Áleýmettik jelilerde orys tilin nasıhattaǵan vıdeolar taraýda. Olar qazaq tilin talap etetin adamdardy ultshyl etip kórsetip, vıdeo jarııalady. Mundaı beınejazbalardyń qatar-qatar taraýyna ne sebep? Bul týraly «Adyrna» tilshisi qoǵam belsendileri men zańgerden surap bildi.
Jelide taraǵan vıdeonyń birinde «Qazaqtar orys tilin ǵylymdy úırený úshin oqydy. Al orystar qazaq tilin ne úshin oqý kerek? Bizde qandaı ǵylym bar? Mektepte 11 synypqa deıin qazaq tilin oqıdy. Keıin umytyp ketedi. Tipti, qazaqtardyń ózi qazaq tilin bilmeıdi. Biz Baıqońyrdy orystarǵa jalǵa berdik. Áli kúnge deıin solar ıelik etedi. Biz ne shyǵardyq?» – deıdi jeli qoldanýshysy.
Taǵy bir vıdeoda «Men orys tilinde sóıleımin jáne sóıleı beremin» dese, endi biri «Men orys tilin súıemin, orys tilinde oılanamyn, tús kóremin, sizder ne isteı alasyzdar?» - deıdi.
Jeli qoldanýshylary bul pikirge kelispeıtinderin bildirgen. Keıbireýler tipti ashý-yzasyn da jasyrmaǵan.
«BUL – ULTQA TÓNGEN QAÝIP»
Tarıhshy, jýrnalıst Turar Sáttarqyzy munyń sebebin ıdeologııamen baılanystyrady.
– Búginde qoǵamda qazaqtyń basty qundylyqtary – tiline, diline, rýhanı qundylyqtaryna qarsy qarýsyz soǵys júrip jatyr. Bul jalpy ultqa qarsy soǵys der edim. Ultsyzdaný saıasaty júrýde. Eń ókinishtisi, muny elimizde turyp jatqan ózge etnos ókilderi emes, ózimizdiń qazaqtar istep otyr. Qany bir ulttyń ekige ajyrap, bir-birine qarsy eki shepte tur. Óz qazaǵyń óziniń tili men dilinen, ulttyq qundylyǵynan bezip, «dombyra - haram» dep ult mádenıetinen, ulttyq kıimi men salt-dástúrinen bezip, arabtyń hıdjaby men nıqabyn kıip, balasyna arabtyń atyn qoıatyn túri qazaq, dili bóten ultqa aınalyp barady. Bul - ultqa tóngen qaýip, - deıdi ol.
Turar Sáttarqyzy qazaq tili jaıly aýzyna kelgendi aıtyp júrgenderdiń áreketi táýelsizdikten keıin ulttyq ıdeologııa bolmaǵandyǵynyń nátıjesi ekenin aıtady.
– Memleket quraýshy ulttyń tilin, dilin, ulttyq qundylyǵyn joǵary qoıatyn ulttyq ıdeologııa bolýy kerek. Qazaq tili týraly aýzyna kelgendi aıtyp júrgender jaıly aıtsam, bul - bizdiń táýelsizdik alǵannan keıin ulttyq ıdeologııa bolmaǵanynyń «jemisi». Joǵary bılikte ult rýhanııatyna, tili men diline janashyrlar az. Olardyń kópshiligi orys tilinde sóılegendi mártebe kóredi. Barlyq memlekettik organdarda orys tiline basymdylyq bergen. Barlyq aqparattar orys tilinde jazylyp, qazaqshaǵaaýdarylady. Ol aýdarmanyń ózi aqsaq-toqsaq. Ony kórgen adamdar da qazaq tiliniń bolashaǵyna senbeıdi. Keńesten qalǵan «orys - ádil, oryssha jazylǵan – shyndyq» degen bir túsinik bar, - deıdi ol.
Turar Sáttarqyzy til máselesi qundylyq retinde baǵalanbaıtynyn aıtady.
– Ár ulttyń óziniń tól ereksheligi, dili, qundylyǵy bolady. Onyń barlyǵy til arqyly jetedi. Bala ana tili arqyly ulttyq qundylyǵyn boıyna sińiredi. Búginde ózgeniń qańsyǵyn tańsyq etip, adasqandar bar. Qoǵamymyz rýhanı quldyrap barady. Ony qutqaratyn bir-aq nárse bar, ol - týǵan tiliń arqyly beriletin ulttyq qundylyqtaryń, – deıdi Turar Sáttarqyzy.
«QAZAQ TILIN JII PAIDALANYP, ZAMAN TALABYNA AINALDYRÝ KEREK»
Astana qalasy Tilderdi damytý jáne arhıv isi basqarmasynyń basshysy Sáken Esirkep mundaı pikir aıtatyndarmen salǵylaspaı, birden quzyrly organdaǵa habarlasý keregin aıtty.
– Qazaqstan zańnamasynda azamattardy dinine, tiline, jynysyna qatysty kemsitýge, namysyna tııýge tyıym salynǵan. Ár ultta, ár kezde de sanasy taıaz, jaýapkershilikten jurdaı, oıyna kelgenin saralamaı aıta beretin adamdar bolǵan. Qazir áleýmettik jeliniń damýymen mundaı pikirdegi adamdar kóp sııaqty kórinip júr. Sońǵy jyldary ınternette keń taralyp ketken beınejazbalar boıynsha kináli tulǵalar ákimshilik jáne qylmystyq jaýapkershilikke tartylyp júrgenin bilemiz. Iaǵnı, zań boıynsha ultaralyq, tildik arazdyqqa shaqyratyn pikirlerge jaýapkershilik bar. Sondyqtan mundaı pikir aıtatyn adamdarmen salǵylaspaı, quzyrly organdarǵa habarlaýǵa bolady, – deıdi ol.
Astana qalasy Tilderdi damytý jáne arhıv isi basqarmasynyń basshysy bul baǵytta júıeli saıasat júrip jatyr dep esepteıdi.
– Ekinshiden, qazaq tilin damytý baǵynda qyrýar jumystar jasalyp jatyr. Prezıdentimiz «Qazaqstan halqyn uıystyratyn taǵy bir sımvol – memlekettik til. Qazaq tili máńgilik memlekettik til tuǵyrynda bolady. Qazaq tiliniń qoldanys aıasyn arttyra berý – memlekettiń mindeti. Bul jumys toqtamaıdy, jalǵasa beredi» degen bolatyn. Bir jaǵynan demografııanyń, ekinshi jaǵynan memlekettiń júıeli saıasatynyń nátıjesinde qazaq tiliniń yqpaly arta beredi. Muny zańdylyq dep qabyldaýymyz qajet.Úshinshiden, kez-kelgen sanaly azamat, memlekettik ınstıtýttar bolsyn ınternette sapaly kontent qalyptastyrýǵa kúsh salyp, bárimiz kúndelikti ómirde qazaq tilin jıi paıdalanyp, memlekettik tildi zaman talabyna aınaldyrý kerek, – deıdi Sáken Esirkep.
«EKI JYLDAN JETI JYLǴA DEIIN BAS BOSTANDYǴYNAN AIYRYLÝY MÚMKIN»
Al zań júzinde ulttar arasyna arazdyq salyp, qazaq tilin kemsitkenderge qandaı jaza qoldanbaq? Bul jóninde belgili zańger Tileýjan Kishkenebaev aıtyp berdi.
– Mundaı áreketter Qylmystyq kodekstiń 174 baby boıynsha jazaǵa tartylýy múmkin. Iaǵnı, áleýmettik, ulttyq, rýlyq, násildik, tektik-toptyq nemese dinı alaýyzdyqty qozdyrýǵa, azamattardyń ulttyq ar-namysy men qadir-qasıetin ne dinı sezimderin qorlaýǵa baǵyttalǵan qasaqana áreketter, sol sııaqty azamattardyń dinge kózqarasy, tektik-toptyq, ulttyq, rýlyq nemese násildik qatystylyǵy belgileri boıynsha olardyń ereksheligin, artyqshylyǵyn ne tolyqqandy emestigin nasıhattaý, eger bul is-áreketter jarııa nemese buqaralyq aqparat quraldaryn, telekommýnıkaııa jelilerin jáne onlaın-platformalardy paıdalana otyryp, sol sııaqty áleýmettik, ulttyq, rýlyq, násildik, tektik-toptyq nemese dinı alaýyzdyqty nasıhattaıtyn ádebıetti nemese ózge de aqparat jetkizgishterdi daıyndaý nemese taratý jolymen jasalsa, eki myńnan jeti myńǵa deıingi aılyq eseptik kórsetkish mólsherindegi aıyppul salýǵa nemese eki jyldan jeti jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵyn shekteýge, ne sol merzimge bas bostandyǵynan aıyrýǵa kesilýi yqtımal, – deıdi zańger.
– Jalpy, bizde azamattyq isterdiń kóbi orys tilinde ótedi. Sonyń saldarynan osyndaı oqıǵalar bolyp, tilimizdi qurmettemeı jatyr. Adamdar arasynda alaýyzdyq týdyrý, olardyń yzasyn keltirý saldary janjalǵa ulasyp ketýi múmkin. Sondyqtan zańda munyń jaýaby kórsetilgen, ıaǵnı jazalanady, - deıdi zańger Tileýjan Kishkenebaev.
Aıta keteıik, buǵan deıin qazaq tilin «mámbetshe» dep kemsitken áıeldiń ústinen is qozǵalǵany týraly habarlaǵan edik.
Dana Nurmuhanbet
«Adyrna» ulttyq portaly
