋ şyǧysyndaǧy hristian ortalyǧyna ainaldy. 451 jyly ötken halsedon soborynan keiın aimaqta Şyǧys pravoslavie aǧymy basym bola bastaidy. HH ǧasyrda eldegı hristiandar sany artady, degenmen olardyŋ ülesı eldegı jalpy halyqtyŋ ülesıne şaqqanda tūraqty türde tömendegenı baiqalady. Mysaly, ǧasyr basynda 16%-dan, 1970 jyly 10%-dan jäne 2000 jyly 7,8%-ǧa deiın tömendeidı. Oǧan, bızdıŋşe, bırneşe sebepter äser etken. Olardyŋ qatarynda Siriianyŋ geoekonomikalyq erekşelıkterı, körşıles memleketterdıŋ yqpaly, saiasi baǧyttaǧy aluan türlı qarym-qatynastyŋ artuyn jatqyzamyz.
Ökınışke orai, 2011 jyly Siriiada bastalǧan azamattyq soǧystyŋ nätijesınde hristiandar eŋ osal jäne qudalauǧa ūşyraǧan dıni toptardyŋ bırıne ainaldy. Siriialyq hristiandardyŋ edäuır bölıgı mäjbürlı bosqyndarǧa ainaldy. 2016 jylǧa qarai Siriiada ömır sürgen 1,25 million hristiannyŋ tek 0,5 milliony ǧana qalǧan. Saiasi būrqasyndar, halyqaralyq sipattaǧy qaqtyǧystar Siriia halqynyŋ arasynda dıni kelısım men tūraqtylyqtyŋ qalyptasuyn, adam ömırı men qūqyqtaryn qorǧaudy qamtamasyz etudı aitarlyqtai tejep otyr.
Arab tübegınde tamyr jaiǧan İslam dını uaqyt öte kele auqymdanyp, bırneşe baǧytta tarai bastaidy. İslamnyŋ Siriiaǧa «aiaq basuynyŋ» basty sebepterınıŋ bırı – sauda qatynastary jäne bılım-ǧylym. Halifa Omar ibn äl-Hattabtyŋ kezınde mūsylmandar bırtındep vizantiialyqtardyŋ baqylauynda bolǧan aumaqqa qarai jylji bastady. Bastapqyda mūndai dıniılgerıleu kışıgırım äskeri qaqtyǧystarmen qatar jürdı, bıraq bırtındep köptegen qalalar mūsylmandardyŋ qolyna öttı. Mūsylman örkenietınıŋ Siriia aimaǧynda tu tıguıne yqpal etken tarihi qadamnyŋ eŋ maŋyzdyǧy 635 jyly boldy.
Keiıngı kezdegı radikaldy İslam aǧymdarynyŋ artuy Siriia halqynyŋ berekesın alyp, memleket aumaǧy dıni kürester men jan aiausyz qaqtyǧystardyŋ nüktesıne ainaldy. Radikaldy toptar men köne dıni dogmanyŋ şyrmauyna tüsken dıni qauymdastyqtar adamzattyŋ örkeniettıŋ mol mūrasyna ziian keltırıp, jergılıktı halyqtyŋ qūqyqtary men mädeni-ruhani qūndylyqtaryn aiaq asty ettı. Mäselen, Siriiadaǧy azamattyq soǧys kezınde infraqūrylym nysandary men jeke üiler ǧana emes, sonymen qatar 290 eskertkış joiyldy, olardyŋ keibıreulerı IýNESKO-nyŋ qorǧauynda ekendıgı aitylady. Alyp halifat qūryp, negızsız ideologiia jetegımen Siriia jerın azamattyq soǧys alaŋyna ainaldyrudyŋ kesırınen qazır älemde asa auqymdy mädeni apat bolyp jatyr. Siriia jerındegı radikaldy toptar Siriiaǧa ǧana emes, mūsylman memleketterıne, Orta Aziia halyqtarynyŋ salt-canasyna aitarlyqtai yqpal etude. Keiıngı ǧasyrlardaǧy Siriia jerındegı halifat qūru ideiasy, beibıtşıl halyqtyŋ berekesın ketırgen türlı qaqtyǧystar, jat aǧymdar men dın aqiqatynyŋ «terısın ainaldyra otyryp» qabyldaudyŋ kesırınen adam şyǧyny, ekonomikalyq keleŋsızdıkter, bosqyndar mäselesı kün tärtıbıne şyqty.
2011 jyldyŋ nauryzynda bastalǧan Siriia daǧdarysy köptegen mūsylman elderge de tarap, jahandyq qaqtyǧys sipatyna ie boldy. SondyqtanSiriia daǧdarysyn «Arab köktemınıŋ» erekşe bölıgı retınde qarastyruǧa bolady. Tunis, Egipet, Iemen, Bahrein siiaqty elderdegı «Arab köktemınıŋ»bastapqy kezeŋın bıldıretın äleumettık narazylyq ışkı faktorlarǧa, äleumettık-ekonomikalyq daǧdarysqa, sybailas jemqorlyqqa, polisiianyŋ ozbyrlyǧyna, ondaǧan jyldar boiy bilık qūrǧan elitanyŋ basqynşylyǧyna, naqty demokratiialyq bostandyqtardyŋ bolmauyna qarsylyq edı. Jat aǧymdar jetegındegılerdıŋ qaruly otriadtary Siriia aumaǧynda terroristık operasiialardy jüzege asyryp, qoǧamnyŋ damuyn kerı ketırgenıne köz jetıp otyr. Bylaişa aitqanda, İslamnyŋ jat aǧymdarynyŋ damuyna erkın mümkındık beru, ūlttyq ideologiia men memlekettık saiasattan dıni dogmalardyŋ basym tüsuı eldı örkeniet köşınen adastyryp, adamzattyq igılıkterden alystatady.
Ortalyq Aziiadaǧy qauıpsızdık pen dın mäselesı boiynşa sarapşy, 1990-jyldardan berı radikaldanu taqyrybyn zerttep kele jatqan İkbaljan Mirsaiitov radikaldanu mäselesı älı de özektı, būryn jūmysy toqtaǧan dıni toptar qaita jandanyp jatyr, sondyqtan öŋır memleketterı oilanuy kerek dep esepteidı. Jasyratyny joq, köptegen qazaqstandyqtardyŋ jihadşylar esebınde Siriiaǧa ketıp qalǧany da qoǧam üşın qasıret. Onyŋ üstıne, äleumettık-ekonomikalyq jaǧdai tömendegen saiyn jastardyŋ köbı radikaldy ideologiiaǧa bet būra bastaidy. Olar Taiau şyǧystan şyqqan psevdodıni ūiymdar men ekstremistık toptarǧa qosylady.
Būǧan qarap Qazaqstan memleketınıŋ özındık ūlttyq damu modelın qalyptastyryp, ūlttyq qauıpsızdıgı men syrtqy-ışkı saiasatyn şegendeuıne basa nazar audaruy tiıs ekenın tüisınemız, qajet etemız.
Dastan QASTAI,
”Adyrna” ūlttyq portaly
