بۇل وتاندىق تاريح عىلىمى مەن ورتا عاسىرلارداعى مادەنيەت تاريحى ءۇشىن ايتۋلى وقيعا. شىعىستانۋشى عالىمدار تاپقان، ءاز جانىبەك حانعا ارناپ جازىلعان ەكى قولجازبانى باعا جەتپەس تاريحي قازىنا، ۇلكەن ولجا دەۋگە لايىق. وسى ۋاقىتقا دەيىن التىنوردا مەن قازاق حاندىعى داۋىرلەرى تەك سوعىس پەن جاۋگەرشىلىك زامانى دەپ بىرجاقتى قابىلدانىپ كەلدى، الايدا جوشى ۇلىسى كەزىندە عىلىم مەن بىلىمگە ايرىقشا كوڭىل بولىنگەن دەيدى عالىمدار.
بۇگىن ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆتە «جوشى ۇلىسىنىڭ تاريحي مۇراسى» اتتى ءاز جانىبەك حانعا ارنالعان ەكى قولجازبانىڭ فاكسيميلدى باسىلىمىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. عىلىمي ءىس-شارادا جوشى ۇلىسىنىڭ داڭقتى بيلەۋشىسى ءاز جانىبەك حانعا ارناپ جازىلعان «استرونومياعا قىسقاشا شولۋدىڭ نەگىزگى تۇيىندەرى» (تۇرار ءال-مۋلاححاس فيل-ءھايا، 1335 جىل) جانە «قاعانعا تارتۋ: قىرىق ءحاديستىڭ تۇسىندىرمەسى» ء(تۋحفاتۋ ءال-حاقان في شارح ءال-اربا’ين ءحاديسان، 1350/51 جىل) اتتى ەكى قولجازبا ەڭبەكتىڭ فاكسيميلدى باسىلىمدارى تانىستىرىلدى (فاكسيميلە – تۇپنۇسقانىڭ ءدال كوشىرمەسى).
جوشى ۇلىسى – قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ماڭىزدى ءبىر بەلەسى. ايتسە دە وسى كەزەڭنەن بۇگىنگە دەيىن جەتكەن تاريحي-مادەني مۇرا تىم از. سونىمەن قاتار، ۇلىق ۇلىس حان-سۇلتاندارىنىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان تاريحي شىعارمالار دا ساناۋلى. سوڭعى جىلدارى تاريحشى عالىمدار وسى باعىتتا كوپتەگەن ىزدەنىس پەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، قوماقتى دۇنيەلەرگە قول جەتكىزىپ جاتىر. سونىڭ ايقىن دالەلى – جانىبەك حانعا ارنالعان ەكى قولجازبا. بۇل قۇندى قازىنانى تاريحشى عالىم، PHD ومىربەك قاناي «ارحيۆ – 2025» كەشەندى جوسپارى اياسىندا ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆتىڭ ۇيلەستىرۋىمەن جۇرگىزىلگەن ارحەوگرافيالىق عىلىمي ءىسساپار كەزىندە تۇركياداعى توپقاپى ساراي-مۋزەيىنەن تاپتى.
قولجازبالاردىڭ كوشىرمەسىن ەلگە اكەلۋگە قوجا احمەت ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى وكىلەتتى كەڭەسىنىڭ توراعاسى مۋحيتتين شيمشەك جانە وسى ۋنيۆەرسيتەتكە قاراستى ەۋرازيا عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سۋات بەيلۋر جاردەمدەستى.
ومىربەك قاناي، تاريحشى-شىعىستانۋشى:
– جوشى ۇلىسىنىڭ داڭقتى بيلەۋشىسى ءاز جانىبەك حان ءوز زامانىنداعى مۇسىلمان عالىمدارىن قولداپ، جاعداي جاساپ وتىرعان. مىسالى ءبىز تاپقان قولجازبانىڭ العاشقى بەتىندە ءاز جانىبەك حاندى «جومارتتىق پەن ىزگىلىكتىڭ جارشىسى، ءبىلىم مەن عالىمداردىڭ قامقورشىسى، قۇدايدىڭ جەردەگى كولەڭكەسى»، – دەپ دارىپتەيدى. «قاعانعا تارتۋ: قىرىق ءحاديستىڭ تۇسىندىرمەسى» اتتى قولجازبانىڭ كىرىسپەسىندە ءاز جانىبەك حاننىڭ ءوز زامانىندا كوپتەگەن مەشىت-مەدرەسە، حاناكا، ءدارىحانا، شيپاحانا جانە كىتاپحانا سالدىرىپ، عۇلامالار مەن عالىمدارعا قولداۋ كورسەتىپ، ءىلىم مەن عىلىم-ءبىلىمنىڭ دامۋىنا جاعداي جاساعانى باياندالادى. جالپى ءاز جانىبەك حانعا ارناپ جازىلعان قولجازبالاردىڭ قورجىنىما تۇسكەن سانى 9-عا جەتتى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تاڭداۋلى ەكى قولجازبانىڭ فاكسيميلدى باسىلىمى مەن تۇسىندىرمەسىن ازىرلەپ، باسپادان شىعارىپ وتىرمىز، – دەدى.
ءاز-جانىبەك حانعا ارنالعان قولجازبانىڭ بىرەۋى – يۋسۋف بين مۇباراك ءال-الانيدىڭ «استرونومياعا قىسقاشا شولۋدىڭ نەگىزگى تۇيىندەرى» اتتى تۇسىندىرمە ەڭبەگى (1335 جىل). ول ورتا عاسىردا حورەزمنەن شىققان اتاقتى استرونوم، بىلگىر ماتەماتيك ماحمۇد ءال-جاعمينيدىڭ زامانىندا كەڭ تارالعان ء«ال-مۋلاححاس فيل-ءھايا ءال-باسيتا» (استرونومياعا قىسقاشا شولۋ) اتتى شىعارماسىنا تۇسىنىك بەرىلگەن. بۇل قولجازبانى بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم ىقتيار پالتورە قازاق تىلىنە اۋداردى. ەكىنشى قولجازبانىڭ اۋدارماسى تولىق اياقتالىپ، باسپاعا دايىندالىپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا زەرتتەۋشىلەرگە ۇسىنىلادى.
ومىربەك قانايدىڭ ايتۋىنشا، ءوزى تاپقان تاعى ءبىر ەڭبەك مەديتسيناعا قاتىستى. ول ايگىلى گيپپوكراتتىڭ ەڭبەگىنە جاسالعان تۇسىندىرمە. بۇل دا ءاز جانىبەك حانعا ارناپ اۋدارىلىپ، كوشىرىلگەن. مۇنىڭ ءبارى جوشى ۇلىسىندا عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ قالاي وركەن جايعانىن اڭعارتادى.
«بۇگىن تاريحي كۇن، – دەدى ءوز سوزىندە كورنەكتى شىعىستانۋشى مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا. – ورتا عاسىرلار تاريحىنا قاتىستى جازبا دەرەككوزدەردىڭ ۇلكەن كولەمىنىڭ تابىلۋى وتاندىق عىلىم ءۇشىن ماڭىزدى جاڭالىق. بۇعان دەيىن ءبىز ارحەوگرافيالىق دەرەكتەردىڭ 3 تومىن شىعاردىق. ەندى بۇل قۇجاتتار عالىمداردىڭ زەرتتەۋىن كۇتەدى».
ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ ديرەكتورى ءسابيت شىلدەباي تاريحشىلاردىڭ قولىندا شەتەلدەردەن اكەلىنگەن قۇندى ارحيۆ قۇجاتتارى بار ەكەنىن، ولاردى جەكە وزدەرى عانا مالدانباي، ارحيۆ قورىنا وتكىزۋ، ياعني عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ كەرەكتىگىن ايتتى. اتالعان ارحيۆتە عالىمداردىڭ جەكە قورىن اشىپ، قۇجاتتاردى ساقتاۋعا مۇمكىندىك بار.
تانىستىرىلىمدا بەلگىلى عالىم ىقتيار پالتورە جانە ومىربەك قاناي قۇندى قولجازبالار تۋرالى بايانداما جاساپ، مازمۇنىمەن تانىستىردى. ساناۋلى دانامەن شىققان قولجازبالار ۇلتتىق كىتاپحاناعا جانە عىلىمي مەكەمەلەرگە بەرىلدى. بۇل باسىلىمدار جوشى ۇلىسىن جاقىنىراق تانۋىمىزعا سەپتىگىن تيگىزەدى جانە ءتيىستى عىلىمي زەرتتەۋلەرگە ارقاۋ بولماق.
