İslam älemı nemese mūsylman düniesı HH ǧasyrdan bastap HHI ǧasyrdyŋ taŋynda modernizmnıŋ öte näzık kezeŋın bastan keşırıp otyr. İslam älemınde «bögde» älemge qarsy ışkı protest qalyptasyp ülgerdı. Būl özgerıster halyqaralyq ahualdyŋ özgeruımen de bailanysty.
Osynyŋ barlyǧy tüptep kelgende ekonomikalyq, qoǧamdyq, saiasi, filosofiialyq tūrǧydan ülken daǧdarystarǧa jol aşty. Atalmyş daǧdarys, üzdıksız özgerıs pen tūraqsyzdyq etek alǧan bügıngı tūsta, qoǧamdyq qarym-qatynastardy būrynǧy qalyptasqan qasaŋ şeŋberde qarastyru mümkın emestıgıne köz jetkızdı.
İSLAMİ METODOLOGİIа MÄSELESI
Būl daǧdarys üşınşı bır alternativı joq, tek ekı ūşty daǧdarys, iaǧni jalǧyz ekı ǧana taŋdau ūsynyp otyr: bırınşı taŋdau daǧdarysqa jūtylyp özındık aidentikany joǧaltu nemese problemaǧa sanaly türde taldau jasai otyra jaŋa közqaras qalyptastyru arqyly basqa şeşım tabu. Bügıngı mūsylmandardyŋ basty maqsaty – daǧdarysqa tolyqtai täsılım bolu emes, odan qalai da sauatty türde ötu bolmaq. Alaida mūsylmandardyŋ ümıtı daǧdarystan şyǧu bolsa da, odan ötu joldary men ädısterı syn kötermeidı. Jasalǧan barlyq jūmystardyŋ auqymy daǧdarysqa tötep beretındei därejede emes. Būl eskışıl iaki jaŋaşyl bolsyn barlyq mūsylman qoǧamyna tän qūbylys. Qandai da bır ıste jetıstıkke jetu üşın sau aqylǧa süiengen közqaras qalyptastyru şart. Bızdıŋ jaǧdaida būl ötken şaqtyŋ keibır mūralarynan bas tartu nemese odan qol üzu arqyly mümkın bolmaq. Bıraq ötken şaqtan qol üzu odan tübegeilı bas tartu, ony küstanalau nemese oǧan dūşpandyq jasau degen söz emes. Kerısınşe eskıge süienbei jaŋa kökjiekke bastaityn közqaras, filosofiialyq tılmen aitar bolsaq, jaŋa epistemologiialyq negız qalau bolmaq. Sebebı İslami dästürdıŋ tūla boiyndaǧy oilau stilı älı de bolsa būrynǧy sürleude jalǧasyp keledı. Sondyqtan oilau stilın utopiialyq emes, kündelıktı realdy qūbylysqa sai bolatyndai etıp beiımdeitın jaŋa bır «tänuin ǧasyryna» qajettılık tuyndap otyr. Tänuin kezeŋı tarihta eŋ alǧaş ret Abbasiler zamanynda ıske asyrylǧan İslam mädenietı men filosofiiasynyŋ qalyptasqan däuırıne tūspa-tūs keledı. Sebebı däl osy kezeŋde İslam aqyl-oiyn bır arnaǧa tüsırgen metodologiia jasaqtaldy. Būl metodologiia dıni häm tıldık erekşelıkterge negızdelgen ijtihadtyŋ jemısı edı. Alaida būl ijtihad tıkelei nemese janama türde sol kezeŋnıŋ saiasi, qoǧamdyq, ekonomikalyq, mädeni şarttary negızınde qalyptasqan bolatyn. Sol zamannan bügınge deiın İslam älemındegı oilau stilı odan asa almady. Iаǧni odan berı qarai köptegen özgerıster bolsa da, ijihad mäselesı sol kezeŋnıŋ aiasynda qalyp qoidy. Mūnyŋ basty sebebı atalmyş ädıske negızdelgen ömır süru stilınıŋ özgermeuı dep baǧamdauǧa bolady. Ömırdıŋ barlyq salasy osy soqpaqtyŋ ışınen şyǧa almady. İjtihad prinsipı ärqaşan qūbylystar men jaŋa jaǧdailar haqynda bolyp, ömırdıŋ san aluan salasymen köp qaqtyǧysqa tüse bermedı. Qysqaşa aitar bolsaq, sol tänuin kezeŋınde qalyptasqan paradigma bügıngı dästürlı dünietanymnyŋ ırgasyn qalady. Būl ırgetas şaiqalmastan bügıngı künge jettı deuge bolady. Būl mäselenıŋ tek İslami diskurspen bailanysty qyry. Endı bügıngı taŋda būdan da bölek mäseleler tuyndap otyr. Älemdegı soŋǧy bır ǧasyrda bolǧan özgerısterge İslami paradigma tiımdı şeşım tappai keledı. Sebebı İslamnan bölek jaŋa közqarastar men qozǧalystar paida boldy. Būl jaŋa qozǧalys zamanaui Batys mädenietın tu etken, sol köşke ılesu qajettıgın alǧa tartqan jaŋa bır «tänuin kezeŋı» deuge bolady. Olardyŋ sözıne qūlaq türetın bolsaq, «oianu» ūranyn taratu arqyly batystyq stildegı oilau jüiesın qalyptastyru nietınde. Būdan eskını jaŋartyp, jaŋany jetıldıretın modern metodologiianyŋ ūşqynyn baiqauǧa bolady. Sebebı modern metodologiia İslamǧa mülde ūqsamaidy. Oǧan köz jetkızu üşın Europa tarihyna qysqaşa şolu jasau jetkılıktı bolmaq. Renessans, reforma, sekuliarizm, aǧartuşylyq, modern, postmodern dep jalǧasatyn Europa dästürı bızdegıdei bır syzyq boiynda ornalasqanymen, ondaǧy ömır süru stilderıne berılgen jauaptar ärtürlı. Europalyq mädenietke üstemdık etken oilau formalarynyŋ arasyndaǧy bailanystar üzılgen nemese jaŋarǧan. «Oianu» fenomenı osy jerden bastau alyp, būrynǧy qalyptasqan dünietanymnan qol üzu prosesı bastalady. Alaida däl osy batystyq qūbylys, iaǧni eskı men jaŋanyŋ dialektikasy İslami diskursta sätsızdıkke ūşyrady deuge bolady. Būl fenomen öz kezegınde «dästürşıl» jäne «modernist» qaqtyǧysyn tudyrdy. Däl osydan saiasi, ekonomikalyq, qoǧamdyq sala auyr daǧdarysqa ūşyrady. Bır-bırımen kelesımge kele almaǧan ekı közqaras İslam älemın bügıngı şarasyz ahualǧa duşar ettı. Būl auqymdy daǧdarystan şyǧudyŋ ekı joly bar: bırınşı joly eskı ädıstı jaŋadan jasaqtaityn, ekınşısı tolyqtai modern ädıske süienetın jaŋa bır «tänuin» ǧasyryn jüzege asyru bolmaq. Jaŋa bır tänuin kezeŋın jüzege asyru üşın, eŋ aldymen, dästürlı tänuin kezeŋınıŋ ūǧymdary men olardaǧy ideialarǧa taldau jasau qajet. Sondyqtan osy maqalany jazudaǧy maqsatymyz, İslami oilau jüiesın bügıngı şyndyqqa janasatyndai etıp jaŋadan jasaqtaityn ädıs ūsynu. Bügıngı älem būryn soŋdy bolmaǧan qarqyndy özgerıs ışınde ömır sürıp jatyr. Mūsylmandar da osy prosespen sanasuǧa mäjbür. Demek osy özgerıs barysynda bolaşaq, äsırese, mūsylmandardyŋ bolaşaǧy ötken iaki osy şaqpen emes, bolşaqtyŋ özımen, onyŋ öz potensialynyŋ aşyluymen ornamaq. Iаǧni bolaşaqtyŋ beinesı «bolyp ötkenge» emes, «boluy tiıske» baǧyttaluy qajet.TARİHİ TÄJIRİBEDEGI SÄLÄFİLIK
Taqyryptyŋ metodolgiialyq mäselesın sipattaǧan soŋ basty maqsatymyzǧa qarai oiysaiyq. Kez kelgen taqyrypty jazarda ädıstemelık keşennıŋ maŋyzy zor. Odan da maŋyzdysy qoldanylǧan ädıstemenıŋ jazu barysynda körınıs tabuy bolmaq. Sol sebeptı taldanatyn taqyrypty ädıstemede köterılgen mäselemen bailanystyruǧa tyrysatyn bolamyz. Joǧaryda atap ötkenımızdei dästürlı ūǧymdardyŋ qysqaşa qarastyryp köreiık. Eŋ aldymen säläfilık nemese salafizm degenımız ne degen sūraqtan bastaiyq. Sözdıŋ etimologiiasy arab tılınde «būrynǧy, ötken, aldyŋǧy» degen maǧynadaǧy salafiia sözınen şyqqan. Sözdıŋ mazmūny aldyŋǧy buyn ökılderıne qatysty qoldanylady. Būl buyn İslam dästürı boiynşa ǧylym, bılımde mūsylmandardyŋ köşbasşysy sanalyp, olarǧa etikalyq jaǧynan basymdyq berılgen. Būl buyn ökılderı özderın paiǧambar zamanynda ömır sürgender men olardan keiın ömır sürgenderdıŋ ızın jalǧastyruşylar sanaidy. Iаǧni senım men amalda paiǧambar men sahabanyŋ jolyndaǧylar. Paiǧambar ömırden ötken soŋ mūsylmandar bır ǧasyrda köptegen jerlerdı özderıne baǧyndyryp, alyp memleket qūrdy. Sol jerlerdegı myŋdaǧan halyqtyŋ dını men dünietanymy İslammen bailanysqa tüstı. Demek, däl osyndai jaǧdaida İslamnyŋ basty qaǧidalary saiasilana bastady dep baǧamdauǧa bolady. Būl qūbylysqa saiasi aspektten tys, örkeniettıŋ tabiǧi zaŋdylyǧy retınde qaraǧan abzal. Sebebı kez kelgen qiyn qysqau kezeŋ, qarapaiym adamnyŋ özın ötken şaqtan jūbanyş ızdeuge mäjbürleidı. Būl da sondai bır tabiǧi qasiettıŋ transformasiiasynan tuyndaǧan nätijie boluy yqtimal. Al säläfilıktıŋ jüielenu prosesı İbn Taimiianyŋ eŋbekterımen bailanysty. Endı osy tūsta alǧaşqy buynnyŋ ömır süru stilı şariǧi türde qalai zaŋdastyryldy degen saual tuyndaidy. Būǧan sauatty jauap berılu qajet. Sebebı bügıngı künı İbn Taimiiany aiyptaityndardyŋ qarasy öte köp. İbn Taimiia säläfilık ideiasyn erıktı türde me nemese mäjbürlı türde me, zaŋdastyrdy? Bızdıŋ oiymyzşa sol zamandaǧy ümbettıŋ tarihi täjıribesı ony osy ıske mäjbürledı. Sebebı ol ömır sürgen HIII-HIV ǧasyrlardyŋ ışkı ahualy öte auyr hälde boldy ärı sonymen qatar moŋǧol şapqynşylyǧyn bastan keşırdı. Osyndai qūbylmaly zamanda dındegı barlyq bidǧatqa (jaŋaşylyq) qarsy şyqqan İbn Taimiia sol däuırdıŋ faqihtaryn da qatty synady. Onyŋ osy äreketın halyq jappai qoldaǧanynan seskengen resmi bilık, ony türmege de qamaǧany mälım. İbn Taimiia özınıŋ äigılı «Şariǧat saiasaty» atty eŋbegınde saiasi maqsatty jüzege asyru üşın şariǧat ūǧymyna jaŋaşa tüsındırme jasaidy. Ol osy ideiasy arqyly aldyŋǧy buynnyŋ amalyn (sünnettı) zaŋdastyrudy közdeidı. Hanbali dästürınıŋ taza moralyna oraludy qalaidy, bıraq oǧan jetudı būrynǧylar tärızdı saiasattan tys emes tıkelei bilık arqyly ıske asyrudy ūsynady. Bızdıŋ paiymdauymyzşa ony būl äreketke itermelegen sol kezdegı ümbettıŋ basynan keşken tarihi täjıribesı bolmaq. Iаǧni bır sözben aitar bolsaq, aldyŋǧy buyn dästürınıŋ zaŋdastyryluy – säläfilık ideiasynyŋ tuuyna jol aşty. Būǧan ümbettıŋ sol kezdegı tarihi täjıribesı sebep boldy dep topşylauǧa bolady. İbn Taimiianyŋ basty missiiasy ärı maqsaty «Dın taratu mındetı jüktelgen qalam men jeŋıske jetu mındetı jüktelgen qylyşty bırlestıru» deuge bolady. Nätijiesınde dın men memleket bırıktırıldı. Endı orta ǧasyrdan bügıngı ahualǧa oralaiyq. Eŋ aldymen basqa zaman, basqa keŋıstık jäne basqa şarttarda ömır sürıp jatqynymyzdy eske tüsıreiık. Däl osyndai tarihi täjıribede säläfilıktıŋ örısteuıne ne türtkı boluy mümkın jäne onyŋ bügın jüzege asu yqtimaldyǧy qandai? Sovet ükımetı men oǧan deiıngı kezeŋdı bylai qoiǧanda, täuelsızdık alǧan soŋǧy otyz jylda säläfilık ideologiiasynyŋ eldegı maqsaty qandai boldy nemese bızdegı qandai tarihi täjıribe atalmyş ideolgiianyŋ taraluyna sebep boldy degen sūraq mazalaidy. Ärine, būǧan jeke äleumettık zertteu jasau qajet. Al bız teoriialyq keibır sebepterdı sanap köreiık. Eŋ bırınşıden, köp jyldyq orys otarşyldyǧyna qarsy kerı reaksiia retınde säläfilık jandanuy mümkın. Sebebı būl ruhani sabaqtastyǧy üzılıp, dıni qyspaqtan jaŋa şyqqan halyqtyŋ mınezınde kezdsetın tabiǧi jaǧdai. Būl mäselenıŋ psihologiialyq jaǧy bolsa, ekınşıden bügıngı zaman täjıribesı olardyŋ oiynşa tūtastai bidǧat, iaǧni İslamda joq nemese oǧan qaişy elementter. Sondyqtan odan bas tartyp, aldyŋǧy buynnyŋ jolyna oralau qajet dep sanaidy. Alaida realdy jaǧdaida onyŋ qanşalyqty mümkın ekındıgıne män bergen eşkım joq. Qandai da bır oi zamannyŋ şyndyǧynan qol üzgende özdıgınen radikaldana bastaidy. Mūnyŋ soŋy keşegı Siriiaǧa attanǧan azamattarymyzdyŋ taǧdyryn qaitalaidy. Osydan-aq olardyŋ bügıngı zamandy nemese säläfilıktıŋ joǧaryda aitylǧan tarihi täjıribesın qanşalyqty aŋǧarǧanyn baǧamdai alamyz. Olardyŋ tört mäzhabty moiyndamauy da atalmyş qatelıktı rastaidy. Olardyŋ būl jerdegı basty problemasy – halyqtyŋ -joǧaryda atap ötılgen – tarihi täjıribesın ūǧyna almauy dep esepteuge bolady. Joǧaryda säläfilıktıŋ tarihi formasyna qysqaşa taldau jasadyq. Alaida qandai da bır saiasi ideologiiany nasihattamadyq. Mūndaǧy maqsatymyz säläfilıktı bügıngı zaman tūrǧysynan aiyptau emes, kerısınşe bügıngı zamanǧa ikemdeu bolmaq. Sebebı ol tarihi täjıribe tudyrǧan qoǧamdyq, saiasi, filosofiialyq reforma retınde bolsyn nemese dıni-qūqyqtyq platforma retınde bolsyn ärdaiym İslami paradigma ışınde ömır sürıp keledı. Eger de İslam tarihyna ideologiiadan tys ǧylymi diskurspen qaraityn bolsaq, säläfilık sünni İslam täjıribesınıŋ ajyramas bölşegı ekenın köre alamyz. Sebebı ol İslamnyŋ ışkı dinamikasyna tän qūbylys. Bıraq mūnyŋ bır kemşılıgı bügıngı jaǧdaiǧa jauap bere almai şarasyz qaluy. Sebebı bügın joǧaryda aitqanymyzdai «bögde», iaǧni Batys örkenietınıŋ erejesımen ömır süremız. Basqaşa aitar bolsaq, ümbettıŋ tarihi täjıribesı bügıngı zaman talaptaryn qanaǧantandyra almaidy jäne onymen bäsekege tüse alatyn alternativ täjıribe qalyptasqan joq. Sondyqtan bolaşaqqa bet alu üşın būrynǧy täjıribeden qol üzıp basqa jol ızdeu kerek. Būl joǧaryda aitylǧan bırınşı jol bolmaq. Ol üşın İslami ūǧymdarǧa tolyqtau taldau jasap, ondaǧy tarihi täjıribe men oǧan jüktelgen ideologiialyq maqsatty ajyratu läzım. Ekınşı joly İslam täjıribesın damyǧan elderdıŋ täjıribesımen tolyqtyru qajet; sebebı bügın özımızge «bögdenıŋ» közımen qarau qajettılıgı tuyndap otyr. Modern mädeniettı qysqaşa bylai sipattauǧa bolady: ärbır ıste rasionaldyq jäne syni közqaras. Mysaly, ekonomika, saiasat, qoǧamdyq qarym-qatynasta rasionaldy bolu, ömırge, filosofiiaǧa, tarihqa, mädenietke, ideologiiaǧa syni közben qarau. Sözımızdı qorytyndylasaq, qarastyryluy qajet mäsele dın emes dınnıŋ tarihi täjıribesı bolmaq. Sondyqtan bügıngı zaman tūrǧysynan qaraityn bolsaq, säläfilık ideologiiasy eskırgen bolyp sanalady. Ekınşıden, ümbet ūǧymyna jüktelgen saiasi ündeuler özınıŋ missiiasyn tübegeilı aiaqtady. Üşınşıden, bügıngı taŋda dın men bilıktıŋ arasynda orta ǧasyrdaǧydai tarihi bailanys joq. Onyŋ ornyn zaiyrlylyq prinsipı almastyrdy. Saiasi täjıribege keletın bolsaq, ondaǧy bilık transformasiiasy belgılı bır ru nemese äuletten ūlt jäne memleketke auysty. Demek bügın ümbet ūǧymyn saiasi aspektte qarastyru tiımsız. İslam dını tek qana ötkenderdıŋ tarihi täjıribesı emes. Ol sengen mūsylmandar üşın barlyq jerde özektılıgın joimaidy. Alaida mūny auyzben aitu bölek, ıske asyru bölek mäsele. Älemdegı barlyq dın ökılderı özderı sengen dındı absoliut aqiqat sanauy haq. Eger dınnıŋ özektelıgı uaqytşa nemese salystyrmaly bolsa oǧan eşkım senbes edı. Sondyqtan senım mäselesınde eşqandai kümän joq. Mäselese bügıngı mūsylmandardyŋ zamanǧa sai tūlǧa bolyp qalyptasuy, iaǧni zamannyŋ talaptaryn oryndaityn, rasionaldy ärı syni közqaras iesı mūsylman qalyptastyru. Būrynǧylardyŋ jolyn aiaqtap, bolaşaq ūrpaqqa baǧyt-baǧdar körsetetın jaŋa tarihi täjıribe ornyqtyru. Sondyqtan ümbettıŋ tarihi täjıribesı jaŋa zamanǧa ikemdelu üşın oianu kerek jäne ondaǧy ärbır bastama bolaşaqqa baǧytaluy tiıs.Aqtöre Köpbai
äl-Farabi atyndaǧy QAZŪU
Filosofiia kafedrasynyŋ oqytuşysy
İslam filosofiiasy magistrı
Ūqsas jaŋalyqtar
