الەۋمەتتىك جەلىلەردە ورىس ءتىلىن ناسيحاتتاعان ۆيدەولار تاراۋدا. ولار قازاق ءتىلىن تالاپ ەتەتىن ادامداردى ۇلتشىل ەتىپ كورسەتىپ، ۆيدەو جاريالادى. مۇنداي بەينەجازبالاردىڭ قاتار-قاتار تاراۋىنا نە سەبەپ؟ بۇل تۋرالى «ادىرنا» ءتىلشىسى قوعام بەلسەندىلەرى مەن زاڭگەردەن سۇراپ ءبىلدى.
جەلىدە تاراعان ۆيدەونىڭ بىرىندە «قازاقتار ورىس ءتىلىن عىلىمدى ۇيرەنۋ ءۇشىن وقىدى. ال ورىستار قازاق ءتىلىن نە ءۇشىن وقۋ كەرەك؟ بىزدە قانداي عىلىم بار؟ مەكتەپتە 11 سىنىپقا دەيىن قازاق ءتىلىن وقيدى. كەيىن ۇمىتىپ كەتەدى. ءتىپتى، قازاقتاردىڭ ءوزى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. ءبىز بايقوڭىردى ورىستارعا جالعا بەردىك. ءالى كۇنگە دەيىن سولار يەلىك ەتەدى. ءبىز نە شىعاردىق؟» – دەيءدى جەلى قولدانۋشىسى.
تاعى بءىر ۆيدەودا «مەن ورىس تىلىندە سويلەيمىن جانە سويلەي بەرەمىن» دەسە، ەندى ءبىرى «مەن ورىس ءتىلىن سۇيەمىن، ورىس تىلىندە ويلانامىن، ءتۇس كورەمىن، سىزدەر نە ىستەي الاسىزدار؟» - دەءيدى.
جەلى قولدانۋشىلارى بۇل پىكىرگە كەلىسپەيتىندەرىن ءبىلدىرگەن. كەيبىرەۋلەر ءتىپتى اشۋ-ىزاسىن دا جاسىرماعان.
«بۇل – ۇلتقا تونگەن قاۋىپ»
تاريحشى، جۋرناليست تۇرار ساتتارقىزى مۇنىڭ سەبەبىن يدەولوگيامەن بايلانىستىرادى.
– بۇگىندە قوعامدا قازاقتىڭ باستى قۇندىلىقتارى – تىلىنە، دىلىنە، رۋحاني قۇندىلىقتارىنا قارسى قارۋسىز سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. بۇل جالپى ۇلتقا قارسى سوعىس دەر ەدىم. ۇلتسىزدانۋ ساياساتى جۇرۋدە. ەڭ وكءىنىشتىسى، مۇنى ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان وزگە ەتنوس وكىلدەرى ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قازاقتار ىستەپ وتىر. قانى ءبىر ۇلتتىڭ ەكىگە اجىراپ، ءبىر-بىرىنە قارسى ەكى شەپتە تۇر. ءوز قازاعىڭ ءوزىنىڭ ءتىلى مەن دىلىنەن، ۇلتتىق قۇندىلىعىنان بەزىپ، «دومبىرا - حارام» دەپ ۇلت مادەنيەتىنەن، ۇلتتىق كيىمى مەن سالت-داستۇرىنەن بەزىپ، ارابتىڭ حيدجابى مەن نيقابىن كيىپ، بالاسىنا ارابتىڭ اتىن قوياتىن ءتۇرى قازاق، ءدىلى بوتەن ۇلتقا اينالىپ بارادى. بۇل - ۇلتقا تونگەن قاۋىپ, - دەيءدى ول.
تۇرار ساتتارقىزى قازاق ءتىلى جايلى اۋزىنا كەلگەندى ايتىپ جۇرگەندەرءدىڭ ارەكەتى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ۇلتتىق يدەولوگيا بولماعاندىعىنىڭ ناتيجەسى ەكەنىن ايتادى.
– مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ءتىلىن، ءدىلىن، ۇلتتىق قۇندىلىعىن جوعارى قوياتىن ۇلتتىق يدەولوگيا بولۋى كەرەك. قازاق ءتىلى تۋرالى اۋزىنا كەلگەندى ايتىپ جۇرگەندەر جايلى ايتسام، بۇل - ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ۇلتتىق يدەولوگيا بولماعانىنىڭ «جەمىسى». جوعارى بيلىكتە ۇلت رۋحانياتىنا، ءتىلى مەن دىلىنە جاناشىرلار از. ولاردىڭ كوپشىلىگى ورىس تىلىندە سويلەگەندى مارتەبە كورەدى. بارلىق مەملەكەتتىك ورگانداردا ورىس ءتىلىنە باسىمدىلىق بەرگەن. بارلىق اقپاراتتار ورىس تىلىندە جازىلىپ، قازاقشاعااۋدارىلادى. ول اۋدارمانىڭ ءوزى اقساق-توقساق. ونى كورگەن ادامدار دا قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا سەنبەيدى. كەڭەستەن قالعان «ورىس - ءادىل، ورىسشا جازىلعان – شىندىق» دەگەن ءبىر تۇسىنىك بار, - دەيدى ول.
تۇرار ساتتارقىزى ءتىل ماسەلەسى قۇندىلىق رەتىندە باعالانبايتىنىن ايتادى.
– ءار ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ ءتول ەرەكشەلىگى، ءدىلى، قۇندىلىعى بولادى. ونىڭ بارلىعى ءتىل ارقىلى جەتەدى. بالا انا ءتىلى ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىعىن بويىنا سىڭىرەدى. بۇگىندە وزگەنىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق ەتىپ، اداسقاندار بار. قوعامىمىز رۋحاني قۇلدىراپ بارادى. ونى قۇتقاراتىن ءبىر-اق نارسە بار، ول - تۋعان ءتىلىڭ ارقىلى بەرىلەتىن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىڭ, – دەيءدى تۇرار ساتتارقىزى.
«قازاق ءتىلىن ءجيى پايدالانىپ، زامان تالابىنا اينالدىرۋ كەرەك»
استانا قالاسى تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىءسى باسقارماسىنىڭ باسشىسى ساكەن ەسىركەپ مۇنداي پىكىر ايتاتىندارمەن سالعىلاسپاي، بىردەن قۇزىرلى ورگانداعا حابارلاسۋ كەرەگىن ايتتى.
– قازاقستان زاڭناماسىندا ازاماتتاردى دىنىنە، تىلىنە، جىنىسىنا قاتىستى كەمسىتۋگە، نامىسىنا تيۋگە تىيىم سالىنعان. ءار ۇلتتا، ءار كەزدە دە ساناسى تاياز، جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇرداي، ويىنا كەلگەنىن سارالاماي ايتا بەرەتىن ادامدار بولعان. قازىر الەۋمەتتىك جەلىنىڭ دامۋىمەن مۇنداي پىكىردەگى ادامدار كوپ سياقتى كورىنىپ ءجۇر. سوڭعى جىلدارى ينتەرنەتتە كەڭ تارالىپ كەتكەن بەينەجازبالار بويىنشا كىنالى تۇلعالار اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ جۇرگەنىن بىلەمىز. ياعني، زاڭ بويىنشا ۇلتارالىق، تىلدىك ارازدىققا شاقىراتىن پىكىرلەرگە جاۋاپكەرشىلىك بار. سوندىقتان مۇنداي پىكىر ايتاتىن ادامدارمەن سالعىلاسپاي، قۇزىرلى ورگاندارعا حابارلاۋعا بولادى, – دەيدى ول.
استانا قالاسى تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسىنىڭ باسشىسى بۇل باعىتتا جۇيەلى ساياسات ءجۇرىپ جاتىر دەپ ەسەپتەيدى.
– ەكىنشىدەن، قازاق ءتىلىن دامىتۋ باعىندا قىرۋار جۇمىستار جاسالىپ جاتىر. پرەزيدەنتىمىز «قازاقستان حالقىن ۇيىستىراتىن تاعى ءبىر سيمۆول – مەملەكەتتىك ءتىل. قازاق ءتىلى ماڭگىلىك مەملەكەتتىك ءتىل تۇعىرىندا بولادى. قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن ارتتىرا بەرۋ – مەملەكەتتىڭ مىندەتى. بۇل جۇمىس توقتامايدى، جالعاسا بەرەدى» دەگەن بولاتىن. ءبىر جاعىنان دەموگرافيانىڭ، ەكىنشى جاعىنان مەملەكەتتىڭ جۇيەلى ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق ءتىلىنىڭ ىقپالى ارتا بەرەدى. مۇنى زاڭدىلىق دەپ قابىلداۋىمىز قاجەت.ءۇشىنشىدەن، كەز-كەلگەن سانالى ازامات، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار بولسىن ينتەرنەتتە ساپالى كونتەنت قالىپتاستىرۋعا كۇش سالىپ، ءبارىمىز كۇندەلىكتى ومىردە قازاق ءتىلىن ءجيى پايدالانىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى زامان تالابىنا اينالدىرۋ كەرەك, – دەيءدى ساكەن ەسىركەپ.
«ەكى جىلدان جەتى جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋى مۇمكىن»
ال زاڭ جۇزىندە ۇلتتار اراسىنا ارازدىق سالىپ، قازاق ءتىلىن كەمسىتكەندەرگە قانداي جازا قولدانباق؟ بۇل جونىندە بەلگىلى زاڭگەر تىلەۋجان كىشكەنەباەۆ ايتىپ بەردى.
– مۇنداي ارەكەتتەر قىلمىستىق كودەكستىڭ 174 بابى بويىنشا جازاعا تارتىلۋى مۇمكىن. ياعني، الەۋمەتتiك، ۇلتتىق، رۋلىق، ناسiلدiك، تەكتىك-توپتىق نەمەسە دiني الاۋىزدىقتى قوزدىرۋعا، ازاماتتاردىڭ ۇلتتىق ار-نامىسى مەن قادiر-قاسيەتiن نە دiني سەزiمدەرiن قورلاۋعا باعىتتالعان قاساقانا ارەكەتتەر، سول سياقتى ازاماتتاردىڭ دiنگە كوزقاراسى، تەكتiك-توپتىق، ۇلتتىق، رۋلىق نەمەسە ناسiلدiك قاتىستىلىعى بەلگiلەرi بويىنشا ولاردىڭ ەرەكشەلىگىن، ارتىقشىلىعىن نە تولىققاندى ەمەستىگىن ناسيحاتتاۋ، ەگەر بۇل ءىس-ارەكەتتەر جاريا نەمەسە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن، تەلەكوممۋنيكاتسيا جەلىلەءرىن جانە ونلاين-پلاتفورمالاردى پايدالانا وتىرىپ، سول سياقتى الەۋمەتتiك، ۇلتتىق، رۋلىق، ناسiلدiك، تەكتىك-توپتىق نەمەسە دiني الاۋىزدىقتى ناسيحاتتايتىن ادەبيەتتى نەمەسە وزگە دە اقپارات جەتكiزگiشتەردi دايىنداۋ نەمەسە تاراتۋ جولىمەن جاسالسا، ەكى مىڭنان جەتى مىڭعا دەيىنگى ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندەگى ايىپپۇل سالۋعا نەمەسە ەكى جىلدان جەتى جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە باس بوستاندىعىن شەكتەۋگە, نە سول مەرزiمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا كەسىلۋى ىقتيمال، – دەيدى زاڭگەر.
– جالپى، بىزدە ازاماتتىق ىستەردىڭ كوبى ورىس تىلىندە وتەدى. سونىڭ سالدارىنان وسىنداي وقيعالار بولىپ، ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەمەي جاتىر. ادامدار اراسىندا الاۋىزدىق تۋدىرۋ، ولاردىڭ ىزاسىن كەلتىرۋ سالدارى جانجالعا ۇلاسىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان زاڭدا مۇنىڭ جاۋابى كورسەتىلگەن، ياعني جازالانادى, - دەيءدى زاڭگەر تىلەۋجان كىشكەنەباەۆ.
ايتا كەتەيىك، بۇعان دەيىن قازاق ءتىلىن «مامبەتشە» دەپ كەمسىتكەن ايەلدىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعالعانى تۋرالى حابارلاعان ەدىك.
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
