Būl otandyq tarih ǧylymy men orta ǧasyrlardaǧy mädeniet tarihy üşın aituly oqiǧa. Şyǧystanuşy ǧalymdar tapqan, Äz Jänıbek hanǧa arnap jazylǧan ekı qoljazbany baǧa jetpes tarihi qazyna, ülken olja deuge laiyq. Osy uaqytqa deiın Altynorda men Qazaq handyǧy däuırlerı tek soǧys pen jaugerşılık zamany dep bırjaqty qabyldanyp keldı, alaida Joşy ūlysy kezınde ǧylym men bılımge airyqşa köŋıl bölıngen deidı ǧalymdar.
Bügın Ortalyq memlekettık arhivte «Joşy ūlysynyŋ tarihi mūrasy» atty Äz Jänıbek hanǧa arnalǧan ekı qoljazbanyŋ faksimildı basylymynyŋ tūsaukeserı öttı. Ǧylymi ıs-şarada Joşy ūlysynyŋ daŋqty bileuşısı Äz Jänıbek hanǧa arnap jazylǧan «Astronomiiaǧa qysqaşa şoludyŋ negızgı tüiınderı» (Tūrar äl-mulahhas fil-häiä, 1335 jyl) jäne «Qaǧanǧa tartu: qyryq hadistıŋ tüsındırmesı» (Tuhfätu äl-Haqan fi şarh äl-arba’in hadisän, 1350/51 jyl) atty ekı qoljazba eŋbektıŋ faksimildı basylymdary tanystyryldy (faksimile – tüpnūsqanyŋ däl köşırmesı).
Joşy ūlysy – Qazaq memlekettılıgınıŋ maŋyzdy bır belesı. Äitse de osy kezeŋnen bügınge deiın jetken tarihi-mädeni mūra tym az. Sonymen qatar, Ūlyq ūlys han-sūltandarynyŋ qūrmetıne arnalǧan tarihi şyǧarmalar da sanauly. Soŋǧy jyldary tarihşy ǧalymdar osy baǧytta köptegen ızdenıs pen zertteuler jürgızıp, qomaqty dünielerge qol jetkızıp jatyr. Sonyŋ aiqyn dälelı – Jänıbek hanǧa arnalǧan ekı qoljazba. Būl qūndy qazynany tarihşy ǧalym, PHD Ömırbek Qanai «Arhiv – 2025» keşendı jospary aiasynda Ortalyq memlekettık arhivtıŋ üilestıruımen jürgızılgen arheografiialyq ǧylymi ıssapar kezınde Türkiiadaǧy Topqapy sarai-muzeiınen tapty.
Qoljazbalardyŋ köşırmesın elge äkeluge Qoja Ahmet Iаssaui atyndaǧy halyqaralyq qazaq-türık universitetı Ökılettı keŋesınıŋ töraǧasy Muhittin Şimşek jäne osy universitetke qarasty Euraziia ǧylymi- zertteu institutynyŋ direktory Suat Beilur järdemdestı.
Ömırbek Qanai, tarihşy-şyǧystanuşy:
– Joşy ūlysynyŋ daŋqty bileuşısı Äz Jänıbek han öz zamanyndaǧy mūsylman ǧalymdaryn qoldap, jaǧdai jasap otyrǧan. Mysaly bız tapqan qoljazbanyŋ alǧaşqy betınde Äz Jänıbek handy «jomarttyq pen ızgılıktıŋ jarşysy, bılım men ǧalymdardyŋ qamqorşysy, qūdaidyŋ jerdegı köleŋkesı», – dep därıpteidı. «Qaǧanǧa tartu: qyryq hadistıŋ tüsındırmesı» atty qoljazbanyŋ kırıspesınde Äz Jänıbek hannyŋ öz zamanynda köptegen meşıt-medrese, hanaka, därıhana, şipahana jäne kıtaphana saldyryp, ǧūlamalar men ǧalymdarǧa qoldau körsetıp, ılım men ǧylym-bılımnıŋ damuyna jaǧdai jasaǧany baiandalady. Jalpy Äz Jänıbek hanǧa arnap jazylǧan qoljazbalardyŋ qorjynyma tüsken sany 9-ǧa jettı. Solardyŋ ışındegı eŋ taŋdauly ekı qoljazbanyŋ faksimildı basylymy men tüsındırmesın äzırlep, baspadan şyǧaryp otyrmyz, – dedı.
Äz-Jänıbek hanǧa arnalǧan qoljazbanyŋ bıreuı – Iýsuf bin Mübäräk äl-Alanidyŋ «Astronomiiaǧa qysqaşa şoludyŋ negızgı tüiınderı» atty tüsındırme eŋbegı (1335 jyl). Ol orta ǧasyrda Horezmnen şyqqan ataqty astronom, bılgır matematik Mahmūd äl-Jaǧminidıŋ zamanynda keŋ taralǧan «äl-Mulahhas fil-häiä äl-basita» (Astronomiiaǧa qysqaşa şolu) atty şyǧarmasyna tüsınık berılgen. Būl qoljazbany belgılı şyǧystanuşy ǧalym Yqtiiar Paltöre qazaq tılıne audardy. Ekınşı qoljazbanyŋ audarmasy tolyq aiaqtalyp, baspaǧa daiyndalyp jatyr. Aldaǧy uaqytta zertteuşılerge ūsynylady.
Ömırbek Qanaidyŋ aituynşa, özı tapqan taǧy bır eŋbek medisinaǧa qatysty. Ol äigılı Gippokrattyŋ eŋbegıne jasalǧan tüsındırme. Būl da Äz Jänıbek hanǧa arnap audarylyp, köşırılgen. Mūnyŋ bärı Joşy ūlysynda ǧylym men bılımnıŋ qalai örken jaiǧanyn aŋǧartady.
«Bügın tarihi kün, – dedı öz sözınde körnektı şyǧystanuşy Meruert Äbuseiıtova. – Orta ǧasyrlar tarihyna qatysty jazba derekközderdıŋ ülken kölemınıŋ tabyluy otandyq ǧylym üşın maŋyzdy jaŋalyq. Būǧan deiın bız arheografiialyq derekterdıŋ 3 tomyn şyǧardyq. Endı būl qūjattar ǧalymdardyŋ zertteuın kütedı».
Ortalyq memlekettık arhiv direktory Säbit Şıldebai tarihşylardyŋ qolynda şetelderden äkelıngen qūndy arhiv qūjattary bar ekenın, olardy jeke özderı ǧana maldanbai, arhiv qoryna ötkızu, iaǧni ǧylymi ainalymǧa engızu kerektıgın aitty. Atalǧan arhivte ǧalymdardyŋ jeke qoryn aşyp, qūjattardy saqtauǧa mümkındık bar.
Tanystyrylymda belgılı ǧalym Yqtiiar Paltöre jäne Ömırbek Qanai qūndy qoljazbalar turaly baiandama jasap, mazmūnymen tanystyrdy. Sanauly danamen şyqqan qoljazbalar Ūlttyq kıtaphanaǧa jäne ǧylymi mekemelerge berıldı. Būl basylymdar Joşy ūlysyn jaqynyraq tanuymyzǧa septıgın tigızedı jäne tiıstı ǧylymi zertteulerge arqau bolmaq.
