Būl Ömır – kelu men ketuden, kıru men şyǧudan tūrady. Demek, ömırdı basqaşa «kır-şyq» nemese «kel-ket» dep te atauǧa bolady. Şamasy, ejelgı babalarymyz solai dese kerek. Sebebı, köşpelı babalarymyz özderınıŋ missiiasyn jaqsy bılgen, ol missiia – bır bırıne ötpelı ekı (O men Bū) dünienıŋ şebınde tırlık keşe otyryp, Jaratqannyŋ kädesıne jarau. Al, Jaratqannyŋ basty kädesınıŋ bırı – onyŋ ılımın adamzatqa jetkızu. Bız kırıskelı otyrǧan tūjyrym da öz bastauyn Ǧalamdy Jaratu ılımınen alatynyna kümändı bolǧymyz kelmeidı. Sondyqtan da o basta säbidei päk adamzatty öz uystarynda ūstaǧan Abyzdar ılımdı taŋbalyq ūryn jazbamen (runa) ūstaǧandyǧy qazyr ışınara bolsa da moiyndalǧan şyndyq. Bız söz etkelı otyrǧan «in–ian» taŋbasy da o bastaǧy Jaratqan ılımınıŋ abyzdar qolymen adamzatqa taraǧan nūsqasy edı degelı otyrǧanymyz ras.
Älemge qytai, kärei halyqtarynyŋ nyşany arqyly tanylǧan analyq pen atalyq negızderdıŋ belgısı bolyp tabylatyn «in-ian» tūjyrymynyŋ filosofiialyq mänı: tūtastyq pen jıktelu (qarama-qaişylyq) kategoriialaryn paş etu. Basqaşa aitqanda, «in-ian» ömırdıŋ qostaraptyq/dialektılık zaŋyn tüiındegen filosofiialyq nyşan. Al, körşıles qytai, kärei jäne japandarǧa tän būl pälsapa türkılerge qanşalyqty tanys degen saualǧa jauap ızdeu - ata-babalarymyz adamzattyŋ danalyq oilau jüiesıne üles qosuǧa qanşalyqty qauqarly boldy degenge jauap tabumen bırdei. Sondyqtan bır qaraǧanda aityluy qūlaqqa tosyn «in-ian» danalyq jüiesı jönınde bas qatyru bız üşın sonşalyqty maŋyzdy. Onyŋ üstıne «in-ian» taŋbasy qazaqqa oiu retınde kiım-keşekten bastap tūrmystyq zattarda keŋ qoldanysta taŋbalanǧany jäne bar. Alaida, būl taŋbany älemdık ǧylym älgı atalǧan şyǧys halyqtary arqyly tanyǧandyqtan, būl filosofiiany da solardyky deu būltartpas qaǧidaǧa ainalǧany ras. Degenmen, bızdıŋ oiymyzşa būl bar bolǧany qasaŋ qabyldamdardyŋ bırı ǧana.Atalmyş İn-ian - jer betıne attyly (būdan ärı qasaŋ «köşpelı» ūǧymy osy sözge barynşa laiyq degen oimen osylai ataimyz) nemese köşermen halyqtar arqyly taralǧan danalyqtyŋ tūǧyrlamasy (platformasy).
Köşermenderdıŋ «in-ianǧa» talasy
Sonymen, «in-ian» danalyǧyna oralaiyq. Būl taŋbalardyŋ käzırgı belgılı mänı: bırtūtas filosofiialyq nysannyŋ «in» - analyq, «ian» - atalyq negızdıŋ nyşany ekendıgı. Äzırge adamzat būl ūǧymdardan tūtastyqtyŋ jäne qara ma qarsy qos negızdıŋ körşılestıgınıŋ danalyq nūsqasyn ǧana tanuda.
Būl nyşannyŋ törk (türkı) halyqtaryna jat emestıgın onyŋ bas kiımınen bastap, ydys-aiaǧyna, tūtynu zattaryna örnek türınde kestelep kelgendıgımen-aq köz jetkızuge bolady. Endeşe törkterde «in-ian» filosofiialyq jüiesı bolǧan ba, bolsa qanşalyqty ornyqqan degen tabiǧi sūraq tuatyny ras.
Bızdıŋ oiymyzşa «in-ian» danalyq jüiesı törkterde şegıne jetkızıle meŋgerılgen jäne ol qara ma qarsy qos negızdıŋ kırıguınsız tūtas bolmaityn dialektikalyq tırşılıktıŋ mänı retındegı maǧynaǧa ie bolǧan. Äsırese, «İn-ian» jüiesı qazaqtardyŋ oiuyndaǧy basty mäiek. Köşermender atalmyş danalyqty tūtastyq pen qara ma qaişylyqtyŋ ǧana belgısı emes, ış pen tystyŋ, män men türdıŋ de nyşany retınde tanyp, bır bırınen ajyraǧysyz ömırlık dialektınıŋ körınısı qylyp moiyndaǧan jäne sony abstraksiialyq taŋbalyq jazba bolyp tabylatyn oiu-örnekke negız etken. Bır qyzyǧy, törkter būl danalyq jüienı Kökten basqa eşkımnen almaǧandai äser bar. Osyǧan bailanysty «in» men «ian» ūǧymdarynyŋ şyǧu tegı qazaq tılınde menmūndalap tūrǧandyǧyn da joqqa şyǧaru qiyn, ol: «inge» qazaqtyŋ «ın» (syrtqary, engızuşı) negızı, al «ian» ūǧymyna «en» (nemese «an» - ışkerı, enuşı, sūǧynuşy) negızı säikes keledı. Basqaşa aitqanda, tūtastyq degenımız – jıktelgen ekı negızdıŋ kırıguı, mūndai jaǧdaida bırı engızuşı, ekınşısı enuşı (sūǧynuşy) qalypta bolatyny aidan anyq.
Būl tūjyrymnyŋ bastapqy körınısı retınde aq pen qaranyŋ jaryq pen tünektıŋ taitalasy men tūtastyǧyn zerdeleitın tarihi jädıgerlerden bırşama qanyǧuǧa bolady. Mysaly, Aŋyraqai jotasyndaǧy «Taŋbaly» petroglifterınıŋ eŋ ejelgısı bız ataǧan «qaişylyqtardyŋ tūtastyǧyna» arnalǧan. «Täŋır» men «ıŋır» atalatyn ūly kieledıŋ bırı künbasty, endı bırı aibasty bolyp bır bırıne qarsy tūryp, qūşaq jaiuy, olardyŋ qarsylas küşter bola tūra belgılı bır sättegı tūtastyǧyn baiqatady. Jäne būl petroglif bız äŋgıme etıp otyrǧan «in-ian» tūjyrymynyŋ bastauy edı demekpız.
«İn-ian» sözderınıŋ etimologiiasy haqynda
Ädette, «in-ian» danalyǧynyŋ söz törkınderı jaiynda äldeqaşan otyryqtanǧan şyǧys halyqtary läm-mim demeidı, olar ony ūmytqan bolmasa būl ūǧymdar būlarǧa basqalardan taŋylǧan deuge tura keledı. Būl halyqtar üşın onyŋ mänı ǧana saqtalǧan.
Köşermender būl danalyqty jalpy ömırdıŋ örnegı retınde qabyldaǧan: ın – analyq negızdıŋ nyşany, en – atalyq negızge taŋba, jäne «in-ian» sözderıne qazaqtyŋ «ın-en» sözderınıŋ säikes keluı bekerden beker emes. Eger bız «ınnıŋ» o bastaǧy keŋ maǧynasy tarylyp bügınde aŋnyŋ panasy deŋgeiıne tüskenın eskergennıŋ özınde, o basta «aŋ» sözınıŋ özı enuşı degen maǧynadan alynyp otyrǧandyǧy aiqyn. Būǧan aŋ<an=en türlenuın eskeru arqyly köz jetkızemız.
«In» sözınen tuyndaityn qazaqta buayrlastyqty bıldırer «ını» degen söz bar, bıraq būnyŋ tuyndauyna meŋzeitın eşbır qosalqy däiek joq. Inı – bır äkeden tuǧan bauyrlas aǧaiyndy ūldardyŋ kışısı. Būl – bügıngı ūǧym. Bıraq ūmytylǧan ejelgı mänı - bır şeşeden tuǧan bauyrlas aǧaiyndy ūldardyŋ kışısı boluy kerek dep topşylaimyz. Bertın kele mänı özgergen. Basqaşa aitqanda, ın – aŋdy pana eter jerdıŋ qūrsaǧy desek, şamasy äu basta ını – bır qūsaqtan tuǧandar degen ūǧymdy bıldırgen. Mūndaǧy ını sözı «qūrsaqtas» degen semantikada bolǧan leksema.
«En» sözıne qatysty qazaqta erekektıŋ jynystyq müşesınıŋ bır atauy «enek» ekenın keltıreiık. Būl sözdıŋ «en» būiryq raily etıstıkten, «enu» sekıldı bolymsyz etıstıkten tuyndaǧanyna şübä joq. Demek äu bastaǧy ajyraǧysyz «ın-en» qos ūǧymy qūrsaq pen oǧan enu üderısın aityp-aq tūr.
Törk tılınde bırese juandap, bırese jıŋışkerıp otyratyn (mäselen: an = en) sözdegı buyndar syrttai ǧana aiyrmasy bolǧanymen, o basta maǧynasy jaǧynan bır bırınen alşaq ketpegen. Būǧan qazaq tılınen myŋdap mysal keltıruge bolady jäne sözdegı buyndardyŋ qūbyluy tıldıŋ ündestık zaŋyna orailasyp, bırese juandap, bırese jıŋışkerumen bertın kele är türlı maǧynaǧa ie bolyp ketkenderı de bar. Mūndai zaŋdylyqty ın-en de basynan keşırgen deuge bolady, onyŋ da o basta ın-an, iın-ian jäne t.b. nūsqalarynyŋ bolǧandyǧyna kümän az. Endeşe köşpelı törkterdıŋ «in-ian» danalyǧynyŋ atauyna da tolyq enşıles bolatyndyǧy dausyz.
Attylardyŋ menşık zaŋdylyǧyn saqtau maqsatyndaǧy engızgen «en salu» instituty da «en» sözınıŋ mänıne tıkelei bailanysty. En salu negızınen maldyŋ qūlaǧyn sūǧyndyra kesıp aluǧa bailanysty taŋbalaumen ıske asady. Maldyŋ qūlaǧy būl jerde «ın» atalatyn engızuşı keŋıs rölın atqaryp tūr da, oǧan sūǧyndyra (endıre) kesılgen jyryq-taŋba «ennıŋ» rölınde. Osydan kelıp älgı menşıkteu taŋbasy bolyp tabylatyn mal qūlaǧyn oiu «en» atalǧan.
In-ennıŋ ömırlık mänı
Sonymen, «ın-en» (in-ian) degenımız - tūtastyqty qamtityn bır bırıne kırıguşı ekı negız, endeşe onyŋ bırı engızuşı (analyq), ekınşısı enuşı (atalyq) bolatyndyǧy mındettı. Eger, kärei, qytai, japan sekıldı otyryqşy halyqtar atalmyş zaŋdylyqty nyşan türınde ǧana saqtap kelse, köşegender ony ömırdıŋ mäiegı retınde qabyldap, tırlıktıŋ mänı ekenın tüsınıp, önerdıŋ körınısıne ainaldyrǧan. Mūny ejelgı ǧūndardyŋ şiyrşyqtalǧan oiuynan da baiqauǧa bolady.
Köşermenderdıŋ qolönerınıŋ bır salasy bolyp tabylatyn oiu örnegı bır keŋıstı bır bırıne teŋ keletın ekı qara ma qarsy taraptyŋ kırıguı türınde beineleidı de, būl keŋıste basy artyq bır nükte ne syzyq ūşyraspaidy. Osylaişa dalalyq köşermender Ömır atalatyn üderıstegı ärbır qūbylystyŋ tekke bolmaityndyǧyn, aq pen qaranyŋ, jaqsy men jamannyŋ, qarym (karma) men qarymtanyŋ bır bırın tolyqtyrǧyş tırlık qūramtasy (komponentı) retınde mäŋgı dialektikalyq zaŋdylyqty paş etumen kelgen.
Bırın bırı tolyqtyruşy qūramta bolyp tabylatyn ekı negızdıŋ nyşandyq keipı atalmyş jūrttardyŋ äigılı belgısımen ǧana taŋbalanbaidy, ol sondai–aq, törkterdıŋ oiuyna da basty ūstam bolyp negızdelgen. Alaida, belgılı memleket qairatkerı jäne öner zertteuşı Özbekälı Jänıbekov oiudy jasaqtauşy retınde «şūǧyla» degen ataumen in-ian taŋbasynyŋ syŋaryn alyp, qazaq oiuyn qūrauşy elementter qataryna engızıptı. Soǧan qaraǧanda, oiudy jasaqtauşy alǧaşqy būl qūramta künşyǧys elderındegı in-ian jüiesı tūtas belgımen şektelgen bolsa, attylar būl danalyq jüienı tūtas bır örnektık (ornamenttık) jüienıŋ jıktelgen türınde qoldanuyn, onyŋ o bastaǧy şyǧu tūrpatyn da körsetedı. «Şūǧyla» sözınıŋ özı atalmyş nyşannyŋ atauyna kezdeisoq ainalmaǧan: «şūǧyla» sözınıŋ ejelgı nūsqasy şoq (şoǧ)+la boluy tiıs, mūndaǧy tübırsöz «şoǧ» qazyrǧy kezde ottyŋ taby nemese közı retınde atalǧanymen, ony biologiialyq mänınde naqtylasaq, «ūryq» degendı, al basqaşa türde pälsapalyq mänı – «ömır otynyŋ közı» nemese «ömırdıŋ bastau ūşqyny» degendı aŋǧartady.
Endeşe qazaq oiuy örnektelgen türdegı danalyq jüiesı bolyp tabylady jäne ol ūryn jazu retınde abyzdardyŋ ǧana ūǧymyna negızdelgen taŋbalau dästürıne ainalsa kerek. Bıraq atalmyş örnekter qarapaiym adamdar üşın beineleu tuyndysy bolǧanymen, mänın taŋdauly, joǧary sanaly adamdar ǧana tanityn Kök ılımınıŋ pūşpaǧy deuge keledı. Demek, älgı otyryqşy jūrttardaǧy saqtalǧan taŋba ūly dalalyq filosofiialyq jüienıŋ jūrnaǧy bolar dep boljaimyz.
In-en men tür
Qazaq oiuynyŋ danalyq jüienıŋ beinelık elementı deuge negız bolarlyq derektıŋ bırı – «oiu» - oiu sözı. Būl söz kiızge basylatyn örnektıŋ atauy bolǧanymen jäne onyŋ oiylu üderısı arqyly äzırlengenımen, «oiu» sözı şyndyǧynda, «oilanu», «danalyqqa jügınu» ūǧymynyŋ bastapqy nūsqasy bolyp tabylady. «Oi» zat esımınıŋ «oiu» etıstıgıne ainaluy aidan anyq jäne būl ürdıs qazaq tılınde keŋınen qoldanylǧan sözjasam täsılı. Endeşe, oiu dästürı o basta danalyq üderısınıŋ körınısı men üderısı retınde moiyndalǧan bolsa kerek.
Būl jait, äsırese, qazaqtardyŋ «tür» atalatyn romb (käzırde būl örnek «şarşy» dep «kvadrat» sözınıŋ balamasy atalyp jür) sipatty oiular jüiesınen körınedı. Tür: törtkıl dünie – ekıölşemdı jazyqtaǧy ömır alaŋy, onyŋ tört baǧyty bar ekı ölşemdı (enı men ūzyndyǧy) tūtas keŋıstı beineleidı de, onyŋ betı bır bırınen ajyraǧysyz jäne bır bırıne kırıktırılgen (ın-en ūstanymy boiynşa) oiudan tūrady. Ädette türdegı engızuşı men enuşıge tän öz tüsterı bolady, olar qarama-qarsy tüster: aq pen qara, qyzyl men kök t.b. Osylaişa, «ın-en» danalyq jüiesı «tür» dep atalatyn köşermenderdıŋ beineleu önerınıŋ mäiegıne ainalǧan.
Qazaq tekemetındegı tür oiuynyŋ o basta «ın-en» jüiesınıŋ taŋbalyq beinesı bolmauy mümkın emes jäne o basta būl örnek abyzdardyŋ qoldanysynda ǧana bolyp, keiın aqsüiekterge, odan olardyŋ qaruly küşı bolyp tabylatyn attylarǧa (kşatriilık) nanym ılımı arqyly taralyp, öz kezegınde olardan şyǧystaǧy otyryqşy jūrttar qabyldauy äbden mümkın. Jäne de örnektıŋ taralu joly köşermenderdıŋ qolymen älgı elderge bilık qūrǧan joǧarǧy toptyŋ ızımen salynuy yqtimal.
«Tür» sözı qazyrǧy qazaqtardyŋ kiız tösenışke japsyrylatyn törtkül örnegınıŋ atauy bolǧanymen, būl äuelde «tır» iaǧni ejelgı türkılerşe «ömır» degen ūǧymnyŋ jazba nūsqasy atalǧan jäne solai bolǧan dep topşylaimyz.
Eger de Tür jüiesıne dendei oilansaq, ony ejelgı attylardyŋ jer betındegı ömır zaŋdylyǧynyŋ dialektısı, proeksiiasy, türı, beinesı, örnegı, syiqy, poşymy, jazbasy degenderın tüsıner edık. Būl arada qazaqtar men basqa da köşermenderge taralǧan handy aq kiızge köteru dästürınıŋ äuelgı mänı «tür salynǧan» (tır, iaǧni ömır qūpiiasy jazylǧan) kiızge otyrǧyzyp köteruden bastalǧan dep paiymdauǧa bolady. Endeşe köşegender Tür örnegı arqyly Ömırdı beinelep, jazba retınde qoldanǧan, al sol «ömırdı» bileuşını älgı türdıŋ üstıne jaiǧastyrǧan, iaǧni tür basylǧan aq kiızge handy otyrǧyzu – oǧan halyqtyŋ ömırın ädıl (aq tüs) biletudıŋ nyşany retınde moiyndalǧan. Būdan «aq kiızge han köteru» dästürı tuyndasa kerek.
«Han» men «tekemet». Tör men törk
Qazaq halqy tür basylǧan aq kiızdı «tekemet» ataidy. Äzırge būl ūǧymnyŋ tolyq etimologiiasy qalpyna keltırılgen joq. Onyŋ kürdelılıgı de älgı «ın-en» jüiesınıŋ o basta kielı (sakraldyq) ūǧym boluynda şyǧar. Atalmyş sözdıŋ tegın qarastyrudy keiınge qaldyra otyryp, oǧan kömegı tier özge sözdıŋ mänıne boilaiyq.
«Han» sözı de özınıŋ şyǧu tegıne boilatpai kele jatqan ūǧym. Alaida, bızdıŋ paiymymyz boiynşa būl söz sözjasamnyŋ mynadai zaŋdylyqtary arqyly qazyrǧy nūsqasyna jetken: an>han>han. Söitıp, taǧy da äŋgımemız «anǧa» kelıp tıreledı. Būdan bız halyqty bileuşı o basta atalyq negızdı, al onyŋ bileitın jūrty analyq negızdegı «ındı» bıldırgen. Erterekte törkter bilegen tūsta, ündıler olardy Kün-töreler, özderınıŋ aqsüiegın Ai-töreler atauy da osy tūjyrymnan jäne ol ejelgı arilık tanymnan bolar. Osylaişa, «ın» men «ennıŋ» bır bırınen ajyraǧysyzdyǧy taǧy aldan şyǧady.
Būǧan dünienıŋ tört būryşyna jaiylyp ketken elderdıŋ atauyna qosylyp jürgen «an» («en») jūrnaǧyn amalsyz eske alamyz: jap+an, brit+an, irl+an, şotl+an finl+ian, parfi+an, tūr+an, iran, ari+an, niderl+an, esp+an, al+an, alb+an, su+an, şöm+en, slabi+an, qūş+an ... . Ärine, būl aluan sözderdı jaqyndastyryp tūrǧan «an» (en) jūrnaǧy bolǧanymen, olar är zamanda är aluan jūrttar men memleketterdıŋ atauyna ainalǧan ūǧymdar. Äitse de, būlardyŋ bärınıŋ tübınde būlaişa atalu joly bar elderdı bileuge attylardyŋ qatysy bar dep paiymdauǧa mäjbür eterlık tūjyrym jatyr. Qos qūramtaly būl sözderdıŋ alǧaşqy bölıgı anyqtauyş sipatty söz bolsa, ekınşı bölıgınıŋ «an» (en) sözınen tūruynyŋ özınde män bar, ol – sol eldı basqaruşynyŋ belgılı bır kielı dästürge sai taŋdalǧan bilıkke berılgen märtebelı taŋbalyq-semantikalyq mörı ıspettı.
Bileuşınıŋ atalyq negız ekendıgın barynşa aiqyn körsetetın älgı tür basylǧan kiızdıŋ atauy: teke+met. «Tekenıŋ» müiızdı uaq aiuannyŋ erkegı ekenın eske alsaq, «met», (mat) sözınıŋ etimologiiasyn parsy (ejelgı arilık) tılınen taratqannyŋ özınde de, onyŋ mänı «ana», «analyq» degendı bıldıredı. Sonda «tekemet» atalatyn kiızdıŋ özı - atalyq pen analyqty tūtastyra beineleitın belgılı bır keŋıstık bolyp şyǧady. Basqaşa aitqanda, tekemet – atalyq-analyq negızderdıŋ tūtasuynan tuyndaityn Ömırdıŋ körınısı, syzbasy,örnegı. Al, onyŋ üstıne otyruşy - sol Ömırdı bileuşı degen söz. Sonda «el atauy»+an(en) formulasy arqyly belgılı sol eldıŋ saiasi örnegı bolǧandyǧyna köz jetkızemız. Būl – basqa jaǧynan alǧanda, köşpelı eldık sipatqa tän dästürge ainalǧan politonimdık rämız bolsa kerek.
Ejelgı zamandarda aq kiızge (tekemetke) köterılmegen hannyŋ naǧyz bileuşı ekendıgı halyqpen de, elitamen de moiyndaluy mümkın bolmaǧan jait. Alaida, bertın kele atalmyş dästür tärk etılgen kezeŋderden bastap, būl jüie jai ǧana «söz jüzınde» qalyp, dünie jüzı boiynşa «el atauy»+an(en) formulasy politonimdık ürdıs türınde qalyp qoimai, eldıktıŋ atauly «enı», iaǧni taŋbasy retınde taralyp ketken. Būl formulaǧa baǧynbaityn memleket ataulary olardyŋ dästürı atalmyş üderısten tys qalǧan bolmasa ol dästürdı bertın kele basqasymen aiyrbastaǧan.
Degenmen, būl formulaǧa jartylai qatysty el ataulary da bar, mäselen, solardyŋ bırı – «stan» jūrnaǧymen aiaqtalatyn memleket ataulary. Būl sözdıŋ «st» bölıgı beimälım, al ekınşı bölıgı bızge aian. Alaida, atalmyş sözdıŋ etimologiiasyn törk,parsy tılınıŋ «meken», «el», «aumaq» t.s. maǧynany bıldıretın sözımen tüsındıruge tyrysqanmen, onyŋ arǧy jaǧy bızge beimälım küige ūşyraǧan mänı bar «st+an» sözınen qūralǧan dep paiymdaimyz. Būl paiymdy odan ary tereŋdetudı bırşama keiın qaldyra tūryp, üzılgen taqyrypty odan ärı jalǧaiyq.
Qazaqtarda tekemet jaiylǧan oryn «tör» atalyp, käzırgı nūsqasyna ie bolyp, oǧan otyruşynyŋ «töre» atalǧan syŋaiy bar. Osydan tegı köpten berı dau tuǧyzyp kele jatqan «türık» (törık) sözınıŋ şyǧuyna erıksız kuä bolamyz: türık ūǧymy qazyrǧy etimologiialyq tūjyrymmen «myǧym», «berık» degen maǧyna öz aldyna, o basta älgı «danalyq jazu» boiynşa Türdıŋ nemese «tırdıŋ» iaǧni jerbetılık ömırdıŋ subektısı, tūtuşysy (nositelı), bileuşısı degendı bıldırgen.
Söitıp, qazaq tılındegı aiyrmasy bır ǧana dauystyǧa bailanysty «tır», «tör», «tür» ūǧymdary bır bırımen barynşa tyǧyz bailanysta bolǧan este joq ejelgı zamannyŋ kielı (sakraldyq) terminderı ekendıgın paiymdaimyz.Bıraq būlar ejelgı zamanda bırdei aitylyp, bır taŋbamen jazylǧan desek qatelespespız. Būlardyŋ sol kezdegı taŋbalyq jazyluy bırdei bolyp, onyŋ qoldanyluy är türlı bolǧandai syŋai bar. Söitıp, bır ǧana «ın-en» danalyq jüiesı attylardyŋ ömırdı bileu men tırşılıktı ūiymdastyru filosofiiasyn jasaqtaǧandyǧyna bızdı erıksız kuälandyrady.
Üiıkter men piramidalar
Köşegenderdıŋ qosölşemdı keŋıstıktı Tür retınde beinelep, «tır»/ömır ataǧanyna qarap, üşölşemdı keŋıstıktı qalai beineledı eken degen saual tuady. Oǧan jauap älgı Türdıŋ özınen şyǧady. Üş ölşemdı keŋıstık degenımız - en (būl söz taǧy da aldymyzdan şyqty) men ūzyndyq jäne biıktıkten tūratynyn eskersek, älgı törtkül Türdı «jaiyp qoiyp», onyŋ kındıgınen joǧary özek («Os» sözınıŋ özı «özektıŋ» tübırı - öz! ) jürgızıp, özektıŋ ūşymen älgı Türdıŋ barlyq tört jaqtauyn «jabatyn» bolsaq – tabany şarşy bolatyn piramida alamyz. Şamasy, osy piramida Türdıŋ üşölşemdı keŋıstıktegı tūrqy bolsa kerek. Basqaşa alǧanda, būl ekıölşemdı jazyqtaǧy Türdıŋ tört būryşyn bır bırıne türıp äkelıp bırıktıru nätijesınde paida bolady da, qazaqtyŋ «türu», «büru», «bürıstıru» ūǧymdaryn elestetedı. Söitıp, «piramida» sözınıŋ qazaqy «türık» degen balamasy özınen özı şyǧady. Bır jaǧynan, beibıt kezde özımen özı «jaiylyp» jüretın, al soǧys kezınde «attandap», jiyla qalatyn köşegenderdıŋ taptyrmaityn nyşany da osy sekıldı. Aqyrynda piramida (türık) figurasy halyqtyŋ passionarlyq quatyn bıldıretın, bilıktıŋ qūdyretın körsetetın kielık adamzattyq bıregei figuralyq taŋba bolǧan dep topşylaimyz. Būl o bastaǧy abyzdardyŋ tuyndysy bola otyryp, bertın kele mysyrlyq, iudeilık kielı figuraǧa ainalyp ketken. Söitıp, piramida ejelgı otyryq mysyrlyqtardyŋ öz äleuetterın özgeden asyra körsetuge tyrysu nyşany bolyp ornyqqan. Būl saiasi tartystyŋ negızıne skifter men mysyrlyqtardyŋ qaisysy eŋ ejelgı ekendıkterı jönınde öz ara daulasqandyǧy turaly aŋyzdyŋ jatqandyǧy tegın emes. Būl jait basqa jaǧynan qaraǧanda, otyryqşy men köşegen örkeniettıŋ bır bırımen arbasuyndai äser beredı.
Köşegender Mysyrdaǧy tastan örılgen piramidanyŋ ornyna qūmnan üiık (qorǧan) üigenın eskerıp, onyŋ da üş ölşemdı geometriialyq figura - konus ekenın, al tabany būl joly törtkül emes, döŋgelektıgın eskeruge tura keledı. Şamasy, öz danalyqtarynyŋ tübınde ylǧi da integrasiia (kırıgu) jatqanyn ūmytpaǧan köşegender üş ölşemdı keŋıstıkte kedergı keltıretın qyrly figuradan qaşyp, ekı ölşemdı keŋıstıktıŋ keibır qasietterı üş ölşemdı keŋıstıkke jaramsyzdyǧyn eskerıp, ekıölşemdı jazyqta būljymaityn tūrqy bar (mäŋgı) figura üştaǧan (üşbūryş) ekenıne közderı jetıp, al üşölşemdı keŋıstıkte mūndai ornyqty figura piramidadan görı konus ekenın jaqsy bılgen. Tıptı, «konus» sözınıŋ etimologiiasyn da ornyqty degen ūǧymdy bıldıretın ejelgı türkılık «qon» (kon+us, us – grek-latyndyq jūrnaq,bälkım ol «ys» jūrnaǧy boluy da yqtimal: qonys) sözınsız elestetu qiyn. Būl jerde «qon» sözı o basta ejelgı bır buyndy türkı sözderıne tän ärı zat esım, ärı etıstıktıŋ rölın atqarǧan: bır jaǧynan «ornyq» degen būiryqty bıldırse, basqa jaǧynan ornyqty da qonyqty närsenı sipattap tūr. Būl söz qazaq tılıne joiylmai jetkende «qonyq» bolyp jetuı mümkın edı. Ejelgı köşegen türkıler «qonyqtyŋ» būl qasietın qūdyrettei baǧalaǧan dep topşylaimyz. Osy jaittar arqyly qorǧannyŋ da, piramidanyŋ da köşegen jäne otyryq jūrttardyŋ bilık äleuetınıŋ qūdyretın tanytumen bırge, bırtūtas kielık maqsatqa negızdelgen. Būǧan eskı türkı-qypşaqy ǧidathanalarynyŋ kümbezderı o basta ne jūmyr «qonyqty» (konusty), ne qyrly «türıktı» (piramidaly) bolyp kelgendıgın eskeru arqyly da köz jetkızuge bolady. (Alban-armiandyq ejelgı qypşaq monastyryna zer salyŋyz). Osyǧan qarap, Ūly daladaǧy tarydai şaşylǧan qorǧandar arqyly köşegenderdıŋ jahandyq deŋgeidegı qanşa bileuşılerı bolǧanyn şamalauǧa bolady.
Söitıp, köşegen türkıler ekıölşemdı Būdünielık ömırdıŋ (tırdıŋ) «tür» taŋbasyn kiızge japsyra tekemet etıp, törge jaisa, al üşölşemdı keŋıstıktegı Odünielık ömır taŋbasyn qorǧan retınde jasap ketkendei äser alamyz.
Bır aita ketetın jait, mysyrlyqtar piramidany Odünielık «ömır» ūiasy türınde ǧana qaldyrsa, köşegender qarüi (kiız üi) men säukele, börık arqyly öz äleuetterın Būdünielık ömırde de äigılep jür. Alaida, mysyrlyqtardyŋ o basta, qorǧan soqqanyn adamzat qazyr eskere bermeidı. Endeşe, piramidadan görı qorǧannyŋ jasy äldeqaida būryndyǧymen erekşelene me, älde ertede mysyrdy köşegenderdıŋ bilegendıgınen habar bere me, ony zerdeleu basqa pännıŋ maqsaty.
«In-ennıŋ» saiasi sipaty
Söitıp, Tür o basta Köktıŋ ömırlık danalyǧy retınde qabyldanyp, onyŋ üstıne Köktıŋ ämırımen han sailanǧan adamdy otyrǧyzu dästürı bolǧan dep paiymdaimyz da, ol oryn «tör» atalsa, oǧan otyratyn bileuşıler «töre», onyŋ bilık şeşımı men ükımı «tura» delıngen. Jer betın şarlap bilık qūrǧan türkı-köşegenderdıŋ ömırlık danalyǧynyŋ jūrnaǧy ebreilerdıŋ «Torasynda» da körınıs tabuy sonşalyqty taŋǧajaiyptan görı, älgı Jaratqandyq ılımnıŋ adamzat üşın bırtūtastyǧynan jäne būl ılımge de köşermen jūrttyŋ qatysy barlyǧynan habar beredı.
Sailanǧan handy tür basylǧan aq kiızge şyǧaru (köteru) - oǧan halyqtyŋ ömırın basqaruǧa Kök ämır ettı degen nyşan jatyr jäne būdünielık tırlık arqyly jandy üiık-piramidanyŋ tūrqyn beineleu de joq emes: köz aldyǧa aq kiızdıŋ etegın ainala tūryp, bır adamdy joǧary köteru arqyly konus (qonyq) sipaty jasalatyny belgılı. Būdan bız ömırdıŋ ışkı jäne tysqy, qarama-qaişylyqty mänderın köremız, al ömırdı basqaru tek qana älgı ömırden tys subektıge tän degen danalyqty oqimyz, iaǧni ekıölşemdı tırdı (tırlıktı) basqaru üşölşemdı keŋıstık ökılıne tiesılı, al üşölşemdı keŋıstıktegı ömırdı bileu odan da joǧarǧy deŋgeidegı qūdyret ökılıne tiesılı degen tūjyrym. Demek, o basta halyqty bileu erekşe kielık mänge ie bolǧandyǧyn bajailaimyz jäne ol tıgıŋkı (vertikal) sipat alǧan; ol qazyr monarhiia atalyp, bilıktıŋ ūşar basynda bır ǧana adamnyŋ, iaǧni «mennıŋ» (mon) otyratyndyǧymen sipattalǧan. Alaida, būl bilık tūrqy özınıŋ kielıgınen ajyraǧannan bastap, qazyrǧy demokratiialyq atalyp jürgen köldeneŋ sipatty bilık paida boldy. Alǧaşqy bilıktıŋ şyǧu közı köşegenderde bolsa, soŋǧy bilık tūrqynyŋ közı otyryq örkeniet ekenın kümänsız aŋǧaramyz.
«El+an» qūrylymy älgı «ın-en» danalyǧynyŋ saiasi ömırdegı körınısı bolyp tabylady. Üşölşemdı keŋıstıktegı «el» degenımız – konustyq (piramidalyq) nyşannyŋ tabany da, an – onyŋ boiy; al ekıölşemdı keŋıstıktegı «el» (ın) degenımız – döŋgelek (nemese romb pışımdı tür), al an (en) – onyŋ naqortasynan tıgınen şanşylǧan özek. Köşegenderdıŋ «qarüi» (kiız üi) atalyp jürgen säulettık tuyndysy, o basta osy konstruksiiadan bastau alǧan. Al, būl qūrym ǧalamdyq ülgı retınde abyzdarǧa aian türınde tüsken. Qarüidıŋ qūrylymyn zertteu arqyly bız ǧalamnyŋ tolyq keskının aluymyz sodan.
«El+an» formulasy – joǧary köteruge laiyq bilık qana öz elın barynşa ornyqty bilei alady, memleket ǧūmyry baiandy bolady degendı meŋzeidı. Demek, baiandy eldıŋ bilıgı eŋ äuelı, özın elı joǧary (aq kiızge) köteretındei abyroily bolsa ǧana, älgı qonyq (konus) ne türık (piramida) sipatty myqtylyq bolmaq.
Jalpy, qonyq pen türık konstruksiiasy adamzatqa o basta Kök tarapynan berılgen ämbebap danalyqtyŋ közı, tıptı, adamzatqa qajettı danalyqtyŋ qūrymy boluy kerek. Būl danalyqty ömırdıŋ san aluan salasyna qatysty alyp tereŋdete qarastyru arqyly kez kelgen sūraqqa jauap alu mümkındıgı bar.
Köşegenderge qatysty «ın-ennıŋ» danalyq retınde keŋınen jäne tereŋınen qūlaş jaia damuy, o basta osy ömırlık tūjyrymnyŋ köşegenderden, dūrysy – aŋşylyq qoǧam kezınde şyqqanyna meŋzeidı. Būl danalyqta ömır bır bırımen kırıge alatyndardyŋ tūtastanu qabyletınen tūratyndyǧy jazylǧan, atalmyş tūjyrym käzırgışe aitqanda, integrasiialyq sipatty beinelegen. Aŋşylyq qoǧamnyŋ ülgısın negızınen ämerikelık qyzylöŋdı ündeilerden/indeesden ızdegen jön.
Būlardy qoryta kele, «in-ian» nyşany qazaq oiuynyŋ eŋ bastapqy tūrpatyna negız, al «şūǧyla» oiuşasy onyŋ qūrauşysy dep esepteuge negız bar.
Köktıŋ ömırşeŋ konstruksiiasy
«İn-ian» danalyǧyna köşpelı qazaqtyŋ arǧy babalarynyŋ tırlıgıne män bolǧan aŋşylyq körınıs naqty tüsınık beredı. Aŋşylyq ūǧymnyŋ ışındegı «ın» sözı qarapaiym ǧana aiuannyŋ panasy bolyp tabylǧanymen, oilaudan görı Kökten ideia tartatyn aŋşylyq sana aŋsyz ınnıŋ qaraŋ qalatynyn jaqsy bılgen. Sırä, adamzattyŋ bastapqy ömır salty Kökten saulaǧan oişoqty (ideia) sıŋıre aluǧa negızdelgen äreketten tūrsa kerek. Jäne būl qabylet adamzattyŋ terımşı-otyryq bölıgınen görı aŋşy-köşegen bölıgıne tän bolǧan. Al, terımşı-otyryq mädeniet aŋşy-köşegen örkenietınen alǧan ömırlık täjıribenı jaratu men damytuǧa şeber bolyp kelgen. Iаǧni, adamzat qoǧamy o basta «ın» prinsipımen özınıŋ oilau jüiesımen ǧana şektelıp, daragöilıktı (individualizmdı) tu etetın otyryq halyqtar men «en» prinsipıne negızdelgen, Kökten ideia sauu qabyletımen kün körıp, rugöilıktı (kollektivizmdı) jalaulatatyn köşpelı jūrttarǧa bölıngen. Osy jaǧynan alǧanda, otyryq halyqtardyŋ örkenietı dep jürgenımız – köşegenderdıŋ yqpalynan paida bolǧan öskın ömır. Eger örkeniettı ömırdıŋ örken jaiuy desek, ol qūbylys tek qana Ömırdıŋ «ın-en» tūtastyǧynan tuyndaidy. Innıŋ pana boluy aŋnyŋ boluyna bailanysty bolsa, otyryq jūrttardyŋ örkenietı ylǧi da köşegenderdıŋ şapqynynan soŋ özgeşe türlenıp, jaŋa örkeniettıŋ paida boluyna aparyp soqqanyn bajailaityn däuır tudy. Eger soltūs-şyǧystan köşegender yǧysyp, Tigr-Epprat qos özen arasyndaǧy otyryq jūrtty «şappasa», Şumer örkenietı tuar ma? Soltūstan saqtar basyp kırmese, ejelgı ündı-budda mädenietı tuyndar ma edı? Eger skifter ejelgı Gresiiamen aralaspasa, grek örkenietı örler me edı? Ūrymǧa ǧūndar basyp kırmese, qazyrǧy ebroörkeniet bolar ma? Eger qazyrǧy şyǧys slabian jerlerın Altynorda jailamasa, Resei imperiiasy tuar ma edı? Eger Sarysu (Huanhe: ǧūn, hun: hu+an) maŋaiyn mekendegen ǧūndardyŋ üzdıksız şapqyny bolmasa, Qytaidyŋ ejelgı imperiialary men mädenietı qalyptasar ma? Eger Tūran bolmasa, ejelgı İran (Arian) bolar ma? Däl osylaişa, ejelgı Mysyrdyŋ örkenietın köşegenderdıŋ yqpalynsyz elestetu mümkın emes... Osy syqyldy saualdarǧa qaita jauap ızdeitın zaman tudy. Öitkenı, erjynyssyz jaŋa öskınnıŋ tuylmaityny syqyldy köşegenderdıŋ şapqynysyz, adamzat älsın älı tuyndaǧan otyryq elderdıŋ jaŋa örkenietın köre aluy neǧaibyl. Qalai bolǧanda da, adamzat tarihyndaǧy är türlı örkenietterdıŋ tuyndauyna köşegenderdıŋ otyryq jūrttardy şabuy, basyp aluy alǧy şart bolyp tabylady.
Bır qyzyǧy, qazaqtardyŋ ejelgı jyrlaryndaǧy köşegenderdıŋ qala-memleketterdı şabuy jönınde aityluy tegın emes. Būl jerde «şabu» ūǧymy qyryp-joiudan görı «baǧyndyru», «qarauyna alu» ūǧymdarymen parapar, būl ūǧymnyŋ erkek maldyŋ öz ūrpaǧyn taratuy jolynda ūrǧaşyǧa (aiǧyrdyŋ biege) şabuy jönındegı ūǧymmen parapar aityluynda män bar. Äitpese, ejelgı qazaq «basyp alu» ūǧymyn «atyp alumen» bolmasa «soǧyp alumen», «şanşumen» de jetkızgen bolar edı. Būǧan köşegender arealynyŋ «qyr», qalalyqtardyŋ «oi» ataluy da oidy on saqqa jügırtetın ūǧymdar. Demek, ejelgı köşegender özderınıŋ missiiasyn jaqsy bılgen jäne onysyn kielı taŋbadai bır sözge syiǧyzǧan. Būl qūdyrettı, köşegenderdıŋ boiynan emes, olardyŋ tūtynǧan ǧaryştyq-jaratqandyq konstruksiiasynan ızdeu kerek.
Jer betındegı tarih ta, adamzat ömırı de osy adamzattyŋ qos jynysty jüiesınıŋ bır bırıne qatysynan tuyndap keledı. Aŋsyz ınnıŋ qaraŋ qalatyny sekıldı, tıptı, ınnıŋ qazylmaityny da aian. Osydan kelıp, Haua ananyŋ Adam atanyŋ qabyrǧasynan jaralu prinsipı özınen özı tuyndaidy. Būl jerde Adam ata köşegendıktıŋ, al Haua ana otyryqtyŋ negızı bolǧandyqtan, osy qūrym-konstruksiia äpsana türınde adamzatqa berılıp tūr.
Jaŋa ömırdıŋ tuyndauynyŋ bastauynda syrtqy kienıŋ – Köktıŋ kırısuı basty türtkı bolary sözsız edı. Mäselen, ūryq jatyrǧa tüskenımen, oǧan Kökten jan tüspese, ūryq jandanbaidy da, jaŋa ömır tuyndamaidy. Būdan qazaqtyŋ qarapaiym ǧana «Sabaqty ine sätımen» degen danalyǧy şyǧady da: ın men aŋ bolsa da, ondaǧy jaŋa ömır öskınınıŋ paida boluy neǧaibyl degen pälsapa şyǧady. Köşegenderge tän būl tūjyrymdamany odan ärı damytsaq, mynadai qorytyndyǧa kelemız: adamzat tarihyndaǧy talai örkeniettıŋ paida boluynda köşegenderdıŋ otyryq mädenietke basqy yqpalynyŋ (şapqynynyŋ) boluy mındettı. Būl üderıstı atalyqsyz analyq negızdıŋ jaŋa ūrpaqty düniege äkele almaityndyǧymen tüsındıruge de bolady.
Köktıŋ ömırlık qūraǧy (konstruksiiasy) ideia türınde adam oiynyŋ alǧyşarty, al adamzat danalyǧynyŋ ılkı ılımı bolyp tabylady. Sondyqtan da, ideia tek qana oi sipatymen ǧana emes, kielı ömırdı jainatuşy qūdyretımen erekşelenedı. Adamzat tūtynyp otyrǧan aluan dınderdıŋ tuuyna türtkı bolǧan ılkı ılımderdıŋ barlyǧy da dınnıŋ bastauy ǧana emes, adamzat ömırındegı ūly betbūrystardyŋ basy boluy sonyŋ aiǧaǧy. Sol sebeptı, kielı dın emes, dın negızdelgen ılım ǧana! Adamzattyŋ osyǧan köŋıl böletın zamany tudy. Äsıre yrymşyl bolǧanymen, köşegenderdıŋ dınşıl emestıgı de osydan kelıp şyǧady.
İdeiany aspannan tüsetın närse retınde elestetsek, onyŋ närselık (materialyq) tūrpaty tamşy bolyp tabylady. Al, tüsıp kele jatqan tamşynyŋ tūrpaty degenımız – tittei ǧana qonyq (konus)! Köktıŋ qūraǧynyŋ qūdyretı de, ämbebaptyǧy da osynda! İdeia adam boiynda eşuaqytta da bolmaidy, ol Kökten ǧana keledı! Eşbır adamnyŋ «Men bır ideia oilap taptym!» dei almaidy, ol «Maǧan bır ideia keldı!» deuı de Köktı (Jaratuşyny) amalsyz moiyndaǧany!
Is tıgu
Endı «in-ian» belgısıne qaita oralaiyq. Ärine, in men ian bırtūtas nysannyŋ bölıkterı bolǧanymen, olardyŋ öz aldaryna jıkterı bar, al arajıktı joiu nemese tūtastau (ın–ennen bırtūtas döŋgelek alu) üşın, älgı jıktı «tıgıp tastau» kerek. Mūndai «jamaudy» qazaq öz tılınde «ıs tıgu» deidı. Bır qyzyǧy, būl üderıstı «tıgın tıgu» dep aituǧa bolar edı, bıraq būl ūǧym älde bır kielı danalyqtyŋ maǧynasyn būzbai qaldyruynan şyqqan söz tırkesı bolǧandyqtan ūmytylmai, joiylmai kelgen. Iаǧni, kez kelgen jıktı jasyru üşın bır prosess (ıstıŋ üderısı) qajet bolady. Şyndyǧynda, būl jerdegı «ıs» sözınıŋ mänı älgı «in» men «iannyŋ» arajıgın körsetıp tūrǧan irek (S) syzyqta. Tıptı, qazaqtyŋ «basqa ıs tüsu» degen beinelı sözı de adamnyŋ ömırındegı joldyŋ tüzulıgınen aiyrylyp, irek ahualǧa tap bolǧanyn bıldıredı. Bıraq būl irek taŋbanyŋ sipatyna ǧana sıltenıp tūrǧan jäne keiınırek şyqqan beinelı söz bolsa kerek. Söitıp, bızdıŋ köşegen babamyz adamzat tarihyna «es» atalyp jürgen latynnyŋ S ärpın o basta «jıktı joiu», «jyrtyqty bütındeu», «bırıktıru», «qosu» (summa) degen maǧynalardy beretın taŋba türınde Kökten alǧan. Öitkenı, ideianyŋ bärı tek qana Kökten tüsetını belgılı, al ony oiǧa ainaldyryp damytu är uaqytta otyryq adamnyŋ missiiasynda. Däl osylaişa, qazyrǧy bar halyqtyŋ jazuynyŋ tegı köşegenderdıŋ taŋbalarynan bastau alatyny, al avtomobilderdıŋ atasy arba ekenın, är aluan hramdardyŋ kelbetın nemese qoityŋ töbesı ordaüi kümbezı keltırgenın eşkım de joqqa şyǧara almaidy. Bıraq, «hauasipatty» otyryqşylar eşuaqytta köşegenderdıŋ yqpalyn moiyndaǧan emes. Öitkenı, ony moiyndau Köktıŋ yqpalyn moiyndaumen parapar, al, adamzattyŋ peiışten qalai quylǧanyn eskersek, otyryqşy elderdıŋ mūraty özınen özı tuyndaidy.
Eger adamzatty jynystyq ekı tūrpatqa (analyq jäne atalyq) jıkteitın bolsaq, būl jık adam balasynyŋ äleumettık ömırıne de synalap engen. Adam men Hauanyŋ baqtaşy Abyly men egınşı Qabylynan bastap, aŋşy men terımşı, köşegen men otyryqşy bolyp adamzat qoǧamy ai men kündei arbasyp keledı. Bır qyzyǧy, köşegenderdı jabaiylar dep kelgen otyryq örkeniettı jūrttardyŋ negızın qalaǧan Qabyl öz bauyry Abyldy öltırıp, eŋ alǧaşqy qylmysker bolǧandyǧyn bügıngı örkeniet eskergısı kelmeidı. Al, köşpelı memleketter, kerısınşe, örkeniet tületumen kelse, qazyrǧy kezde jer betınde köşegendık örkeniettıŋ joiyluy arqyly, älgı ūly aŋyzdyŋ şyndyqqa ainalǧanyna kuä bolyp otyrmyz. Būdan jerbetılık Ömırdıŋ tüleuı köşegendıktıŋ boluymen asa tyǧyz bailanysty degen qorytyndy erıksız şyǧady. Söitıp, «ın-en» jüiesınıŋ qala-memleketter men dala handyqtarynyŋ bırtūtas türdegı sipaty, äsırese, köşegendıktıŋ naqortasy (episentrı) bolyp tabylatyn Kındık Aziia tarihynda aiqyn körınedı. Qazyrǧy Kındık Aziia tarihy bırese tūtastanǧan, bırese ydyraǧan «qala-dala» qūrylymdyq örkenietınıŋ oşaǧyn talai mazdatqan. Tarihşylar älı de qazbalai almai otyrǧan Tūran-İran qoǧamdyq-saiasi tūtastyǧy da kezınde bıregei örkeniettıŋ köşegen-otyryq bırlestıgı sipatyn tanytqan ömırdıŋ ülgısı bolǧan. Şyǧu qūbylysy atalmyş aumaqqa tiesılı Nauryz merekesınıŋ barlyq adamzatqa derlık tarauy da, onyŋ o basta köşegenderdıŋ Kökten alǧandyǧyn körsetedı.
Sonymen, ın-en jıgı tek qana ekıölşemdı jazyqta ǧana aiqyn körınıs beredı, jıktıŋ şegı irek syzyq küiınde boluy būl ekı negızdıŋ bırtūtastanu mümkındıgıne kepıl bolyp tabylady.
In-en jäne adamzat damuynyŋ kepılı
Endı «ın-en» jüiesın äleumettanu tūrǧysynan qarasaq. Äleumettanu (sosiologiia) pänınıŋ maŋyzdy kategoriiasy sanalatyn «problema» älgı geometriialyq döŋgelektıŋ naqortasyn «şırıtıp jatqan» jait ıspettı ūǧynylady. Demek, problemany şeşu üşın älgı «şırık» nüktenı alastau kerektıgı özınen özı tuady. Alaida, döŋgelek ekı ölşemdı keŋıstıktegı (jazyqtyqtaǧy) geometriia bolǧandyqtan, onyŋ «şırıgın» tek qana üşölşemdı keŋıstıkke şyǧaru arqyly mäsele şeşılmek, al ol üşın «fizikalyq küş» qoldanuǧa tura keledı. Qysqasy, äiteuır bır ıs (prosess) kerek. Söitıp, älgı döŋgelektıŋ etegın äldebır «qūralmen basyp tūryp», naqortadaǧy «şırık» nüktenı joǧary «tartyp sozsaq», bız ekı ölşemdı geometriialyq döŋgelekten üş ölşemdı trigonometriialyq konus alamyz. Osylaişa, naqortadaǧy «şırık» konustyŋ ūşyna şyǧarylady da, älgı jaramsyz nükteden qūtyluǧa mümkındık tuady. Mūndaǧy «şırık» dep otyrǧanymyz - problema, söitıp, problemany şeşu degenımız - ony şettetu nemese alastau degen tūjyrymǧa kelemız. Būl jerde köşegenderdıŋ «Alastau» prosesınıŋ tegın emestıgı oiymyzǧa erıksız türde keledı. Alaida, konus alǧaşqy döŋgelek qalpyna däl sol fizikalyq jolmen kelmeidı, iaǧni problemany şeşu barysynda bız nysannyŋ alǧaşqy tūrqynan aiyrylyp qalamyz. Būl filosofiialy-äleumettık nätije kädımgı ömırde de bolyp jatqan qūbylys. Qysqasy, problemasy şeşılgen nysan özınıŋ būrynǧy qalpynan özge keiıpke, basqa sapaǧa ötedı degen söz. Syrqat adam auruynan aiyqqanda sauyǧady da basqa ruhani satyǧa ötedı; jyndanǧan jan jynynan arylǧanda salauattanady; jaranyŋ özegı syǧylǧanda jazylady; adam qartaiǧanda kemeŋgerlenedı, t.s.s. Söitıp, onyŋ esesıne, bız problemadan qūtylyp, döŋgelek tabaqşanyŋ ornyna qonyq/konus ıspettı ydys alamyz. Būl «ıs tıgudı» (prosestı) bylaişa tüsındırgen maqūl: in men iannyŋ jıgın joiudy (şırık naqortadan qūtyludy) äleumettanu salasy problema dep tanidy; sol problemadan qūtylu üşın är uaqytta «ıs tıgu» (şırıgı bar döŋgelekten konus jasau) prosesı qajet bolady; söitıp, «qazyrǧy problema degenımız – bolaşaq igılık» degen qaǧida şyǧady.
Joǧarydaǧy äleumettanu salasynyŋ mysalyn, qazyrǧy lingvistikalyq problemaǧa qoldansaq, qazaq tılınıŋ mäselesın şeşude, bızge myna närsenı bılgen jön bolyp şyǧady: qazyrǧy qazaq tılınıŋ mäselesı uaqytşa problema, bıraq oǧan säikes naqty ıs kerek jäne Köktıŋ sätı tüsuı qajet; alaida, qazaq tılı Qazaqstanda tolyqqandy qatynas qūralyna ainalǧanda, qazyrǧy aluan müddelı qazaqstandyqtar belgılı bır özgerıske ūşyrap, bırtūtas ūltqa ainalady. Demek, qazaq tılınıŋ naǧyz memlekettık tılge ainaluy degenımız – bükıl qazaqstandyqtardyŋ bırtūtastanuyna asa qatysty jäne sonymen tyǧyz prosess.
Ärine, «ın-en» zaŋdylyǧyna qatysty qazaq tılındegı bırneşe sözdıŋ şyǧu jäne türlenuın de söz etuge bolady, ol öz aldyna bölek äŋgımege özek bolar taqyryp.
Sonymen, «ın-en» danalyǧy ömır zaŋdylyǧynyŋ tūjyrymy bolyp tabylady jäne ol köşegenderdıŋ tırlıgıne basty özek bolǧan. Qazyrǧy zamanda köşegender ötken şaqtyŋ qarauynda qalǧanymen, bügınde ögei köşegender Ömırdıŋ tızgının ūstauda, ol – hauasipatty Ebropadan tuǧan qazyrǧy emigranttar elı atalyp otyrǧan amerikalyqtar. Ebropalyq «köşegenderdıŋ» Amerikany «şabuy» jaŋa örkeniet tuǧyzyp otyr. Osylaişa, Ömır zaŋynan tysqary bolu mümkın emes, demek, «bırınsız bırı joq» degendı bıldıretın «ın–en» danagöi tūjyrymy mäŋgılık, ony esten şyǧaru da mümkın emes.
Köşermenderdıŋ «in-ianǧa» talasy
Sonymen, «in-ian» danalyǧyna oralaiyq. Būl taŋbalardyŋ käzırgı belgılı mänı: bırtūtas filosofiialyq nysannyŋ «in» - analyq, «ian» - atalyq negızdıŋ nyşany ekendıgı. Äzırge adamzat būl ūǧymdardan tūtastyqtyŋ jäne qara ma qarsy qos negızdıŋ körşılestıgınıŋ danalyq nūsqasyn ǧana tanuda.
Būl nyşannyŋ törk (türkı) halyqtaryna jat emestıgın onyŋ bas kiımınen bastap, ydys-aiaǧyna, tūtynu zattaryna örnek türınde kestelep kelgendıgımen-aq köz jetkızuge bolady. Endeşe törkterde «in-ian» filosofiialyq jüiesı bolǧan ba, bolsa qanşalyqty ornyqqan degen tabiǧi sūraq tuatyny ras.
Bızdıŋ oiymyzşa «in-ian» danalyq jüiesı törkterde şegıne jetkızıle meŋgerılgen jäne ol qara ma qarsy qos negızdıŋ kırıguınsız tūtas bolmaityn dialektikalyq tırşılıktıŋ mänı retındegı maǧynaǧa ie bolǧan. Äsırese, «İn-ian» jüiesı qazaqtardyŋ oiuyndaǧy basty mäiek. Köşermender atalmyş danalyqty tūtastyq pen qara ma qaişylyqtyŋ ǧana belgısı emes, ış pen tystyŋ, män men türdıŋ de nyşany retınde tanyp, bır bırınen ajyraǧysyz ömırlık dialektınıŋ körınısı qylyp moiyndaǧan jäne sony abstraksiialyq taŋbalyq jazba bolyp tabylatyn oiu-örnekke negız etken. Bır qyzyǧy, törkter būl danalyq jüienı Kökten basqa eşkımnen almaǧandai äser bar. Osyǧan bailanysty «in» men «ian» ūǧymdarynyŋ şyǧu tegı qazaq tılınde menmūndalap tūrǧandyǧyn da joqqa şyǧaru qiyn, ol: «inge» qazaqtyŋ «ın» (syrtqary, engızuşı) negızı, al «ian» ūǧymyna «en» (nemese «an» - ışkerı, enuşı, sūǧynuşy) negızı säikes keledı. Basqaşa aitqanda, tūtastyq degenımız – jıktelgen ekı negızdıŋ kırıguı, mūndai jaǧdaida bırı engızuşı, ekınşısı enuşı (sūǧynuşy) qalypta bolatyny aidan anyq.
Būl tūjyrymnyŋ bastapqy körınısı retınde aq pen qaranyŋ jaryq pen tünektıŋ taitalasy men tūtastyǧyn zerdeleitın tarihi jädıgerlerden bırşama qanyǧuǧa bolady. Mysaly, Aŋyraqai jotasyndaǧy «Taŋbaly» petroglifterınıŋ eŋ ejelgısı bız ataǧan «qaişylyqtardyŋ tūtastyǧyna» arnalǧan. «Täŋır» men «ıŋır» atalatyn ūly kieledıŋ bırı künbasty, endı bırı aibasty bolyp bır bırıne qarsy tūryp, qūşaq jaiuy, olardyŋ qarsylas küşter bola tūra belgılı bır sättegı tūtastyǧyn baiqatady. Jäne būl petroglif bız äŋgıme etıp otyrǧan «in-ian» tūjyrymynyŋ bastauy edı demekpız.
«İn-ian» sözderınıŋ etimologiiasy haqynda
Ädette, «in-ian» danalyǧynyŋ söz törkınderı jaiynda äldeqaşan otyryqtanǧan şyǧys halyqtary läm-mim demeidı, olar ony ūmytqan bolmasa būl ūǧymdar būlarǧa basqalardan taŋylǧan deuge tura keledı. Būl halyqtar üşın onyŋ mänı ǧana saqtalǧan.
Köşermender būl danalyqty jalpy ömırdıŋ örnegı retınde qabyldaǧan: ın – analyq negızdıŋ nyşany, en – atalyq negızge taŋba, jäne «in-ian» sözderıne qazaqtyŋ «ın-en» sözderınıŋ säikes keluı bekerden beker emes. Eger bız «ınnıŋ» o bastaǧy keŋ maǧynasy tarylyp bügınde aŋnyŋ panasy deŋgeiıne tüskenın eskergennıŋ özınde, o basta «aŋ» sözınıŋ özı enuşı degen maǧynadan alynyp otyrǧandyǧy aiqyn. Būǧan aŋ<an=en türlenuın eskeru arqyly köz jetkızemız.
«In» sözınen tuyndaityn qazaqta buayrlastyqty bıldırer «ını» degen söz bar, bıraq būnyŋ tuyndauyna meŋzeitın eşbır qosalqy däiek joq. Inı – bır äkeden tuǧan bauyrlas aǧaiyndy ūldardyŋ kışısı. Būl – bügıngı ūǧym. Bıraq ūmytylǧan ejelgı mänı - bır şeşeden tuǧan bauyrlas aǧaiyndy ūldardyŋ kışısı boluy kerek dep topşylaimyz. Bertın kele mänı özgergen. Basqaşa aitqanda, ın – aŋdy pana eter jerdıŋ qūrsaǧy desek, şamasy äu basta ını – bır qūsaqtan tuǧandar degen ūǧymdy bıldırgen. Mūndaǧy ını sözı «qūrsaqtas» degen semantikada bolǧan leksema.
«En» sözıne qatysty qazaqta erekektıŋ jynystyq müşesınıŋ bır atauy «enek» ekenın keltıreiık. Būl sözdıŋ «en» būiryq raily etıstıkten, «enu» sekıldı bolymsyz etıstıkten tuyndaǧanyna şübä joq. Demek äu bastaǧy ajyraǧysyz «ın-en» qos ūǧymy qūrsaq pen oǧan enu üderısın aityp-aq tūr.
Törk tılınde bırese juandap, bırese jıŋışkerıp otyratyn (mäselen: an = en) sözdegı buyndar syrttai ǧana aiyrmasy bolǧanymen, o basta maǧynasy jaǧynan bır bırınen alşaq ketpegen. Būǧan qazaq tılınen myŋdap mysal keltıruge bolady jäne sözdegı buyndardyŋ qūbyluy tıldıŋ ündestık zaŋyna orailasyp, bırese juandap, bırese jıŋışkerumen bertın kele är türlı maǧynaǧa ie bolyp ketkenderı de bar. Mūndai zaŋdylyqty ın-en de basynan keşırgen deuge bolady, onyŋ da o basta ın-an, iın-ian jäne t.b. nūsqalarynyŋ bolǧandyǧyna kümän az. Endeşe köşpelı törkterdıŋ «in-ian» danalyǧynyŋ atauyna da tolyq enşıles bolatyndyǧy dausyz.
Attylardyŋ menşık zaŋdylyǧyn saqtau maqsatyndaǧy engızgen «en salu» instituty da «en» sözınıŋ mänıne tıkelei bailanysty. En salu negızınen maldyŋ qūlaǧyn sūǧyndyra kesıp aluǧa bailanysty taŋbalaumen ıske asady. Maldyŋ qūlaǧy būl jerde «ın» atalatyn engızuşı keŋıs rölın atqaryp tūr da, oǧan sūǧyndyra (endıre) kesılgen jyryq-taŋba «ennıŋ» rölınde. Osydan kelıp älgı menşıkteu taŋbasy bolyp tabylatyn mal qūlaǧyn oiu «en» atalǧan.
In-ennıŋ ömırlık mänı
Sonymen, «ın-en» (in-ian) degenımız - tūtastyqty qamtityn bır bırıne kırıguşı ekı negız, endeşe onyŋ bırı engızuşı (analyq), ekınşısı enuşı (atalyq) bolatyndyǧy mındettı. Eger, kärei, qytai, japan sekıldı otyryqşy halyqtar atalmyş zaŋdylyqty nyşan türınde ǧana saqtap kelse, köşegender ony ömırdıŋ mäiegı retınde qabyldap, tırlıktıŋ mänı ekenın tüsınıp, önerdıŋ körınısıne ainaldyrǧan. Mūny ejelgı ǧūndardyŋ şiyrşyqtalǧan oiuynan da baiqauǧa bolady.
Köşermenderdıŋ qolönerınıŋ bır salasy bolyp tabylatyn oiu örnegı bır keŋıstı bır bırıne teŋ keletın ekı qara ma qarsy taraptyŋ kırıguı türınde beineleidı de, būl keŋıste basy artyq bır nükte ne syzyq ūşyraspaidy. Osylaişa dalalyq köşermender Ömır atalatyn üderıstegı ärbır qūbylystyŋ tekke bolmaityndyǧyn, aq pen qaranyŋ, jaqsy men jamannyŋ, qarym (karma) men qarymtanyŋ bır bırın tolyqtyrǧyş tırlık qūramtasy (komponentı) retınde mäŋgı dialektikalyq zaŋdylyqty paş etumen kelgen.
Bırın bırı tolyqtyruşy qūramta bolyp tabylatyn ekı negızdıŋ nyşandyq keipı atalmyş jūrttardyŋ äigılı belgısımen ǧana taŋbalanbaidy, ol sondai–aq, törkterdıŋ oiuyna da basty ūstam bolyp negızdelgen. Alaida, belgılı memleket qairatkerı jäne öner zertteuşı Özbekälı Jänıbekov oiudy jasaqtauşy retınde «şūǧyla» degen ataumen in-ian taŋbasynyŋ syŋaryn alyp, qazaq oiuyn qūrauşy elementter qataryna engızıptı. Soǧan qaraǧanda, oiudy jasaqtauşy alǧaşqy būl qūramta künşyǧys elderındegı in-ian jüiesı tūtas belgımen şektelgen bolsa, attylar būl danalyq jüienı tūtas bır örnektık (ornamenttık) jüienıŋ jıktelgen türınde qoldanuyn, onyŋ o bastaǧy şyǧu tūrpatyn da körsetedı. «Şūǧyla» sözınıŋ özı atalmyş nyşannyŋ atauyna kezdeisoq ainalmaǧan: «şūǧyla» sözınıŋ ejelgı nūsqasy şoq (şoǧ)+la boluy tiıs, mūndaǧy tübırsöz «şoǧ» qazyrǧy kezde ottyŋ taby nemese közı retınde atalǧanymen, ony biologiialyq mänınde naqtylasaq, «ūryq» degendı, al basqaşa türde pälsapalyq mänı – «ömır otynyŋ közı» nemese «ömırdıŋ bastau ūşqyny» degendı aŋǧartady.
Endeşe qazaq oiuy örnektelgen türdegı danalyq jüiesı bolyp tabylady jäne ol ūryn jazu retınde abyzdardyŋ ǧana ūǧymyna negızdelgen taŋbalau dästürıne ainalsa kerek. Bıraq atalmyş örnekter qarapaiym adamdar üşın beineleu tuyndysy bolǧanymen, mänın taŋdauly, joǧary sanaly adamdar ǧana tanityn Kök ılımınıŋ pūşpaǧy deuge keledı. Demek, älgı otyryqşy jūrttardaǧy saqtalǧan taŋba ūly dalalyq filosofiialyq jüienıŋ jūrnaǧy bolar dep boljaimyz.
In-en men tür
Qazaq oiuynyŋ danalyq jüienıŋ beinelık elementı deuge negız bolarlyq derektıŋ bırı – «oiu» - oiu sözı. Būl söz kiızge basylatyn örnektıŋ atauy bolǧanymen jäne onyŋ oiylu üderısı arqyly äzırlengenımen, «oiu» sözı şyndyǧynda, «oilanu», «danalyqqa jügınu» ūǧymynyŋ bastapqy nūsqasy bolyp tabylady. «Oi» zat esımınıŋ «oiu» etıstıgıne ainaluy aidan anyq jäne būl ürdıs qazaq tılınde keŋınen qoldanylǧan sözjasam täsılı. Endeşe, oiu dästürı o basta danalyq üderısınıŋ körınısı men üderısı retınde moiyndalǧan bolsa kerek.
Būl jait, äsırese, qazaqtardyŋ «tür» atalatyn romb (käzırde būl örnek «şarşy» dep «kvadrat» sözınıŋ balamasy atalyp jür) sipatty oiular jüiesınen körınedı. Tür: törtkıl dünie – ekıölşemdı jazyqtaǧy ömır alaŋy, onyŋ tört baǧyty bar ekı ölşemdı (enı men ūzyndyǧy) tūtas keŋıstı beineleidı de, onyŋ betı bır bırınen ajyraǧysyz jäne bır bırıne kırıktırılgen (ın-en ūstanymy boiynşa) oiudan tūrady. Ädette türdegı engızuşı men enuşıge tän öz tüsterı bolady, olar qarama-qarsy tüster: aq pen qara, qyzyl men kök t.b. Osylaişa, «ın-en» danalyq jüiesı «tür» dep atalatyn köşermenderdıŋ beineleu önerınıŋ mäiegıne ainalǧan.
Qazaq tekemetındegı tür oiuynyŋ o basta «ın-en» jüiesınıŋ taŋbalyq beinesı bolmauy mümkın emes jäne o basta būl örnek abyzdardyŋ qoldanysynda ǧana bolyp, keiın aqsüiekterge, odan olardyŋ qaruly küşı bolyp tabylatyn attylarǧa (kşatriilık) nanym ılımı arqyly taralyp, öz kezegınde olardan şyǧystaǧy otyryqşy jūrttar qabyldauy äbden mümkın. Jäne de örnektıŋ taralu joly köşermenderdıŋ qolymen älgı elderge bilık qūrǧan joǧarǧy toptyŋ ızımen salynuy yqtimal.
«Tür» sözı qazyrǧy qazaqtardyŋ kiız tösenışke japsyrylatyn törtkül örnegınıŋ atauy bolǧanymen, būl äuelde «tır» iaǧni ejelgı türkılerşe «ömır» degen ūǧymnyŋ jazba nūsqasy atalǧan jäne solai bolǧan dep topşylaimyz.
Eger de Tür jüiesıne dendei oilansaq, ony ejelgı attylardyŋ jer betındegı ömır zaŋdylyǧynyŋ dialektısı, proeksiiasy, türı, beinesı, örnegı, syiqy, poşymy, jazbasy degenderın tüsıner edık. Būl arada qazaqtar men basqa da köşermenderge taralǧan handy aq kiızge köteru dästürınıŋ äuelgı mänı «tür salynǧan» (tır, iaǧni ömır qūpiiasy jazylǧan) kiızge otyrǧyzyp köteruden bastalǧan dep paiymdauǧa bolady. Endeşe köşegender Tür örnegı arqyly Ömırdı beinelep, jazba retınde qoldanǧan, al sol «ömırdı» bileuşını älgı türdıŋ üstıne jaiǧastyrǧan, iaǧni tür basylǧan aq kiızge handy otyrǧyzu – oǧan halyqtyŋ ömırın ädıl (aq tüs) biletudıŋ nyşany retınde moiyndalǧan. Būdan «aq kiızge han köteru» dästürı tuyndasa kerek.
«Han» men «tekemet». Tör men törk
Qazaq halqy tür basylǧan aq kiızdı «tekemet» ataidy. Äzırge būl ūǧymnyŋ tolyq etimologiiasy qalpyna keltırılgen joq. Onyŋ kürdelılıgı de älgı «ın-en» jüiesınıŋ o basta kielı (sakraldyq) ūǧym boluynda şyǧar. Atalmyş sözdıŋ tegın qarastyrudy keiınge qaldyra otyryp, oǧan kömegı tier özge sözdıŋ mänıne boilaiyq.
«Han» sözı de özınıŋ şyǧu tegıne boilatpai kele jatqan ūǧym. Alaida, bızdıŋ paiymymyz boiynşa būl söz sözjasamnyŋ mynadai zaŋdylyqtary arqyly qazyrǧy nūsqasyna jetken: an>han>han. Söitıp, taǧy da äŋgımemız «anǧa» kelıp tıreledı. Būdan bız halyqty bileuşı o basta atalyq negızdı, al onyŋ bileitın jūrty analyq negızdegı «ındı» bıldırgen. Erterekte törkter bilegen tūsta, ündıler olardy Kün-töreler, özderınıŋ aqsüiegın Ai-töreler atauy da osy tūjyrymnan jäne ol ejelgı arilık tanymnan bolar. Osylaişa, «ın» men «ennıŋ» bır bırınen ajyraǧysyzdyǧy taǧy aldan şyǧady.
Būǧan dünienıŋ tört būryşyna jaiylyp ketken elderdıŋ atauyna qosylyp jürgen «an» («en») jūrnaǧyn amalsyz eske alamyz: jap+an, brit+an, irl+an, şotl+an finl+ian, parfi+an, tūr+an, iran, ari+an, niderl+an, esp+an, al+an, alb+an, su+an, şöm+en, slabi+an, qūş+an ... . Ärine, būl aluan sözderdı jaqyndastyryp tūrǧan «an» (en) jūrnaǧy bolǧanymen, olar är zamanda är aluan jūrttar men memleketterdıŋ atauyna ainalǧan ūǧymdar. Äitse de, būlardyŋ bärınıŋ tübınde būlaişa atalu joly bar elderdı bileuge attylardyŋ qatysy bar dep paiymdauǧa mäjbür eterlık tūjyrym jatyr. Qos qūramtaly būl sözderdıŋ alǧaşqy bölıgı anyqtauyş sipatty söz bolsa, ekınşı bölıgınıŋ «an» (en) sözınen tūruynyŋ özınde män bar, ol – sol eldı basqaruşynyŋ belgılı bır kielı dästürge sai taŋdalǧan bilıkke berılgen märtebelı taŋbalyq-semantikalyq mörı ıspettı.
Bileuşınıŋ atalyq negız ekendıgın barynşa aiqyn körsetetın älgı tür basylǧan kiızdıŋ atauy: teke+met. «Tekenıŋ» müiızdı uaq aiuannyŋ erkegı ekenın eske alsaq, «met», (mat) sözınıŋ etimologiiasyn parsy (ejelgı arilık) tılınen taratqannyŋ özınde de, onyŋ mänı «ana», «analyq» degendı bıldıredı. Sonda «tekemet» atalatyn kiızdıŋ özı - atalyq pen analyqty tūtastyra beineleitın belgılı bır keŋıstık bolyp şyǧady. Basqaşa aitqanda, tekemet – atalyq-analyq negızderdıŋ tūtasuynan tuyndaityn Ömırdıŋ körınısı, syzbasy,örnegı. Al, onyŋ üstıne otyruşy - sol Ömırdı bileuşı degen söz. Sonda «el atauy»+an(en) formulasy arqyly belgılı sol eldıŋ saiasi örnegı bolǧandyǧyna köz jetkızemız. Būl – basqa jaǧynan alǧanda, köşpelı eldık sipatqa tän dästürge ainalǧan politonimdık rämız bolsa kerek.
Ejelgı zamandarda aq kiızge (tekemetke) köterılmegen hannyŋ naǧyz bileuşı ekendıgı halyqpen de, elitamen de moiyndaluy mümkın bolmaǧan jait. Alaida, bertın kele atalmyş dästür tärk etılgen kezeŋderden bastap, būl jüie jai ǧana «söz jüzınde» qalyp, dünie jüzı boiynşa «el atauy»+an(en) formulasy politonimdık ürdıs türınde qalyp qoimai, eldıktıŋ atauly «enı», iaǧni taŋbasy retınde taralyp ketken. Būl formulaǧa baǧynbaityn memleket ataulary olardyŋ dästürı atalmyş üderısten tys qalǧan bolmasa ol dästürdı bertın kele basqasymen aiyrbastaǧan.
Degenmen, būl formulaǧa jartylai qatysty el ataulary da bar, mäselen, solardyŋ bırı – «stan» jūrnaǧymen aiaqtalatyn memleket ataulary. Būl sözdıŋ «st» bölıgı beimälım, al ekınşı bölıgı bızge aian. Alaida, atalmyş sözdıŋ etimologiiasyn törk,parsy tılınıŋ «meken», «el», «aumaq» t.s. maǧynany bıldıretın sözımen tüsındıruge tyrysqanmen, onyŋ arǧy jaǧy bızge beimälım küige ūşyraǧan mänı bar «st+an» sözınen qūralǧan dep paiymdaimyz. Būl paiymdy odan ary tereŋdetudı bırşama keiın qaldyra tūryp, üzılgen taqyrypty odan ärı jalǧaiyq.
Qazaqtarda tekemet jaiylǧan oryn «tör» atalyp, käzırgı nūsqasyna ie bolyp, oǧan otyruşynyŋ «töre» atalǧan syŋaiy bar. Osydan tegı köpten berı dau tuǧyzyp kele jatqan «türık» (törık) sözınıŋ şyǧuyna erıksız kuä bolamyz: türık ūǧymy qazyrǧy etimologiialyq tūjyrymmen «myǧym», «berık» degen maǧyna öz aldyna, o basta älgı «danalyq jazu» boiynşa Türdıŋ nemese «tırdıŋ» iaǧni jerbetılık ömırdıŋ subektısı, tūtuşysy (nositelı), bileuşısı degendı bıldırgen.
Söitıp, qazaq tılındegı aiyrmasy bır ǧana dauystyǧa bailanysty «tır», «tör», «tür» ūǧymdary bır bırımen barynşa tyǧyz bailanysta bolǧan este joq ejelgı zamannyŋ kielı (sakraldyq) terminderı ekendıgın paiymdaimyz.Bıraq būlar ejelgı zamanda bırdei aitylyp, bır taŋbamen jazylǧan desek qatelespespız. Būlardyŋ sol kezdegı taŋbalyq jazyluy bırdei bolyp, onyŋ qoldanyluy är türlı bolǧandai syŋai bar. Söitıp, bır ǧana «ın-en» danalyq jüiesı attylardyŋ ömırdı bileu men tırşılıktı ūiymdastyru filosofiiasyn jasaqtaǧandyǧyna bızdı erıksız kuälandyrady.
Üiıkter men piramidalar
Köşegenderdıŋ qosölşemdı keŋıstıktı Tür retınde beinelep, «tır»/ömır ataǧanyna qarap, üşölşemdı keŋıstıktı qalai beineledı eken degen saual tuady. Oǧan jauap älgı Türdıŋ özınen şyǧady. Üş ölşemdı keŋıstık degenımız - en (būl söz taǧy da aldymyzdan şyqty) men ūzyndyq jäne biıktıkten tūratynyn eskersek, älgı törtkül Türdı «jaiyp qoiyp», onyŋ kındıgınen joǧary özek («Os» sözınıŋ özı «özektıŋ» tübırı - öz! ) jürgızıp, özektıŋ ūşymen älgı Türdıŋ barlyq tört jaqtauyn «jabatyn» bolsaq – tabany şarşy bolatyn piramida alamyz. Şamasy, osy piramida Türdıŋ üşölşemdı keŋıstıktegı tūrqy bolsa kerek. Basqaşa alǧanda, būl ekıölşemdı jazyqtaǧy Türdıŋ tört būryşyn bır bırıne türıp äkelıp bırıktıru nätijesınde paida bolady da, qazaqtyŋ «türu», «büru», «bürıstıru» ūǧymdaryn elestetedı. Söitıp, «piramida» sözınıŋ qazaqy «türık» degen balamasy özınen özı şyǧady. Bır jaǧynan, beibıt kezde özımen özı «jaiylyp» jüretın, al soǧys kezınde «attandap», jiyla qalatyn köşegenderdıŋ taptyrmaityn nyşany da osy sekıldı. Aqyrynda piramida (türık) figurasy halyqtyŋ passionarlyq quatyn bıldıretın, bilıktıŋ qūdyretın körsetetın kielık adamzattyq bıregei figuralyq taŋba bolǧan dep topşylaimyz. Būl o bastaǧy abyzdardyŋ tuyndysy bola otyryp, bertın kele mysyrlyq, iudeilık kielı figuraǧa ainalyp ketken. Söitıp, piramida ejelgı otyryq mysyrlyqtardyŋ öz äleuetterın özgeden asyra körsetuge tyrysu nyşany bolyp ornyqqan. Būl saiasi tartystyŋ negızıne skifter men mysyrlyqtardyŋ qaisysy eŋ ejelgı ekendıkterı jönınde öz ara daulasqandyǧy turaly aŋyzdyŋ jatqandyǧy tegın emes. Būl jait basqa jaǧynan qaraǧanda, otyryqşy men köşegen örkeniettıŋ bır bırımen arbasuyndai äser beredı.
Köşegender Mysyrdaǧy tastan örılgen piramidanyŋ ornyna qūmnan üiık (qorǧan) üigenın eskerıp, onyŋ da üş ölşemdı geometriialyq figura - konus ekenın, al tabany būl joly törtkül emes, döŋgelektıgın eskeruge tura keledı. Şamasy, öz danalyqtarynyŋ tübınde ylǧi da integrasiia (kırıgu) jatqanyn ūmytpaǧan köşegender üş ölşemdı keŋıstıkte kedergı keltıretın qyrly figuradan qaşyp, ekı ölşemdı keŋıstıktıŋ keibır qasietterı üş ölşemdı keŋıstıkke jaramsyzdyǧyn eskerıp, ekıölşemdı jazyqta būljymaityn tūrqy bar (mäŋgı) figura üştaǧan (üşbūryş) ekenıne közderı jetıp, al üşölşemdı keŋıstıkte mūndai ornyqty figura piramidadan görı konus ekenın jaqsy bılgen. Tıptı, «konus» sözınıŋ etimologiiasyn da ornyqty degen ūǧymdy bıldıretın ejelgı türkılık «qon» (kon+us, us – grek-latyndyq jūrnaq,bälkım ol «ys» jūrnaǧy boluy da yqtimal: qonys) sözınsız elestetu qiyn. Būl jerde «qon» sözı o basta ejelgı bır buyndy türkı sözderıne tän ärı zat esım, ärı etıstıktıŋ rölın atqarǧan: bır jaǧynan «ornyq» degen būiryqty bıldırse, basqa jaǧynan ornyqty da qonyqty närsenı sipattap tūr. Būl söz qazaq tılıne joiylmai jetkende «qonyq» bolyp jetuı mümkın edı. Ejelgı köşegen türkıler «qonyqtyŋ» būl qasietın qūdyrettei baǧalaǧan dep topşylaimyz. Osy jaittar arqyly qorǧannyŋ da, piramidanyŋ da köşegen jäne otyryq jūrttardyŋ bilık äleuetınıŋ qūdyretın tanytumen bırge, bırtūtas kielık maqsatqa negızdelgen. Būǧan eskı türkı-qypşaqy ǧidathanalarynyŋ kümbezderı o basta ne jūmyr «qonyqty» (konusty), ne qyrly «türıktı» (piramidaly) bolyp kelgendıgın eskeru arqyly da köz jetkızuge bolady. (Alban-armiandyq ejelgı qypşaq monastyryna zer salyŋyz). Osyǧan qarap, Ūly daladaǧy tarydai şaşylǧan qorǧandar arqyly köşegenderdıŋ jahandyq deŋgeidegı qanşa bileuşılerı bolǧanyn şamalauǧa bolady.
Söitıp, köşegen türkıler ekıölşemdı Būdünielık ömırdıŋ (tırdıŋ) «tür» taŋbasyn kiızge japsyra tekemet etıp, törge jaisa, al üşölşemdı keŋıstıktegı Odünielık ömır taŋbasyn qorǧan retınde jasap ketkendei äser alamyz.
Bır aita ketetın jait, mysyrlyqtar piramidany Odünielık «ömır» ūiasy türınde ǧana qaldyrsa, köşegender qarüi (kiız üi) men säukele, börık arqyly öz äleuetterın Būdünielık ömırde de äigılep jür. Alaida, mysyrlyqtardyŋ o basta, qorǧan soqqanyn adamzat qazyr eskere bermeidı. Endeşe, piramidadan görı qorǧannyŋ jasy äldeqaida būryndyǧymen erekşelene me, älde ertede mysyrdy köşegenderdıŋ bilegendıgınen habar bere me, ony zerdeleu basqa pännıŋ maqsaty.
«In-ennıŋ» saiasi sipaty
Söitıp, Tür o basta Köktıŋ ömırlık danalyǧy retınde qabyldanyp, onyŋ üstıne Köktıŋ ämırımen han sailanǧan adamdy otyrǧyzu dästürı bolǧan dep paiymdaimyz da, ol oryn «tör» atalsa, oǧan otyratyn bileuşıler «töre», onyŋ bilık şeşımı men ükımı «tura» delıngen. Jer betın şarlap bilık qūrǧan türkı-köşegenderdıŋ ömırlık danalyǧynyŋ jūrnaǧy ebreilerdıŋ «Torasynda» da körınıs tabuy sonşalyqty taŋǧajaiyptan görı, älgı Jaratqandyq ılımnıŋ adamzat üşın bırtūtastyǧynan jäne būl ılımge de köşermen jūrttyŋ qatysy barlyǧynan habar beredı.
Sailanǧan handy tür basylǧan aq kiızge şyǧaru (köteru) - oǧan halyqtyŋ ömırın basqaruǧa Kök ämır ettı degen nyşan jatyr jäne būdünielık tırlık arqyly jandy üiık-piramidanyŋ tūrqyn beineleu de joq emes: köz aldyǧa aq kiızdıŋ etegın ainala tūryp, bır adamdy joǧary köteru arqyly konus (qonyq) sipaty jasalatyny belgılı. Būdan bız ömırdıŋ ışkı jäne tysqy, qarama-qaişylyqty mänderın köremız, al ömırdı basqaru tek qana älgı ömırden tys subektıge tän degen danalyqty oqimyz, iaǧni ekıölşemdı tırdı (tırlıktı) basqaru üşölşemdı keŋıstık ökılıne tiesılı, al üşölşemdı keŋıstıktegı ömırdı bileu odan da joǧarǧy deŋgeidegı qūdyret ökılıne tiesılı degen tūjyrym. Demek, o basta halyqty bileu erekşe kielık mänge ie bolǧandyǧyn bajailaimyz jäne ol tıgıŋkı (vertikal) sipat alǧan; ol qazyr monarhiia atalyp, bilıktıŋ ūşar basynda bır ǧana adamnyŋ, iaǧni «mennıŋ» (mon) otyratyndyǧymen sipattalǧan. Alaida, būl bilık tūrqy özınıŋ kielıgınen ajyraǧannan bastap, qazyrǧy demokratiialyq atalyp jürgen köldeneŋ sipatty bilık paida boldy. Alǧaşqy bilıktıŋ şyǧu közı köşegenderde bolsa, soŋǧy bilık tūrqynyŋ közı otyryq örkeniet ekenın kümänsız aŋǧaramyz.
«El+an» qūrylymy älgı «ın-en» danalyǧynyŋ saiasi ömırdegı körınısı bolyp tabylady. Üşölşemdı keŋıstıktegı «el» degenımız – konustyq (piramidalyq) nyşannyŋ tabany da, an – onyŋ boiy; al ekıölşemdı keŋıstıktegı «el» (ın) degenımız – döŋgelek (nemese romb pışımdı tür), al an (en) – onyŋ naqortasynan tıgınen şanşylǧan özek. Köşegenderdıŋ «qarüi» (kiız üi) atalyp jürgen säulettık tuyndysy, o basta osy konstruksiiadan bastau alǧan. Al, būl qūrym ǧalamdyq ülgı retınde abyzdarǧa aian türınde tüsken. Qarüidıŋ qūrylymyn zertteu arqyly bız ǧalamnyŋ tolyq keskının aluymyz sodan.
«El+an» formulasy – joǧary köteruge laiyq bilık qana öz elın barynşa ornyqty bilei alady, memleket ǧūmyry baiandy bolady degendı meŋzeidı. Demek, baiandy eldıŋ bilıgı eŋ äuelı, özın elı joǧary (aq kiızge) köteretındei abyroily bolsa ǧana, älgı qonyq (konus) ne türık (piramida) sipatty myqtylyq bolmaq.
Jalpy, qonyq pen türık konstruksiiasy adamzatqa o basta Kök tarapynan berılgen ämbebap danalyqtyŋ közı, tıptı, adamzatqa qajettı danalyqtyŋ qūrymy boluy kerek. Būl danalyqty ömırdıŋ san aluan salasyna qatysty alyp tereŋdete qarastyru arqyly kez kelgen sūraqqa jauap alu mümkındıgı bar.
Köşegenderge qatysty «ın-ennıŋ» danalyq retınde keŋınen jäne tereŋınen qūlaş jaia damuy, o basta osy ömırlık tūjyrymnyŋ köşegenderden, dūrysy – aŋşylyq qoǧam kezınde şyqqanyna meŋzeidı. Būl danalyqta ömır bır bırımen kırıge alatyndardyŋ tūtastanu qabyletınen tūratyndyǧy jazylǧan, atalmyş tūjyrym käzırgışe aitqanda, integrasiialyq sipatty beinelegen. Aŋşylyq qoǧamnyŋ ülgısın negızınen ämerikelık qyzylöŋdı ündeilerden/indeesden ızdegen jön.
Būlardy qoryta kele, «in-ian» nyşany qazaq oiuynyŋ eŋ bastapqy tūrpatyna negız, al «şūǧyla» oiuşasy onyŋ qūrauşysy dep esepteuge negız bar.
Köktıŋ ömırşeŋ konstruksiiasy
«İn-ian» danalyǧyna köşpelı qazaqtyŋ arǧy babalarynyŋ tırlıgıne män bolǧan aŋşylyq körınıs naqty tüsınık beredı. Aŋşylyq ūǧymnyŋ ışındegı «ın» sözı qarapaiym ǧana aiuannyŋ panasy bolyp tabylǧanymen, oilaudan görı Kökten ideia tartatyn aŋşylyq sana aŋsyz ınnıŋ qaraŋ qalatynyn jaqsy bılgen. Sırä, adamzattyŋ bastapqy ömır salty Kökten saulaǧan oişoqty (ideia) sıŋıre aluǧa negızdelgen äreketten tūrsa kerek. Jäne būl qabylet adamzattyŋ terımşı-otyryq bölıgınen görı aŋşy-köşegen bölıgıne tän bolǧan. Al, terımşı-otyryq mädeniet aŋşy-köşegen örkenietınen alǧan ömırlık täjıribenı jaratu men damytuǧa şeber bolyp kelgen. Iаǧni, adamzat qoǧamy o basta «ın» prinsipımen özınıŋ oilau jüiesımen ǧana şektelıp, daragöilıktı (individualizmdı) tu etetın otyryq halyqtar men «en» prinsipıne negızdelgen, Kökten ideia sauu qabyletımen kün körıp, rugöilıktı (kollektivizmdı) jalaulatatyn köşpelı jūrttarǧa bölıngen. Osy jaǧynan alǧanda, otyryq halyqtardyŋ örkenietı dep jürgenımız – köşegenderdıŋ yqpalynan paida bolǧan öskın ömır. Eger örkeniettı ömırdıŋ örken jaiuy desek, ol qūbylys tek qana Ömırdıŋ «ın-en» tūtastyǧynan tuyndaidy. Innıŋ pana boluy aŋnyŋ boluyna bailanysty bolsa, otyryq jūrttardyŋ örkenietı ylǧi da köşegenderdıŋ şapqynynan soŋ özgeşe türlenıp, jaŋa örkeniettıŋ paida boluyna aparyp soqqanyn bajailaityn däuır tudy. Eger soltūs-şyǧystan köşegender yǧysyp, Tigr-Epprat qos özen arasyndaǧy otyryq jūrtty «şappasa», Şumer örkenietı tuar ma? Soltūstan saqtar basyp kırmese, ejelgı ündı-budda mädenietı tuyndar ma edı? Eger skifter ejelgı Gresiiamen aralaspasa, grek örkenietı örler me edı? Ūrymǧa ǧūndar basyp kırmese, qazyrǧy ebroörkeniet bolar ma? Eger qazyrǧy şyǧys slabian jerlerın Altynorda jailamasa, Resei imperiiasy tuar ma edı? Eger Sarysu (Huanhe: ǧūn, hun: hu+an) maŋaiyn mekendegen ǧūndardyŋ üzdıksız şapqyny bolmasa, Qytaidyŋ ejelgı imperiialary men mädenietı qalyptasar ma? Eger Tūran bolmasa, ejelgı İran (Arian) bolar ma? Däl osylaişa, ejelgı Mysyrdyŋ örkenietın köşegenderdıŋ yqpalynsyz elestetu mümkın emes... Osy syqyldy saualdarǧa qaita jauap ızdeitın zaman tudy. Öitkenı, erjynyssyz jaŋa öskınnıŋ tuylmaityny syqyldy köşegenderdıŋ şapqynysyz, adamzat älsın älı tuyndaǧan otyryq elderdıŋ jaŋa örkenietın köre aluy neǧaibyl. Qalai bolǧanda da, adamzat tarihyndaǧy är türlı örkenietterdıŋ tuyndauyna köşegenderdıŋ otyryq jūrttardy şabuy, basyp aluy alǧy şart bolyp tabylady.
Bır qyzyǧy, qazaqtardyŋ ejelgı jyrlaryndaǧy köşegenderdıŋ qala-memleketterdı şabuy jönınde aityluy tegın emes. Būl jerde «şabu» ūǧymy qyryp-joiudan görı «baǧyndyru», «qarauyna alu» ūǧymdarymen parapar, būl ūǧymnyŋ erkek maldyŋ öz ūrpaǧyn taratuy jolynda ūrǧaşyǧa (aiǧyrdyŋ biege) şabuy jönındegı ūǧymmen parapar aityluynda män bar. Äitpese, ejelgı qazaq «basyp alu» ūǧymyn «atyp alumen» bolmasa «soǧyp alumen», «şanşumen» de jetkızgen bolar edı. Būǧan köşegender arealynyŋ «qyr», qalalyqtardyŋ «oi» ataluy da oidy on saqqa jügırtetın ūǧymdar. Demek, ejelgı köşegender özderınıŋ missiiasyn jaqsy bılgen jäne onysyn kielı taŋbadai bır sözge syiǧyzǧan. Būl qūdyrettı, köşegenderdıŋ boiynan emes, olardyŋ tūtynǧan ǧaryştyq-jaratqandyq konstruksiiasynan ızdeu kerek.
Jer betındegı tarih ta, adamzat ömırı de osy adamzattyŋ qos jynysty jüiesınıŋ bır bırıne qatysynan tuyndap keledı. Aŋsyz ınnıŋ qaraŋ qalatyny sekıldı, tıptı, ınnıŋ qazylmaityny da aian. Osydan kelıp, Haua ananyŋ Adam atanyŋ qabyrǧasynan jaralu prinsipı özınen özı tuyndaidy. Būl jerde Adam ata köşegendıktıŋ, al Haua ana otyryqtyŋ negızı bolǧandyqtan, osy qūrym-konstruksiia äpsana türınde adamzatqa berılıp tūr.
Jaŋa ömırdıŋ tuyndauynyŋ bastauynda syrtqy kienıŋ – Köktıŋ kırısuı basty türtkı bolary sözsız edı. Mäselen, ūryq jatyrǧa tüskenımen, oǧan Kökten jan tüspese, ūryq jandanbaidy da, jaŋa ömır tuyndamaidy. Būdan qazaqtyŋ qarapaiym ǧana «Sabaqty ine sätımen» degen danalyǧy şyǧady da: ın men aŋ bolsa da, ondaǧy jaŋa ömır öskınınıŋ paida boluy neǧaibyl degen pälsapa şyǧady. Köşegenderge tän būl tūjyrymdamany odan ärı damytsaq, mynadai qorytyndyǧa kelemız: adamzat tarihyndaǧy talai örkeniettıŋ paida boluynda köşegenderdıŋ otyryq mädenietke basqy yqpalynyŋ (şapqynynyŋ) boluy mındettı. Būl üderıstı atalyqsyz analyq negızdıŋ jaŋa ūrpaqty düniege äkele almaityndyǧymen tüsındıruge de bolady.
Köktıŋ ömırlık qūraǧy (konstruksiiasy) ideia türınde adam oiynyŋ alǧyşarty, al adamzat danalyǧynyŋ ılkı ılımı bolyp tabylady. Sondyqtan da, ideia tek qana oi sipatymen ǧana emes, kielı ömırdı jainatuşy qūdyretımen erekşelenedı. Adamzat tūtynyp otyrǧan aluan dınderdıŋ tuuyna türtkı bolǧan ılkı ılımderdıŋ barlyǧy da dınnıŋ bastauy ǧana emes, adamzat ömırındegı ūly betbūrystardyŋ basy boluy sonyŋ aiǧaǧy. Sol sebeptı, kielı dın emes, dın negızdelgen ılım ǧana! Adamzattyŋ osyǧan köŋıl böletın zamany tudy. Äsıre yrymşyl bolǧanymen, köşegenderdıŋ dınşıl emestıgı de osydan kelıp şyǧady.
İdeiany aspannan tüsetın närse retınde elestetsek, onyŋ närselık (materialyq) tūrpaty tamşy bolyp tabylady. Al, tüsıp kele jatqan tamşynyŋ tūrpaty degenımız – tittei ǧana qonyq (konus)! Köktıŋ qūraǧynyŋ qūdyretı de, ämbebaptyǧy da osynda! İdeia adam boiynda eşuaqytta da bolmaidy, ol Kökten ǧana keledı! Eşbır adamnyŋ «Men bır ideia oilap taptym!» dei almaidy, ol «Maǧan bır ideia keldı!» deuı de Köktı (Jaratuşyny) amalsyz moiyndaǧany!
Is tıgu
Endı «in-ian» belgısıne qaita oralaiyq. Ärine, in men ian bırtūtas nysannyŋ bölıkterı bolǧanymen, olardyŋ öz aldaryna jıkterı bar, al arajıktı joiu nemese tūtastau (ın–ennen bırtūtas döŋgelek alu) üşın, älgı jıktı «tıgıp tastau» kerek. Mūndai «jamaudy» qazaq öz tılınde «ıs tıgu» deidı. Bır qyzyǧy, būl üderıstı «tıgın tıgu» dep aituǧa bolar edı, bıraq būl ūǧym älde bır kielı danalyqtyŋ maǧynasyn būzbai qaldyruynan şyqqan söz tırkesı bolǧandyqtan ūmytylmai, joiylmai kelgen. Iаǧni, kez kelgen jıktı jasyru üşın bır prosess (ıstıŋ üderısı) qajet bolady. Şyndyǧynda, būl jerdegı «ıs» sözınıŋ mänı älgı «in» men «iannyŋ» arajıgın körsetıp tūrǧan irek (S) syzyqta. Tıptı, qazaqtyŋ «basqa ıs tüsu» degen beinelı sözı de adamnyŋ ömırındegı joldyŋ tüzulıgınen aiyrylyp, irek ahualǧa tap bolǧanyn bıldıredı. Bıraq būl irek taŋbanyŋ sipatyna ǧana sıltenıp tūrǧan jäne keiınırek şyqqan beinelı söz bolsa kerek. Söitıp, bızdıŋ köşegen babamyz adamzat tarihyna «es» atalyp jürgen latynnyŋ S ärpın o basta «jıktı joiu», «jyrtyqty bütındeu», «bırıktıru», «qosu» (summa) degen maǧynalardy beretın taŋba türınde Kökten alǧan. Öitkenı, ideianyŋ bärı tek qana Kökten tüsetını belgılı, al ony oiǧa ainaldyryp damytu är uaqytta otyryq adamnyŋ missiiasynda. Däl osylaişa, qazyrǧy bar halyqtyŋ jazuynyŋ tegı köşegenderdıŋ taŋbalarynan bastau alatyny, al avtomobilderdıŋ atasy arba ekenın, är aluan hramdardyŋ kelbetın nemese qoityŋ töbesı ordaüi kümbezı keltırgenın eşkım de joqqa şyǧara almaidy. Bıraq, «hauasipatty» otyryqşylar eşuaqytta köşegenderdıŋ yqpalyn moiyndaǧan emes. Öitkenı, ony moiyndau Köktıŋ yqpalyn moiyndaumen parapar, al, adamzattyŋ peiışten qalai quylǧanyn eskersek, otyryqşy elderdıŋ mūraty özınen özı tuyndaidy.
Eger adamzatty jynystyq ekı tūrpatqa (analyq jäne atalyq) jıkteitın bolsaq, būl jık adam balasynyŋ äleumettık ömırıne de synalap engen. Adam men Hauanyŋ baqtaşy Abyly men egınşı Qabylynan bastap, aŋşy men terımşı, köşegen men otyryqşy bolyp adamzat qoǧamy ai men kündei arbasyp keledı. Bır qyzyǧy, köşegenderdı jabaiylar dep kelgen otyryq örkeniettı jūrttardyŋ negızın qalaǧan Qabyl öz bauyry Abyldy öltırıp, eŋ alǧaşqy qylmysker bolǧandyǧyn bügıngı örkeniet eskergısı kelmeidı. Al, köşpelı memleketter, kerısınşe, örkeniet tületumen kelse, qazyrǧy kezde jer betınde köşegendık örkeniettıŋ joiyluy arqyly, älgı ūly aŋyzdyŋ şyndyqqa ainalǧanyna kuä bolyp otyrmyz. Būdan jerbetılık Ömırdıŋ tüleuı köşegendıktıŋ boluymen asa tyǧyz bailanysty degen qorytyndy erıksız şyǧady. Söitıp, «ın-en» jüiesınıŋ qala-memleketter men dala handyqtarynyŋ bırtūtas türdegı sipaty, äsırese, köşegendıktıŋ naqortasy (episentrı) bolyp tabylatyn Kındık Aziia tarihynda aiqyn körınedı. Qazyrǧy Kındık Aziia tarihy bırese tūtastanǧan, bırese ydyraǧan «qala-dala» qūrylymdyq örkenietınıŋ oşaǧyn talai mazdatqan. Tarihşylar älı de qazbalai almai otyrǧan Tūran-İran qoǧamdyq-saiasi tūtastyǧy da kezınde bıregei örkeniettıŋ köşegen-otyryq bırlestıgı sipatyn tanytqan ömırdıŋ ülgısı bolǧan. Şyǧu qūbylysy atalmyş aumaqqa tiesılı Nauryz merekesınıŋ barlyq adamzatqa derlık tarauy da, onyŋ o basta köşegenderdıŋ Kökten alǧandyǧyn körsetedı.
Sonymen, ın-en jıgı tek qana ekıölşemdı jazyqta ǧana aiqyn körınıs beredı, jıktıŋ şegı irek syzyq küiınde boluy būl ekı negızdıŋ bırtūtastanu mümkındıgıne kepıl bolyp tabylady.
In-en jäne adamzat damuynyŋ kepılı
Endı «ın-en» jüiesın äleumettanu tūrǧysynan qarasaq. Äleumettanu (sosiologiia) pänınıŋ maŋyzdy kategoriiasy sanalatyn «problema» älgı geometriialyq döŋgelektıŋ naqortasyn «şırıtıp jatqan» jait ıspettı ūǧynylady. Demek, problemany şeşu üşın älgı «şırık» nüktenı alastau kerektıgı özınen özı tuady. Alaida, döŋgelek ekı ölşemdı keŋıstıktegı (jazyqtyqtaǧy) geometriia bolǧandyqtan, onyŋ «şırıgın» tek qana üşölşemdı keŋıstıkke şyǧaru arqyly mäsele şeşılmek, al ol üşın «fizikalyq küş» qoldanuǧa tura keledı. Qysqasy, äiteuır bır ıs (prosess) kerek. Söitıp, älgı döŋgelektıŋ etegın äldebır «qūralmen basyp tūryp», naqortadaǧy «şırık» nüktenı joǧary «tartyp sozsaq», bız ekı ölşemdı geometriialyq döŋgelekten üş ölşemdı trigonometriialyq konus alamyz. Osylaişa, naqortadaǧy «şırık» konustyŋ ūşyna şyǧarylady da, älgı jaramsyz nükteden qūtyluǧa mümkındık tuady. Mūndaǧy «şırık» dep otyrǧanymyz - problema, söitıp, problemany şeşu degenımız - ony şettetu nemese alastau degen tūjyrymǧa kelemız. Būl jerde köşegenderdıŋ «Alastau» prosesınıŋ tegın emestıgı oiymyzǧa erıksız türde keledı. Alaida, konus alǧaşqy döŋgelek qalpyna däl sol fizikalyq jolmen kelmeidı, iaǧni problemany şeşu barysynda bız nysannyŋ alǧaşqy tūrqynan aiyrylyp qalamyz. Būl filosofiialy-äleumettık nätije kädımgı ömırde de bolyp jatqan qūbylys. Qysqasy, problemasy şeşılgen nysan özınıŋ būrynǧy qalpynan özge keiıpke, basqa sapaǧa ötedı degen söz. Syrqat adam auruynan aiyqqanda sauyǧady da basqa ruhani satyǧa ötedı; jyndanǧan jan jynynan arylǧanda salauattanady; jaranyŋ özegı syǧylǧanda jazylady; adam qartaiǧanda kemeŋgerlenedı, t.s.s. Söitıp, onyŋ esesıne, bız problemadan qūtylyp, döŋgelek tabaqşanyŋ ornyna qonyq/konus ıspettı ydys alamyz. Būl «ıs tıgudı» (prosestı) bylaişa tüsındırgen maqūl: in men iannyŋ jıgın joiudy (şırık naqortadan qūtyludy) äleumettanu salasy problema dep tanidy; sol problemadan qūtylu üşın är uaqytta «ıs tıgu» (şırıgı bar döŋgelekten konus jasau) prosesı qajet bolady; söitıp, «qazyrǧy problema degenımız – bolaşaq igılık» degen qaǧida şyǧady.
Joǧarydaǧy äleumettanu salasynyŋ mysalyn, qazyrǧy lingvistikalyq problemaǧa qoldansaq, qazaq tılınıŋ mäselesın şeşude, bızge myna närsenı bılgen jön bolyp şyǧady: qazyrǧy qazaq tılınıŋ mäselesı uaqytşa problema, bıraq oǧan säikes naqty ıs kerek jäne Köktıŋ sätı tüsuı qajet; alaida, qazaq tılı Qazaqstanda tolyqqandy qatynas qūralyna ainalǧanda, qazyrǧy aluan müddelı qazaqstandyqtar belgılı bır özgerıske ūşyrap, bırtūtas ūltqa ainalady. Demek, qazaq tılınıŋ naǧyz memlekettık tılge ainaluy degenımız – bükıl qazaqstandyqtardyŋ bırtūtastanuyna asa qatysty jäne sonymen tyǧyz prosess.
Ärine, «ın-en» zaŋdylyǧyna qatysty qazaq tılındegı bırneşe sözdıŋ şyǧu jäne türlenuın de söz etuge bolady, ol öz aldyna bölek äŋgımege özek bolar taqyryp.
Sonymen, «ın-en» danalyǧy ömır zaŋdylyǧynyŋ tūjyrymy bolyp tabylady jäne ol köşegenderdıŋ tırlıgıne basty özek bolǧan. Qazyrǧy zamanda köşegender ötken şaqtyŋ qarauynda qalǧanymen, bügınde ögei köşegender Ömırdıŋ tızgının ūstauda, ol – hauasipatty Ebropadan tuǧan qazyrǧy emigranttar elı atalyp otyrǧan amerikalyqtar. Ebropalyq «köşegenderdıŋ» Amerikany «şabuy» jaŋa örkeniet tuǧyzyp otyr. Osylaişa, Ömır zaŋynan tysqary bolu mümkın emes, demek, «bırınsız bırı joq» degendı bıldıretın «ın–en» danagöi tūjyrymy mäŋgılık, ony esten şyǧaru da mümkın emes.
Serık Äbdıreşūly ERǦALİ,
mädeniettanuşy
Astana
Ūqsas jaŋalyqtar
