Ustaqan men stakan

3049
Adyrna.kz Telegram

Ejelgi kóshegen túrkilerdiń as ishý ǵurpy Jaratqandy qasterleýdiń birden bir kórisi bolǵan: as isherde táńirge qaraı madaq jiberý men tilek tileý, astyń sońynda as qaıyrýdyń bári osy joralǵynyń jurnaqtary edi. Osyǵan tikeleı qatysty qazaqtyń eki ydysy týraly áńgimeleý arqyly tanymdyq tereń taqyrypqa barǵaly otyrmyz, ol ydystar: ustaqan men tostaqan atalady.

Bulardyń ataýyna qaraı ydystardy qoldaný eki túrli ustaýǵa baılanysty bolǵan. Bir ǵana qolmen ustaýǵa ıkemdi, bolmasa solaı ustaýǵa arnalǵan tutqasy bar ydys – ustaqan. Bul sóz ustaıtyn tutqasy bar ekendigin baıqatady. Búginde bul ataý qoldanystan shyqqan,onyń sebebi, ıslam dininiń enýimen baılanysty ydystyń qoldaný aıasy joıylǵanmen, biraq basqa halyqtardyń tilinde saqtalyp otyr. Ejelgi Deshti Qypshaqtyń shekpeninen shyqqan orys halqynyń búgingi sózdik qorynda saqtalypty. Bul ydys negizinen suıyq ishýge arnalady. Degenmen bunyń tarıhta birneshe ataýy bar, ol ydystyń túrli ortada jáne alýan materıaldan jasalýyna baılanysty da bolsa kerek. Kóshpeli túrkiler ejelgi tanymǵa oraı ne ishse de áýeli Kókke kóterip, as pen sýsyndy kókke tosyp ishken. Bul ǵuryp búginde árıne joq, umytylǵan, umyttyrǵan. Ustaqan osy maqsat úshin bir qolmen kókke kóterilip, tosylǵan. Bul – yrzyq syılaǵan jaratqanǵa qurmet, Kókke, Táńirge bas ııý belgisi edi. Sol sebepti ustaqan ustaǵan balbaltastar ásirese qypshaqtekti qaýymnyń balbaltas eskertkishterinde keńinen taralǵan. Demek, bul ydys kóshpeli túrkilerdiń tanymy men seniminiń bir tıegi degen sóz.

Ustaqanmen ejelgi dáýirlerde joralǵylyq sýsyn ishilgen, ol sýsyn qymyz, shubat, sharap sekildi Jerdegi yrzyq Kókten bolady degen senimmen, qudyretke bas ııýdiń joralǵysyndaǵy arnaıy ǵuryptardyń biri bolatyn. Bertin kele eýropa halyqtarynyń qalyptasýyna zor yqpal etken saq, ǵun halyqtarymen birge bul ǵuryptar sol elderde saltqa ulasty, ustaqan ydysy rıýmka men stakanǵa aınaldy.

 

 

Búginde kóptegen batys elderinde «tost» atalatyn araq-sharap toly rıýmkany, stakandy kókke kóterý rásimi kezindegi kóshpeli túrkiler saltynyń sarqynshaǵy edi. Bul qasıetti yrzyqqa bola Kókke rızashylyq bildirý men bas ııýdiń bir nyshany bolatyn jáne ol dám tatýdy eń áýeli uly qudyretke bas ııýden bastaıtyn túrkilerdiń áýelgi qasıetti ısharasy bolǵan. Bas ıe turyp, ustaqan toly qasıetti sýsyndy táńirge qarata tosý men tilek aıtý, rızalyq bildirý ajyramas ǵuryp edi. Bul nyshan áli de kóptegen halyqtarda saqtalǵan. Alaıda, bertin kele bul araq ishýdiń ajyramas «ádebine» aınalyp ketti; buryn ustaqan ustaýshylar kókke qarata túıistirip madaq aıtatyn bolsa, búginde ony jurt bir birine qarata túıistirip tost aıtatyn saltqa aınaldyrdy. Bunyń barlyǵy tanym men senimnniń seldiregen tusynda, basqa ıdeologııanyń eskini yǵystyrý kezinde oryn aldy.

 

Kelesi qazaq ydysy – tostaqan. Bul ydys negizinen qoımaljyń tamaqqa ishýge arnalady jáne bul ustaqan sekildi bıik emes,  jalpaq keledi. Buǵan quıylǵan as adamnyń keýde tusyna deıin kóterilip, kókke rızalyq ıshara etilgesin ishiledi. Joǵaryǵa tosylǵan, biraq ustaqan sekildi bastan asyra kóterilmeıdi. Tostaqan/tostaǵan – dalalyq attylardyń as ishý ydysy, biraq bunyń da mazmuny ony qos qoldap ustap, áýeli Kókke tosyp baryp dámdi aýyzǵa tıgizý rásimine arnalǵan ydys edi. Onyń ataýy sol sebepti: Tos+taqan. Taǵan, tegen ydys uǵymyn bildirgen sózder edi de, odan keıinirek «tegene» sózi shyqty. Buǵan quıylǵan kóje, aıran, shubat sekildi qoımaljyń tamaq qos qoldap ishilgen. Bir qolmen ustaýǵa bolmaıdy! Bunyń da búginde máni joıylǵan mazmuny bar edi.

Tostaǵandar bekzat adamdar úshin altyn men kúmisten soǵylǵan. Bulardy qasıet tutyp, olarǵa arnaıy rýna jazýy jazylǵan. Bunyń birqatary búginde tabylǵanymen, áli kúnge tolyq oqý múmkin bolmaýda.

 

 

 

Gerodottyń jazbasyndaǵy  saqtardyń jer betin bıleýine Kókten túsken qasıetti tórt zattyń biri – tostaǵan. Qalǵany - soqa, ıyqsha, aıbalta, úsheýi de adam tirshiligine qajet saıman bolsa, bireýi ǵana tutynýǵa kerek zat. Jáne ol Kókten túskendikten búgingishe aıtqanda, nesibe-yrzyqtyń nyshany bolatyn. Tostaǵannyń osy ápsanadan da mańyzy men máni áıgilenip tur. Sonymen, qarapaıym ǵana as ishýge arnalǵan bul zattardyń túbinde halqymyzdyń nanym-senimi men qadyr-qasıetin boıyna jyıǵan mánin búgingi urpaq jadynda túıgeni abzal.

Serik ERǴALI,

mádenıettanýshy

"Adyrna" ulttyq portaly

Pikirler