يسلام ءدىنى پايدا بولعانعا دەيىن سيريا وركەنيەتى حريستيان ءدىنىءنىڭ قۇندىلىقتارى نەگىزىندە قالىپتاستى. حريستيان ءدىنى سيريادا 1 عاسىردا پايدا بولدى. يەرۋساليم قۇلاعاننان كەيىن انتيوحيا ريم يمپەرياسىنىڭ شىعىسىنداعى حريستيان ورتالىعىنا اينالدى. 451 جىلى وتكەن حالتسەدون سوبورىنان كەيىن ايماقتا شىعىس پراۆوسلاۆيە اعىمى باسىم بولا باستايدى. حح عاسىردا ەلدەگى حريستياندار سانى ارتادى, دەگەنمەن ولاردىڭ ۇلەسى ەلدەگى جالپى حالىقتىڭ ۇلەسىنە شاققاندا تۇراقتى تۇردە تومەندەگەنى بايقالادى. مىسالى، عاسىر باسىندا 16%-دان، 1970 جىلى 10%-دان جانە 2000 جىلى 7,8%-عا دەيىن تومەندەيدى. وعان، بىزدىڭشە، بىرنەشە سەبەپتەر اسەر ەتكەن. ولاردىڭ قاتارىندا سيريانىڭ گەوەكونوميكالىق ەرەكشەلىكتەرى، كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ ىقپالى، ساياسي باعىتتاعى الۋان ءتۇرلى قارىم-قاتىناستىڭ ارتۋىن جاتقىزامىز.
ءوكىنىشكە وراي, 2011 جىلى سيريادا باستالعان ازاماتتىق سوعىستىڭ ناتيجەسىندە حريستياندار ەڭ وسال جانە قۋدالاۋعا ۇشىراعان ءدىني توپتاردىڭ بىرىنە اينالدى. سيريالىق حريستيانداردىڭ ەداۋىر بولىگى ءماجبۇرلى بوسقىندارعا اينالدى. 2016 جىلعا قاراي سيريادا ءومىر سۇرگەن 1,25 ميلليون حريستياننىڭ تەك 0,5 ميلليونى عانا قالعان. ساياسي بۇرقاسىندار، حالىقارالىق سيپاتتاعى قاقتىعىستار سيريا حالقىنىڭ اراسىندا ءدىني كەلىسىم مەن تۇراقتىلىقتىڭ قالىپتاسۋىن، ادام ءومىرى مەن قۇقىقتارىن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋدى ايتارلىقتاي تەجەپ وتىر.
اراب تۇبەگىندە تامىر جايعان يسلام ءدىنى ۋاقىت وتە كەلە اۋقىمدانىپ، بىرنەشە باعىتتا تاراي باستايدى. يسلامنىڭ سيرياعا «اياق باسۋىنىڭ» باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – ساۋدا قاتىناستارى جانە ءبىلىم-عىلىم. حاليفا ومار يبن ءال-حاتتابتىڭ كەزىندە مۇسىلماندار بىرتىندەپ ۆيزانتيالىقتاردىڭ باقىلاۋىندا بولعان اۋماققا قاراي جىلجي باستادى. باستاپقىدا مۇنداي ءدىنيىلگەرىلەۋ كىشىگىرىم اسكەري قاقتىعىستارمەن قاتار ءجۇردى، بىراق بىرتىندەپ كوپتەگەن قالالار مۇسىلمانداردىڭ قولىنا ءوتتى. مۇسىلمان وركەنيەتىنىڭ سيريا ايماعىندا تۋ تىگۋىنە ىقپال ەتكەن تاريحي قادامنىڭ ەڭ ماڭىزدىعى 635 جىلى بولدى.
كەيىنگى كەزدەگى راديكالدى يسلام اعىمدارىنىڭ ارتۋى سيريا حالقىنىڭ بەرەكەسىن الىپ، مەملەكەت اۋماعى ءدىني كۇرەستەر مەن جان اياۋسىز قاقتىعىستاردىڭ نۇكتەسىنە اينالدى. راديكالدى توپتار مەن كونە ءدىني دوگمانىڭ شىرماۋىنا تۇسكەن ءدىني قاۋىمداستىقتار ادامزاتتىڭ وركەنيەتتىڭ مول مۇراسىنا زيان كەلتىرىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قۇقىقتارى مەن مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتارىن اياق استى ەتتى. ماسەلەن، سيرياداعى ازاماتتىق سوعىس كەزىندە ينفراقۇرىلىم نىساندارى مەن جەكە ۇيلەر عانا ەمەس، سونىمەن قاتار 290 ەسكەرتكىش جويىلدى، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى يۋنەسكو-نىڭ قورعاۋىندا ەكەندىگى ايتىلادى. الىپ حاليفات قۇرىپ، نەگىزسىز يدەولوگيا جەتەگىمەن سيريا جەرىن ازاماتتىق سوعىس الاڭىنا اينالدىرۋدىڭ كەسىرىنەن قازىر الەمدە اسا اۋقىمدى مادەني اپات بولىپ جاتىر. سيريا جەرىندەگى راديكالدى توپتار سيرياعا عانا ەمەس، مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنە، ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ سالت-cاناسىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتۋدە. كەيىنگى عاسىرلارداعى سيريا جەرىندەگى حاليفات قۇرۋ يدەياسى، بەيبىتشىل حالىقتىڭ بەرەكەسىن كەتىرگەن ءتۇرلى قاقتىعىستار، جات اعىمدار مەن ءدىن اقيقاتىنىڭ «تەرىسىن اينالدىرا وتىرىپ» قابىلداۋدىڭ كەسىرىنەن ادام شىعىنى، ەكونوميكالىق كەلەڭسىزدىكتەر، بوسقىندار ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىقتى.
2011 جىلدىڭ ناۋرىزىندا باستالعان سيريا داعدارىسى كوپتەگەن مۇسىلمان ەلدەرگە دە تاراپ، جاھاندىق قاقتىعىس سيپاتىنا يە بولدى. سوندىقتانسيريا داعدارىسىن «اراب كوكتەمىنىڭ» ەرەكشە بولىگى رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى. تۋنيس، ەگيپەت، يەمەن، باحرەين سياقتى ەلدەردەگى «اراب كوكتەمىنىڭ»باستاپقى كەزەڭىن بىلدىرەتىن الەۋمەتتىك نارازىلىق ىشكى فاكتورلارعا، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق داعدارىسقا، سىبايلاس جەمقورلىققا، پوليتسيانىڭ وزبىرلىعىنا، ونداعان جىلدار بويى بيلىك قۇرعان ەليتانىڭ باسقىنشىلىعىنا، ناقتى دەموكراتيالىق بوستاندىقتاردىڭ بولماۋىنا قارسىلىق ەدى. جات اعىمدار جەتەگىندەگىلەردىڭ قارۋلى وتريادتارى سيريا اۋماعىندا تەرروريستىك وپەراتسيالاردى جۇزەگە اسىرىپ، قوعامنىڭ دامۋىن كەرى كەتىرگەنىنە كوز جەتىپ وتىر. بىلايشا ايتقاندا، يسلامنىڭ جات اعىمدارىنىڭ دامۋىنا ەركىن مۇمكىندىك بەرۋ، ۇلتتىق يدەولوگيا مەن مەملەكەتتىك ساياساتتان ءدىني دوگمالاردىڭ باسىم ءتۇسۋى ەلدى وركەنيەت كوشىنەن اداستىرىپ، ادامزاتتىق يگىلىكتەردەن الىستاتادى.
ورتالىق ازياداعى قاۋىپسىزدىك پەن ءدىن ماسەلەسى بويىنشا ساراپشى، 1990-جىلداردان بەرى راديكالدانۋ تاقىرىبىن زەرتتەپ كەلە جاتقان يكبالجان ميرسايتوۆ راديكالدانۋ ماسەلەسى ءالى دە وزەكتى، بۇرىن جۇمىسى توقتاعان ءدىني توپتار قايتا جاندانىپ جاتىر، سوندىقتان ءوڭىر مەملەكەتتەرى ويلانۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. جاسىراتىنى جوق، كوپتەگەن قازاقستاندىقتاردىڭ جيھادشىلار ەسەبىندە سيرياعا كەتىپ قالعانى دا قوعام ءۇشىن قاسىرەت. ونىڭ ۇستىنە، ءالەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي تومەندەگەن سايىن جاستاردىڭ كوبى راديكالدى يدەولوگياعا بەت بۇرا باستايدى. ولار تاياۋ شىعىستان شىققان پسەۆدودىني ۇيىمدار مەن ەكسترەميستىك توپتارعا قوسىلادى.
بۇعان قاراپ قازاقستان مەملەكەتىنىڭ وزىندىك ۇلتتىق دامۋ مودەلىن قالىپتاستىرىپ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مەن سىرتقى-ىشكى ساياساتىن شەگەندەۋىنە باسا نازار اۋدارۋى ءتيىس ەكەنىن تۇيسىنەمىز، قاجەت ەتەمىز.
داستان قاستاي،
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
