Adam qūqyqtarynyŋ saqtaluy boiynşa zertteuler jürgızıp, öz baiandamalaryn jariialaityn halyqaralyq Human Rights Watch ūiymyn bärımız bılemız ǧoi. Sol ūiym jyldaǧy dästürden attamai «Älemdık baiandama – 2024» atty adam qūqyǧyna qatysty baiandamasyn jariia etıptı. Baiandamada «2024» dep tūrsa da, 2023 jylǧy älemdegı adam qūqyǧy mäselesıne qatysty qorytyndy jasalǧan. Jüzden astam eldegı adam qūqyǧy mäselesıne saraptama jasalǧan, ärine ol elderdıŋ ışınde Qazaqstan da bar.
Human Rights Watch ūiymynyŋ pıkırınşe 2023 jyly Qazaqstanda adam qūqyǧyna qatysty mäseleler köp bolǧan. Ony sailaudan bastap äielderge körsetıletın otbasydaǧy zorlyq-zombylyqpen aiaqtapty. Dın men söz bostandyǧy, belsendılerge jasalǧan qysym, saiasi partiialardy tırkeu qiyndyǧy, dıni ūiymdardy tırkeudı mındettı etıp qoiu jäne dıni ädebiettı taratudaǧy şekteulerdıŋ köptıgı, LGBT ökılderıne jasalatyn qysymnan olardy qorǧau mehanizmderınıŋ azdyǧy, jurnalisterdı qudalau körınısterı, partiialardy tırkeu qiyndyǧy degendei mäselermen bırge özge de ondaǧan mäselenı aitqan.
Baiandama 11-qaŋtarda jariialandy. Al 12-qaŋtarda «Aqorda» saitynda «Qazaqstan adam qūqyqtaryn qorǧau baǧytynda naqty qadam jasap jatyr» degen taqyrypta resmi Qazaqstannyŋ jasap jatqan jūmystaryna qatysty maqala jariialandy.
Qazaqstan partiialardy tırkeu üşın 20 myŋ qoldy 5 myŋ qolǧa azaitqanyn, al Parlamentke partiialar
baru üşın 7 paiyzdy 5 paiyzǧa tüsırgenın, äiel jäne bala qūqyǧyn qorǧaityn zaŋdy qataŋdatu mäselesı ıske asyp jatqanyn, auyl äkımderın sailau bastalǧany, Konstitusiialyq sot jūmysy bastalǧanyn, Balalarǧa ūlttyq qordan qarjy audarymy jürgızıle bastalǧanyn jäne basqa ondaǧan ıs-şara, zaŋ, qūqyqtyq retteulerge qatysty jazypty.
Ärine, būl bızdıŋ qoǧamdaǧy «ystyq taqyryptyŋ» bırı ǧoi. Bıraq Human Rights Watch-tyŋ «dıni bırlestıkterdı tırkeude mäjbürlık pen dıni ädebietterdı taratuda şekteu bar» degenın eşqaşan qabyldauǧa bolmaidy. Kerısınşe, ony küşeitu kerek dep sanaimyn. Sebebı būl ūlttyq jäne memlekettık qauıpsızdık mäselesı. Dıni ädebietterdı kerısınşe süzgıden ötkızudı küşeitıp, tırkeudı mındettep, tekserıstı qataŋdatu qajet. Mümkın būl «zaiyrly» degenge qarsy deitınder tabylar, bıraq būl qauıpsızdık mäselesı. Soŋǧy uaqytta “terıs dıni aǧym” taqyryby ötkır tūr. Ony osy jazbany oqyp otyrǧan azamattar da moiyndaidy(-au). Türlı baiandama, zertteulerge qarap, olqylyqty tüzep, qate-kem tūsty rettegen dūrys-aq. Atqarylyp jatqan jūmystardy da küşeitu qajet. Bıraq osyndai “dıni bırlestıkterdı tırkeudı mäjbürleu qate, dıni ädebietterdı taratuda şekteu bar” degen mäselede pozisiia bermeu maŋyzdy. Öitkenı būl dınmen küres emes, destruktivizmmen küres.
Ūqsas jaŋalyqtar
Ashat Qasenǧali
